Հայերը Եգիպտոսի մէջ

Հայերը Եգիպտոսի մէջ հաստատուած են հին դարերէ ի վեր։

Գահիրէի մէջ հայ կնոջ մը գծանկարը՝ 1855-ին, նկարիչ` Ճոն Ֆրետերիք Լուիս, «Կարօտ»:

Ներկայիս, Եգիպտոսի Հայ գաղութին բնակչութիւնը բաժնուած է երկու շրջաններու մէջ. 9,000 հոգի՝ Գահիրէի եւ 4,000՝ Աղեքսանդրիոյ մէջ։

Եգիպտահայերը տնտեսապէս եղած են ինքնազբաղ գործարարներ կամ արհեստաւորներ եւ ունեցած են բարձր մակարդակի կրթութիւն[1]:

Հին Ժամանակաշրջան Խմբագրել

Հայերը Եգիպտոսի մէջ գոյութիւն ունեցած են Զ. եւ Է. դարերէն ի վեր[2]: Այդ ժամանակաշրջանին Հայկական զoրամասեր կազմուած են Եգիպտոսի մէջ, ուր Հայ գաղութը նաեւ Եգիպտոսի մէջ ստանձնած է կառավարական դիրքեր[3]: Հայերը Եգիպտոսի մէջ կ'ապրէին աշխուժ ձեւով, ուր կը զբաղէին արտադրութեամբ, տնտեսութեամբ եւ ճարտարապետութեամբ՝[4] բարելաւելով երկիրին վիճակը:

Արաբական Խալիֆայութեան Ժամանակաշրջանը Խմբագրել

Արաբական խալիֆայութեան տիրապետութեան տարիներուն, Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ փոքրացած է։ Պատմական աղբիւրները, որոնք Արաբական Խալիֆայութեան շրջանին կ'անդրադառնան Եգիպտահայերուն մասին, քիչ են: Անոնք կ'անդրադառնան միայն հաւատափոխ Հայ պաշտօնեաներու մասին: Օրինակ՝ խալիֆայութեան տիրապետութեան առաջին շրջաններէն յուշագրութիւններ կան Վարդան-Ալ-Ռումի կոչուող Հայու մը մասին, որ իբրեւ դրօշակակիր, ծառայած է խալիֆայութեան բանակին մէջ, մասնակցելով Ամր զօրավարին Եգիպտական արշաւանքներուն: Ան, ըստ յուշագրութիւններուն, մեծ քաջութիւն ցուցաբերած է: Ըստ կարգ մը տեղեկութիւններու, խալիֆայութեան տիրապետութենէն ետք Եգիպտոսի մէջ, Ամր զօրավարը հիմնած է Ֆուսթաթ քաղաքը, եւ անոր շինարարութեան աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Վարդան-Ալ-Ռումին, որ այդ քաղաքին մէջ կառուցած է «Սուք-Ալ-Վարդան» անունով շուկայ մը եւ «Տար-Ալ-Նահաս» անունով պալատ մը[5]:

Արաբական Խալիֆայութեան տիրապետութեան ազատագրումէն ետք, Եգիպտոսի պաշտօնապէս տիրապետած են իր կառավարիչները, որոնք կոչուած են էմիրներ։ Այդ էմիրներուն մէջ կը յիշուին նաեւ քանի մը Հայեր: Արաբական պատմիչները մեծապէս կը գովաբանեն Եգիպտահայ Ալի-Պին-Եահեա-Հասսան-Ալ-Արմանին, որ երկու անգամ Եգիպտոսի կառավարիչ նշանակուած է՝ 841-ին եւ 849-850 թուականներուն ընթացքին։

