Շաքի, քաղաք՝ Աղուանքի հիւսիս-արեւմտեան կողմը գտնուող: Իր շրջակայ գիւղերով հայաշատ էր եւ հարուստ` հայրենի պատմական յիշատակարաններով:

Բնակավայր
Շաքի
ազրպ.՝ Şəki
Զինանշան

Երկիր  Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն
Elkhan Usubov?
Տարածութիւն 9 քմ²
ԲԾՄ 545±1 մեթր
Պաշտօնական լեզու ազրպէյճաներէն
Բնակչութիւն 68 360 մարդ (2017)
Ժամային գօտի UTC+4։00
Հեռախօսային ցուցանիշ +994 2424
Փոստային ցուցանիշ AZ5500
Շրջագայութեան պետ-համարագիր 55[1]
Պաշտօնական կայքէջ sheki-ih.gov.az/az(ազրպ.)

Շաքիի շրջակայ գիւղերէն անուանի է յատկապէս Քիշը, որուն առաքելահիմն եկեղեցին եղած է մեծ ուխտատեղի:

Պատմութիւն

Խմբագրել

Շաքի գաւառը կ'ընդգրկէ Օրաբան, Արջկան եւ Կախաւան գետերուն միջեւ, Կովկասեան լեռնաշղթային հարաւահայեաց լանջերէն մինչեւ Զարղունի դաշտ երկարող գօտին[2]:

Շաքի քաղաքը կը գտնուի Կովկասեան լեռնաբազուկներու միջեւ, 700 մեթր բարձրութեամբ հովիտի մը մէջ: Արեւմտեան կողմէն կը հոսի Քիշ գետը, իսկ քաղաքին մէջէն` Գուջանան գետը:

Շաքիի մէջ հայեր ապրած են պատմութեան հին դարերէն: Շաքիի թեմը յիշուած է Ե. դարէն սկսեալ. առաջնորդներ եղած են Եղիազար (680-686) եւ Միքայէլ (705-742) եպիսկոպոսները, որոնք նաեւ Աղուանից կաթողիկոսներ եղան:

Տարօնի Աշոտ Բագրատունի իշխանի որդիները Ը. դարուն Շաքիի մէջ իշխանութիւն կը հաստատեն, որ կը գոյատեւէ մինչեւ Ժ. դար:

Շաքիի իշխանութեան բնակիչները մեծամասնութեամբ հայեր եւ հայախօս դարձած աղուաններ էին:

Արաբական տիրապետութեան ժամանակ Շաքիի մէջ իշխանութիւն կը հաստատէ Սահլ Սմբատեան Առանշահիկ իշխանը:

Լոռիի Կիւրիկեանները 1038-ին տիրապետութիւն կը հաստատէ Շաքիի վրայ, որ կը գոյատեւէ մինչեւ 1105:

Շաքիի բնակչութիւնը ժամանակի ընթացքին կը ստուարանայ Արցախէն, Ագուլիսէն եւ Խոյէն տեղափոխուած հայերով:

Տիրող իշխանութիւններ

Խմբագրել

Վրացական Դաւիթ Դ. թագաւորին բանակը 1117-ին կը գրաւէ Շաքին:

Շաքիի մէջ ԺԳ. դարուն իշխանութիւն կը հաստատեն Շիրվանշահները:

Մոնկոլական արշաւանքներէն ետք, ԺԴ. դարուն Շաքիի մէջ իշխանութիւն կը հաստատէ Օյրաթ ցեղին մէկ հատուածը: Լենկ-Թիմուր 1392-ին կը գրաւէ Շաքին եւ կը սպաննէ անոր տիրակալ Սէյիտ Ալին:

Պարսից շահ Իսմայիլ Ա., որ 1501-ին հիմնած էր Սեֆեան հարստութիւնը, մինչեւ 1510 կ'ամբողջացնէ Աղուանքի նուաճումը: Շաքիի տեղացի իշխողները կը պահեն իրենց ինքնավարութիւնը: Շահ Թահմասպ Ա. 1551-ին ջնջեց Շաքիի ինքնավարութիւնը եւ ղզլպաշ կառավարիչ նշանակելով շրջանը Սեֆեւիներու թագաւորութեան կը միացնէ: Այնուհետեւ Ղաջար ցեղէն պէյլէրպէկիներ Շաքիի կառավարիչներ կ'ըլլան:

Օսմանցիք 1578-ին, 1603-ին եւ 1724-էն 1735 կը գրաւեն Շաքին:

Խանութիւն

Խմբագրել

Հաճի Չելեպի, որ իսլամացած հայ էր, Բարսեղ քահանայի թոռը եւ Ղուրպան բէկի որդին, եւ 1741-1743-ին մասնակցած էր Նատիր շահի տաղստանեան արշաւանքին, 1743-ին Շաքիի խանութիւնը կը հիմնէ:

Հաճի Չելեպի Արցախի մելիքներուն հետ կը դաշնակցի, ընդդէմ Ղարաբաղի Փանահ Ալի խանին:

Շաքի հզօր խանութիւն կը դառնայ եւ իրեն կ'ենթարկէ շրջակայ շարք մը ցեղապետութիւններ:

Խանութեան պաշտօնական լեզուն պարսկերէնն էր:

Խանութիւնը իր սեփական դրամը ունէր:

Շաքիի խանութեան բնակչութիւնը կը կազմէին թրքական ցեղային խմբաւորումներ, հայեր, լեզգիներ եւ լեռնային հրեաներ:

Շաքիի խանութեան եւ Ռուսաստանի միջեւ 1805-ին դաշինք մը կնքուի, որմէ ետք Ջաֆար Ղուլի Տոնպոլի 1806-ին Շաքիի խան կը հռչակուի:

Շաքիի խանութիւնը Գիւլիստանի 1813-ի դաշնագիրին հիմամբ Ռուսական կայսրութեան կը միացուի եւ 1819-ին կը ջնջուի:

Շաքիի հայկական քաղաքամասը

Խմբագրել

Շաքիի հայկական քաղաքամասը, որ կ'ընդգրկէր քաղաքին ստորին մասը, երկու թաղերէ բաղկացած էր, որոնք  Գուջանան գետով բաժնուած էին իրարմէ:

Գետին արեւմտեան կողմը տարածուող գօտին կը կոչուէր Արեւմտեան թաղ կամ Էն Ղոլի գեղ, իսկ արեւելեան կողմը տարածուող գօտին` Արեւելեան թաղ կամ Էս Ղոլի գեղ:

Արեւմտեան թաղին մէջ կը գտնուէր Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, որ աւելի ծանօթ էր իբրեւ Ղարիբականաց եկեղեցի: Հոյակերտ եկեղեցւոյ կառուցումը, «արդեամբ ղարիբականաց», սկսած էր 1808-ին եւ աւարտած 1833-ին:

Եկեղեցւոյ ընդարձակ բակին մէջ ամփոփուած են պանդուխտ հայ ննջեցեալներ:

Հոն կայ Ռուսական բանակի ականաւոր զօրավար Իվան (Յովհաննէս) Լազարեւի հօր` Դաւիթ Լազարեանի մահարձանը, որուն վրայ արձանագրուած է.

  Հանգչիմ աստանօր Դաւիթըս Լազարեանց,

Ծնունդ Արցախու երկրին քաջազանց

Սերունդ իշխանաց Քշտաղ գաւառի,

Մելիք Հայկազին եւ Բհաթուր բէկի.

Պանդուխտս տարաբաղդ մտի յայս տապան,

Կարօտ դեռահաս որդւոցս սիրական,

Հեղլով զարտօսր ի ծանր մահճի,

Յանձնեցի զնոսա երկնային Տեսչի:

Երեսնամեայ կենօք վախճանեցայ ի սեպ. 1823 ամի:

 


Եկեղեցւոյ կողքին, աջ եւ ձախ կողմերը Սուրբ Մարիամեան օրիորդաց դպրոցն էր եւ Տղայոց ուսումնարանը:

Արեւելեան թաղին մէջ կը գտնուէր Սուրբ Մինաս առաջնորդանիստ եկեղեցին, որ ծանօթ էր իբրեւ Բնիկ քաղաքացոց եկեղեցի:

Շաքիի հայոց բնակարանները տանձի, խնձորի, սերկեւիլի, զղեարի ծառերով ու խաղողի այգիներով շրջապատուած էին:

Շաքի քաղաքը 1820-ական տարիներու տուեալներով ունէր 319 տուն, աւելի քան 1500 հայ բնակիչ: 1897-ի համառուսաստանեան առաջին մարդահամարի տուեալներով քաղաքի հայ բնակչութեան թիւը 4186 հոգի էր:

Շաքիի մէջ մետաքսաթելի տասներեք գործարաններ կային, որոնցմէ ութը հայերուն կը պատկանէր: Մետաքսաթելի ամենամեծ գործարանը Տէր Գէորգեան եղբայրներու հաստատութիւնն էր, ուր աշխատողներուն քանակը կը հասնէր երեք հարիւրի:

Շաքի վաճառաշահ քաղաք էր յատկապէս ամրան եւ աշնան եղանակներուն: Հոն կը վաճառուէին շրջակայ գաւառներուն մետաքսեայ թելերը եւ Տաղստանի տեսակաւոր շալերը:

Շաքիի ճարտարապետական յուշարձաններէն են Խանական պալատը, Վերին եւ Վարին կարաւանատուները եւ չորս բաղնիքներ:

Շաքիի հայոց հին գերեզմանատան մէջ կը գտնուէր Սուրբ Հռիփսիմէ մատուռը, որուն շինութեան թուականը անյայտ է. նորոգուած է 1833-ին[3]:

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել