Անանիա Շիրակացի

Անանիա Շիրակացի (ծննդեան եւ մահուան թուականները անյայտ), Է. դարու հայ գիտնական։ Առաջին հայը,որ կայուն հիմքերու վրայ դրած է ճշգրիտ գիտութիւններու ուսումնասիրութիւնը Հայաստանի մէջ:

Անանիա Շիրակացի
Անանիա Շիրակացիի արձանը Մատենադարանին առջեւ
Ծնած է	610
Ծննդեան վայր	Շիրակ, Բիւզանդական Կայսրութիւն
Մահացած է	685
Մահուան վայր	Անիավան, Բիւզանդական Կայսրութիւն
Գործունէութեան ոլորտ	մաթեմատիկա?, աստղագիտութիւն եւ բնական պատմություն?
Կրթութիւն	Դպրեվանք?
Ազգութիւն	Հայ

Անանիա Շիրակացիի ի պատիւ մետաղադրամ

Ծննդավայրը եւ ուսումը

Անանիա Շիրակացի, որ յայտնի է (մաթեմաթիկոս) տիտղոսով, հայ մատենագրութեան ականաւոր դէմքերէն մէկն է. բնական գիտութիւններու հիմնադիրը հայ իրականութեան մէջ։ Շիրակացիէն մեզի հասած է իր ինքնակենսագրականը, ըստ որուն ան ծնած է պատմական Շիրակ գաւառի Անի աւանը, Է. դարու սկիզբը: Շիրակացի, Դպրեվանքի դպրոցին մէջ ստացած է նախնական կրթութիւնը, սորվելով հայերէն եւ յունարէն լեզուները, քերականութիւն, փիլիսոփայութիւն եւ աստուածաբանութիւն: Բայց ան համոզուած էր, որ ամէն ինչի հիմքը թիւերն են, իսկ համարողական արուեստը կը համարէր բոլոր գիտութիւններու հիմքը: Այդ օրերուն աշխարհի մէջ հմուտ մասնագէտներն ու ուսուցիչները շատ քիչ էին, գիտելիքները խորացնելու միակ միջոցը ճամբորդելն էր: Վեց ամիս Քրիստոսատուրի հետ մնալէ ետք, ան կ'ուզէ մեկնիլ Կոստանդնուպոլիս, երբ կը հանդիպի հոն եկող ծանօթներու եւ կը լսէ թէ Տիւքիկոս Բիւզանդացի կ'ապրի Տրապիզոնի մէջ, որ կը գտնուէր Պոնտոսի ծովեզերքը։ Առ այդ, ան արտասահմանի մէջ կ'ապրի 11 տարի, որուն ութն՝ յոյն նշանաւոր գիտնական Տիւքիկոս Բիւզանդացիի դպրոցին մէջ։ Ուսուցիչին հարուստ գրադարանը Շիրակացիին համար կը դառնայ երկրորդ ուսումնարան: Ան, բացի թուաբանութենէն, կ'ուսումնասիրէ նաեւ պատմութիւն, բժշկութիւն, աշխարհագրութիւն եւ այլ գիտութիւններ: Ուսումը աւարտելէ ետք, Շիրակացի կը վերադառնայ իր ծննդավայրը ու դպրոց կը բանայ. հոն կը հաւաքուին աշակերտներ Հայաստանի զանազան շրջաններէն: Դժբախտաբար սակայն ան յուսախաբ կ'ըլլայ իր աշակերտներէն, որոնք իր համբերատար եւ յարատեւող ոգին ցոյց չեն տար: Աւելին, ան իր դէմ կը գտնէ բացարձակ անտարբերութիւն, կը հալածուի իբրեւ հերետիկոս (եկեղեցիին ընդունած դաւանութեան հակառակ դաւանութիւն ընդունող մարդ, հերձուածող, աղանդաւոր) եւ իր գործերը կը նկատուին կախարդանք: Շիրակացի կը վշտանայ նաեւ ժողովուրդէն, որ չի սիրեր իմաստութիւնն ու գիտութիւնը եւ չի գնահատեր իր աշխատանքը:

Գիտական գործունէութեան ոլորտը

Մեծ է Անանիա Շիրակացիի գիտական գործունէութեան ոլորտը։ Զբաղած է փիլիսոփայութեամբ, աստղագիտութեամբ, աշխարհագրութեամբ, թուաբանութեամբ եւ տոմարագիտութեամբ։ Ան երկրակեդրոն համակարգի կողմնակից էր եւ ըստ այդմ ալ կը բացատրէր տարուան եղանակներու, գիշերուան ու ցերեկուան առաջացումը։ Որոշ համեմատութիւններու ու դատողութիւններու միջոցով կ՛եզրակացնէր, որ Արեգակը մեծ է թէ՛ լուսինէն, թէ՛ Երկրէն եւ կը գտնուի շատ մեծ հեռաւորութեան վրայ։ Իր աշխատութիւններուն մէջ Անանիա Շիրակացին նշած է աստղագիտութեան շարք մը գործնական կիրառութիւններ։ Տուած է Հայաստանի միջին լայնութեան համար ստուերաչափ կազմելու կանոնը։ Կազմած է լուսնային խաւարումներու 19-ամեայ պարբերաշրջանի աղիւսակները։ Մեծ արժէք կը ներկայացնեն Անանիա Շիրակացիի աշխատութիւններուն հանդիպող աստղագիտական հայկական տեսութիւններու մեկնութիւնները։ Թուաբանական բովանդակութիւն ունեցող աշխատութիւններէն ամէնաարժեքաւորը թուաբանութեան դասագիրքն է՝ գումարման, հանման, բազմապատկման եւ բաժանման գործողութիւններն ամփոփող աղիւսակներով։ Գիրքերը զետեղուած են նաեւ թուաբանական եւ երկրաչափական յառաջացումներ յիշեցնող աղիւսակներ։ Անանիա Շիրակացիէն մեզի հասած գործերը գիտական հետաքրքրութիւն կը ներկայացնեն նաեւ թանկարժէք քարերուն, չափ ու կշիռքներուն, բնագիտութեան եւ օդերեւութաբանութեան զանազան հարցերուն վերաբերող ուսումնասիրութիւնները։

Գործեր

Անանիա Շիրակացի ըլլալով հանճարեղ անձ մը գրած է բազմատեսակ գործեր՝

Թուաբանական

Անոր ամէնէն իւրայատուկ եւ արժէքաւոր գործերէն է թուաբանութեան դասագիրքը, որ հարիւրամեակներ շարունակ եղած է հայ երեխային եւ պատանիին թուաբանութեան դասագիրքը: Դասագիրքը, որ կը կոչուի Անանիա Խոստումն Աշակերտացն, կը բաղկանայ երկու մասերէ: Առաջին մասը կ'ընդգրկէ թուաբանական աղիւսակներ, երկրորդը՝ թուաբանական խնդրագիրք: Խնդրագիրքին մէջ ամփոփուած խնդիրները հետաքրքրական տեղեկութիւններ կը փոխանցեն Ե.-Զ. դարերուն պատմութեան, աշխարհագրութեան, տարբեր արհեստներու, առեւտրական յարաբերութիւններու, որսորդական եւ զինուորական կեանքին մասին: Գիրքին վեջաւորութեան կան վեց այլ խնդիրներ, որոնք կը կոչուին խրախճանական, որովհետեւ ընդհանրապէս կը գործածուէին խրախճանքներու ժամանակ՝ հարց-պատասխանի ձեւով:

Հայկական Տոմարի Պատմութիւն

Հայերը Ք.Ա. ալ ունեցած են տոմար (օրացոյց): Սկիզբը, հաւանաբար օգտագործած են լուսնայինը, ապա կատարելագործելով անցած են արեգակնային տոմարի եւ կ'ենթադրուի, որ այդ մէկը եղած է շարժական (12*30+5), այդ պատճառով ալ ոչ միայն ամիսներու, այլ տարուան եղանակի որոշ համապատասխանութիւններ խախտած են: Հայկական տոմարը իր դիրքը կը վերականգնէ 1460 Յուլեան տարին անցնելէ ետք: Հոս յիշենք, որ ժամանակէն տոմարի հիմքը կը կազմէ Յուլիոս Կեսարի թելադրութեամբ հիմնուած օրացոյցը (Ք.Ա. 46-ին՝ եգիպտացի տոմարագէտ Սոզեգինեսի կողմէ), ըստ որուն տարին կը բաժնուէր 12 ամիսներու եւ ունէր 365 օր, իսկ 4 տարին անգամ մը կ'ըլլար 366 օր՝ Նահանջ տարի: Սակայն խորքին մէջ տարին կը պարունակէ 365 եւ քառորդ օրէն 11 վարկեան պակաս, որ կուտակելով եղած էր 10 օր Ժզ. դարուն ու այս մէկը մեծ իրարանցում ստեղծած էր։ Այս մէկը պատճառ դարձած էր Զատկուան տօնին խախտումին, ինչ որ անցանկալի էր եկեղեցւոյ համար: 1582-ին Գրիգորիոս Ժգ. պապին հրամանով կը սկսի գործել Արեւմտեան կամ քրիստոնէական օրացոյցը (մեզի համար ծանօթ է Նորտոմար անունով), որուն համաձայն Նահանջ տարիներուն թիւը կը կրճատուի (400 տարուան մէջ 97 նահանջ տարի, փոխանակ՝ 100-ի) եւ տարուան տեւողութիւնը կ'աւելնայ 0.2 վարկեանով ու այդ մէկը կ'ըլլայ այնքան ճշգրիտ, որ հազարամեակներու ընթացքին փոփոխութեան կարիք չի զգացուիր: Այդ Գրիգորեան տոմարը կ'ընդունուի գրեթէ ամբողջ Արեւմտեան Եւրոպայի կողմէ: Համայնավարներու յեղափոխութենէն ետք, 1918-ին Ռուսաստան եւս կ'ընդունի Նոր տոմարը, բայց մինչ այդ օրերու տարբերութիւնը եղած էր 13 օր: Այս իսկ պատճառով հին ու նոր տոմարներուն միջեւ գոյութիւն ունի 13 օրուան տարբերութիւն, որուն պատճառով ալ Հայաստան 13 օրուան տարբերութեամբ կը նշէ նաեւ Հին ու Նոր տարին: Իսկ հին հայկական տոմարի սկիզբը կը կապուի Հայկ նահապետի Բէլի դէմ տարած յաղթանակին հետ՝ Ք.Ա. 2492-ին: Նիկիոյ Ա. տիեզերական ժողովէն ետք (325) Յուլեան տոմարը ընդունած են քրիստոնեայ բոլոր ժողովուրդները, սակայն մենք շարունակած ենք առաջնորդուիլ հայոց շարժման տոմարով, իսկ եկեղեցական տօները դասաւորուած են Անդրէաս Բիւզանդացիի կազմած 200-ամեայ (325-551) աղիւսակով, իսկ անոր աւարտէն ետք գործածուած է Էաս Աղեքսանդրացիի 532-ամեայ զատկացուցակը, որ հայոց տոմարի սկիզբն է: Այդպէս Է. դարուն Անդրաս Ա. Ակոռեցի կաթողիկոսի թելադրանքով Անանիա Շիրակացի կազմած է անշարժ տոմարի նախագիծը: Ըստ հին հայկական օրացոյցին՝ տարին կը սկսէր Նաւասարդ ամսուան 1-ին, որ կը համապատասխանէ 11 Օգոստոսին: Առաջին հայկական օրացոյցը կոչուած է «Պարզատումար», որ տպագրուած է Վենետիկ 1513-ին՝ Յակոբ Մեղապարտի տպարանը: Շիրակացիէն մեզի հասած երկերէն մեծ արժէք կը ներկայացնեն Տոմարագիտական անոր գործերը: Շիրակացի կատարած է Հայկական Տոմարի ամէնէն մեծ բարեփոխութիւնները՝ հայկական շարժման տոմարէն անցնումն է անշարժ տոմարին եւ անոր զուգադրութիւնը Հռովմէական անշարժ տոմարին հետ: Շիրակացիի տոմարագիտական գործերէն ամէնէն կարեւորը Քրոնիկոնն է: Այս տօնացոյցը կը սկսի 552-ին եւ կը վերջանայ 1083-ին: Շիրակացիի Քրոնիկոնին առաջին տարին՝ 551-ը հիմք կը ծառայէ Հայկական կոչուող թուականի սկզբնաւորութեան: Շիրակացիի տոմարագիտական աշխատանքներուն մէջ կը մտնէ նաեւ Պատճէն Տոմարի գործը, որ կարեւոր է ոչ միայն հայկական տոմարի պատմութեան համար, այլեւ կարգ մը այլ ժողովուրդներու պատմութեան համար եւս: Հոն կան նաեւ արժէքաւոր տեղեկութիւններ հայկական հեթանոսական շրջանի տոմարներուն մասին: Տոմարին մէջ հայկական ամիսները զուգորդուած են հռովմէական ամիսներուն: Այսպէս, հայկական առաջին ամիսը կը համապատասխանէ հռովմէական Մարտ ամսուն, եւ ասկէ ի յայտ կու գայ, թէ հեթանոսական շրջանին հայկական Ամանորը եղած է 21 Մարտին: Շիրակացիէն կ'իմանանք հեթանոսական շրջանին գործածուած հայկական ամսանուններուն մասին՝ (Հայկի զաւակներուն անունով) Նաւասարդ, Հոռի, Տրէ, Քաղոց, Արաց, Մեհեկան, Արեգ, Ահեկան, Մարերի, Մարգաց, Հրոսից եւ Աւելեաց: Շիրակացիէն կ'իմանանք, որ հեթանոսական շրջանին անուն ունեցած են ո՛չ միայն ամիսները, այլ նաեւ՝ ամսուան 30 օրերն ու օրուան ժամերը: Շիրակացիի կազմած աղիւսակներուն մէջ ուշադրութեան արժանի են մասնաւորապէս ստուերաչափերը, որոնց մէջ Շիրակացի նշած է, թէ Հայաստանի մէջ տարուան ո՞ր ամսուն, ո՞ր օրուան, ո՞ր ժամուն շուքը ի՛նչ երկարութիւն կ'ունենայ: Շիրակացիի կազմած աղիւսակներուն մէջ կը մտնեն նաեւ լուսնի պարբերաշրջաններուն վերաբերող աղիւսակները: Ասոնց միջոցով կարելի կ'ըլլայ որոշել, թէ ո՞ր թուականին, ամսուան ո՞ր օրուան, ո՞ր ժամուն եւ ո՞ր վայրկեանին տեղի կ'ունենայ լուսնի ծնունդն ու լրումը: Շիրակացիի տոմարագիտական եւ աստղագիտական գործերը մեծ արժէք կը ներկայացնեն եւ սկզբնաղբիւրներն են աստղագիտութեան եւ տոմարագիտութեան համար:

Ժամանակագրութիւն

Այս գործը կ'ընդգրկէ աշխարհի ստեղծագործութենէն մինչեւ Է. դարու ժամանակաշրջանի պատմութիւնը (նաեւ Կայսերաց Պատմութիւն):

Աշխարհացոյց

Այս գործը կ'անդրադառնայ երեք ցամաքներուն՝ Ասիա, Եւրոպա եւ Ափրիկէ: Ամէնէն արժէքաւոր բաժինն է, երբ կը ներկայացնէ Հայաստանի 15 նահանգներուն նկարագրութիւնը: Ազդուելով ժամանակի յառաջացած ընկերային–քաղաքական ու մշակութային շարժումներէն եւ անմիջականօրէն ուսումնասիրելով բնութիւնը՝ ան կրցած է տեսնել միջնադարեան բնագիտական տեսութիւններու կրօնական ուղղուածութիւնը եւ փորձած է զանոնք փոխարինել գիտական տեսակէտներով։ Անանիա Շիրակացիի գիտա–մանկավարժական գործունէութեան եւ աշխարհայեացքի վերլուծութիւնը վկայած է ինչպէս անոր հայեացքներու բացառիկ խորութեան ու ինքնուրոյնութեան, այնպէս ալ միջնադարեան հայ առաջաւոր բնագիտական, փիլիսոփայական ու մանկավարժական միտքի զարգացման գործին մատուցած մեծ ծառայութիւններու մասին։ Անանիա Շիրակացին փաստօրէն բնական գիտութիւններու հիմնադիրն է Հայաստանի մէջ Կաղապար:Fact։

Շիրակացիի ձեռագիրները՝ նուիրուած ճշգրիտ գիտութիւններուն

Պահպանուած են նաեւ Շիրակացիի «Տիեզերագիտութիւնը», «Կենդանակերպի համաստեղութիւններու մասին», «Ամպերու եւ մթնոլորտային նշաններու մասին», «Արեգակի ընթացքին (շարժման) մասին», «Երկինքի շրջագայութիւններու (օդերեւութաբանական երեւոյթներու) մասին», «Ծիր կաթինի մասին» եւ այլ աշխատութիւններ։ Շիրակացի իր աշխատութիւններուն մէջ ներառած է եգիպտացիներու, հրեաներու, ասորիներու, յոյներու, հռովմէացիներու եւ հապէշներու քով ընդունուած թուագրութեան սկզբունքները, խօսած է մոլորակներու շարժման, Արեւի եւ Լուսինի խաւարումներու եւ անոնց պարբերականութեան մասին եւ այլն։ Ընդունելով երկիրի գնդաձեւութիւնը Շիրակացի գտած է, որ արեւը կրնայ լուսաւորել երկրի երկու կողմերը օրուան տարբեր ժամերուն եւ երբ երկրի մէկ կողմը ցերեկ է՝ միւսը գիշեր։ Ան կը խօսի բարի (ճիշդ ըսողները) եւ չար (հեթանոս) գիտնականներու մասին: Կ'ընդունի, որ երկիրը եւ անոր վրայ գտնուող ամէն ինչ կը բաղկանան չորս տարրերէ.- հող, ջուր, օդ եւ կրակ: Ան բնութիւնը կը պատկերացնէ փոփոխութեան մէջ՝ քայքայման եւ ինելութեան մէջ, որոնք ինքնաբերաբար զիրար կը յաջորդեն: Բոլոր գոյակցութիւնները ենթակայ են փոփոխութեան: Ժամանակի ընթացքին այդ գոյակցութիւնները կը քայքայուին եւ անոնց փոխարէն կը կազմուին նորերը: Ըստ Շիրակացիի, այս փոփոխութիւններու ընթացքին տարրերը չեն ոչնչանար, այլ ձեւէ մը կը փոխուին այլ ձեւի: Շիրակացի խօսած է նաեւ Աշխարհի ստեղծման ու անոր ձեւին մասին եւ գրած է այսպէս.- «Երկիրը հաւկիթի նման է: Ինչպէս հաւկիթը կլոր դեղնուցը մէջտեղն է, սպիտակուցը՝ անոր շուրջը, իսկ կեղեւը կը շրջապատէ չորս կողմէն, այնպէս ալ երկիրը մէջտեղն է, օդը անոր շուրջը եւ երկինքը կը շրջապատէ չորս կողմէն:» Շիրակացին առանց վարանելու անվերապահօրէն իր կարծիքը յայտնած է Երկիրի գնդաձեւութեան մասին: Այսպիսով ան կը հակադրուէր Աստուածաշունչին եւ իր ժամանակի տարածուած կարգ մը այլ կարծիքներուն, ըստ որոնց՝ Երկիրը տափակ տարածութիւն մըն էր։ Շիրակացի երբ կ'նդունէր Երկրի գնդաձեւութիւնը, անհրաժեշտաբար պէտք էր պատասխանէր, թէ ի՛նչպէս մեծ երկրագունդը վար չէր իյնար ու կու տար շատ ինքնատիպ պատասխան մը, ըսելով.- «Կան հակադիր ուժեր, որոնք հաւասարակշռութիւն կը ստեղծեն. մէկը երկրագունդի ծանրութիւնն է, երկրորդը՝ անոր վրայ, տակէն փչող քամիներն են: Այսպիսով կը ստեղծուի հետեւեալ կացութիւնը. Երկիրը իր ծանրութեամբ հակում ունի վար իջնելու, իսկ տակէն փչող հզօր քամիները իրենց ուժգնութեամբ կը փորձեն զայն վեր պահել: Ասոր իբրեւ հետեւանք, կը ստեղծուի հաւասարակշռութիւն մը»: Շիրակացիի տեսակէտը ճիշդ չէ, սակայն Նիւթոնէն առած հարցին մասին ստեղծուած տեսակէտներէն ամէնէն տրամաբանականն է: Անանիա իր «Տիեզերագիտութիւնը» գործին մէջ բաժինով կ'անդրադառնայ «Ծիր Կաթին»ի ու կ'ըսէ, թէ ան մանր ու աղօտ լոյս ունեցող խիտ աստղերու կուտակում է:

«Ծիր Կաթին»ը նկարուած տիեզերքէն

Շիրակացի այս գործին մէջ կ'անդրադառնայ նաեւ լուսինին ու կը նշէ, թէ ան իր լոյսը կ'առնէ արեգակէն: Շիրակացի լուսնի պարբերաշրջաններուն հետ կը կապէ նաեւ ծովերու տեղատուութիւնն ու մակընթացութիւնը: Ան կ'ըսէ, որ երբ լիալուսին է՝ ծովերու ջուրերը կը բարձրանան, իսկ երբ լուսինը կը փոքրանայ՝ ջուրերը կը սկսին իջնել: Ան կ'անդրադառնայ արեւի եւ լուսնի խաւարումներուն, բացատրելով, թէ երբ արեգակը իր շրջապտոյտի ընթացքին կը գտնուի Երկրագունդին հիւսիսային կողմը, իսկ լուսինը՝ հարաւային կողմը, տեղի կ'ունենայ լուսինի խաւարում: Սակայն, երբ լուսինը ինք իյնայ արեւին եւ Երկրին միջեւ՝ տեղի կ'ունենայ արեւի խաւարում:

Անանիա Շիրակացիի Գործերուն Արժէքը

Շիրակացիի ստեղծագործութիւնները մեծ ազդեցութիւն ունեցած են միջնադարեան հայ մատենագրութեան վրայ, մասնաւորաբար բնական գիտութիւններու ասպարէզին վրայ, ինչպէս՝ աշխարհագրութիւն, աստղաբաշխութիւն, երկրաչաբութիւն եւ տոմարագիտութիւն, որոնց մասին խօսող առաջին մշակը եղած է մեր իրականութեան մէջ։ Ուրեմն, այդ իմաստով ալ դժուար է մատնացոյց ընել բնական գիտութիւններով զբաղուող հետագայ ոեւէ հեղինակ, որ օգտուած չըլլայ Շիրակացիի աշխատանքներէն:

Աշխատութիւններ

• Անանիա Շիրակացի, Զատկի ճառ։
• Անանիա Շիրակացի, Ի յայտնութիւն Տեառն եւ Փրկչին մերոյ։
• Անանիա Շիրակացի, Խրախճանականք։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս ամպոց եւ նշանաց։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս կշռոյ, կշռոց եւ կշռորդաց։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս համարողութեան։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս յափոց, չափուց եւ պատարաց։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս շաղկապութեան արեգական եւ լուսնի։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս շրջագայութեան երկնից։
• Անանիա Շիրակացի, Որչափութիւն շեկի։
• Անանիա Շիրակացի, Սակս բացայայտութեան թուոց։
• Անանիա Շիրակացի, Յաղագս վեցհազարեկի։
• Անանիա Շիրակացի, Վասն որպիսութեան կենաց իւրոց։

Արտաքին յղումներ

• Աելիտա Դոլուխանեան. «Անանիա Շիրակացին միջնադարեան հայ մատենագիրներու գնահատմամբ» Archived 2022-01-21 at the Wayback Machine.
• Մատենադարան

Աղբիւրներ

• Ք. Պատկանեան, Անանիայի Շիրակունւոյ Մնացորդք բանից, Ս. Պետերբուրգ, 1877։
• Տէր Մկրտչեան Գ., Անանիա Շիրակացի, Հաղպատ, 1896։
• Անանիա Շիրակացի, Տիեզերագիտութիւն եւ տոմար, աշխատութեամբ Ա. Աբրահամեանի, Երեւան, 1940։
• Աբրահամեան Ա. Գ. Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, ուսումնասիրութիւն, Ե. 1944
• Առաքելեան Ա. Անանիա Շիրակացի, Երեւան, 1955
• Պետրոսեան Գ. Մաթեմատիկան Հայաստանի մէջ հին եւ միջին դարերին, Ե. 1959
• Անանիա Շիրակացու Լուսնի պարբերաշրջանները, աշխատութեամբ Ա. Աբրահամեանի, Երեւան, 1962։
• Թումանեան Բ. Հայ աստղագիտութեան պատմութիւն, Ե. 1964
• Խռլոպեան Գ.Տ. Անանիա Շիրակացու աշխարհայացքը, Ե. 1964
• Անասեան Հ.Ս. Հայկական մատենագիտութիւն, հատոր Ա․, Եր. 1955
• Чалоян В. История армянской филисофии (древний и средневековый период, Е. 1959
• Анания Ширакаци. Космография. Пер., пред. и комм. К. С. Тер-Давтян и С. С. Аревшатяна. Ереван, 1962.
• Petri W., Ananija Schirakazi Ejn Armenischer Kosmograph des 7 Jahrhunderds, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft B. 114, Munchen, 1964
• Արտաշես Մաթեւոսեան, Անանիա Շիրակացու «Քննիկոնը» (1),- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, №, էջ 66-78։
• Արտաշես Մաթեւոսեան, Անանիա Շիրակացու «Քննիկոնը» (2),- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, № 8, էջ 71-81։
• Արտաշես Մաթեւոսեան, Նորահայտ պատառիկներ Անանիա Շիրակացու թվաբանութեան դասագրքից.- «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1974, № 6, էջ 65-76։
• Արտաշես Մաթեւոսեան, Անանիա Շիրակացու թվաբանութեան բաժանման գործողութիւնը.- «Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների», 1990, № 10, էջ 53-64։
• Դաւիթ Քահանայ, Մատեան գիտութեան եւ հաւատոյ. հայերէն թղթեայ հնագոյն ձեռագիր, 981 թ., նմանատպութիւն, վերծանութիւն ուսումնասիրութիւն, ծանօթագրութիւններ Արտաշէս Մաթեւոսեանի, Երեւան, 1997։
• Գրիգոր Բրուտեան, Անանիա Շիրակացու «Խառնախորանը», Էջմիածին, 1998։
• R. W. Thomson, A bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD, Brepolis-Turnhout, 1995, pp. 97-100. ISBN 978-2-503-50455-1
• Greenwood Tim, A Reassessment of the Life and Mathematical Problems of Anani Širakac'i- "Revue des Études Arméniennes", 33 (2011), pp. 131-86.