Ֆաթիմեան Ժամանակաշրջան Խմբագրել

Հայ գաղութը Եգիպտոսի մէջ ապրած է բարգաւաճ վիճակի մը մէջ Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին, ուր անոնք կը վայելէին առեւտրական, մշակութային, եւ կրօնական ազատութիւն: Այս ժամանակաշրջանին՝ Ժ. դարուն, Եգիպտահայերուն թիւը կը բարձրանայ, երբ աւելի շատ Հայեր Սուրիայէն եւ Պաղեստինէն կը գաղթեն դէպի Եգիպտոս՝ ազատելու Սելճուքներու տիրապետութենէն: Հայերը իրենց քաղաքական կեանքը Եգիպտոսի մէջ կը սկսին 1074-ին, երբ անոնց բնակչութեան թիւը շուրջ 30,000[6] էր: Հայկական ծագումով նախարարներ ձեւաւորած են Ֆաթիմեան ժամանակաշրջանին պատմութիւնը՝ սկսելով Պատր-Ալ-ժամալիէն եւ անոր որդւոյն՝ Ալ-Աֆթալ Շահնշահէն, հասնելով Թալալ-ըպն-Ռուզիքին ու անոր որդւոյն՝ Ռուզի-ըպն-Թալալին:

Մեմլուքներու ժամանակաշրջան Խմբագրել

Մօտաւորապէս 10,000 Հայեր գերի տարուած են Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան արշաւանքին ընթացքին, որ տեղի ունեցած է 1266 եւ 1375 թուականներուն: Եգիպտոս հասնող այս հայերը կա՛մ մեմլուքներ էին, կամ ալ՝ ստրուկներ[7]: Անոնք Եգիպտոսի մէջ կը զբաղին հողագործութեամբ եւ արհեստագիտութեամբ: Իսկ երիտասարդները կրթութիւն կը ստանան բանակին ճամբարներուն մէջ, հետագային դառնալով բանակայիններ:

ԺԴ. դարու սկիզբին, պառակտում մը տեղի կ'ունենայ Հայկական եկեղեցւոյ մէջ, որուն պատճառով Երուսաղէմի Սարգիս Պատրիարքը հրամանագիր մը կը խնդրէ Սուլթան Ալ-Մալիք ալ-Նասիրէն, որմով արտօնութիւն կը ստանայ Մեմլուք Հայերուն համախմբուելու եւ միանալու Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութեան հովանիին տակ: Մէկ խօսքով՝ Հայերը կրօնական ազատութեան արտօնութիւն կը ստանան:

Մուհամատ Ալիի Ժամանակաշրջանը Խմբագրել

 
Մուհամատ Ալի
 
Նուպար Նուպարեան (Փաշա), Եգիպտոսի առաջին վարչապետը:

Մուհամատ Ալիին իշխանութիւնը (1805-1849) կ'աշխուժացնէ Հայերուն գաղթը դէպի Եգիպտոս. Վերջինս Հայերը կը հասցնէ կառավարական կարեւոր դիրքերու, որոնք իրենց կարգին կը զարգացնեն Եգիպտոսի տնտեսական վիճակը[2]: Մուհամատ Ալիին իշխանութեան ժամանակաշրջանին Հայկական եկեղեցիներ կը կառուցուին: Կը հիմնուին Հայ ուղղափառ եւ Կաթոլիկ եկեղեցիները: Այդ օրերուն հայ գաղթողներուն թիւը դէպի Եգիպտոս կը հասնի 2,000-ի[8]:

Պօղոս Եուսիֆեան (1768-1844), Եգիպտոսի Հայ բնակիչներէն մէկը, այդ օրերուն կը զբաղէր առեւտրականութեամբ եւ դրամավարութեամբ: 1837-ին, Մուհամատ Ալին զինք կը նշանակէ վաճառականական գրասենեակին պատասխանատու, որպէսզի կառավարէր իր տնտեսական գործունէութիւնները:

1876-ին Նուպար Նուպարեանը (1825-1899) կը դառնայ Եգիպտոսի առաջին վարչապետը:

Ցեղասպանութենէն ետք (1915 - 1952) Խմբագրել

 
Հայկական գաղթավայր «Փոր Սաիտ»ի մէջ, 1919-ին:

Հայոց ցեղասպանութիւնեան իբրեւ հետեւանք՝ Հայ ժողովուրդէն մաս մը կը գաղթէ դէպի Եգիպտոս:

1917-ին, Եգիպտոսի մէջ Հայ գաղութին ընդհանուր թիւը կը հասնի 12,854-ի:

1927-ին թիւը կը հասնի իր գագաթնակէտին՝ 17,188-ի: Հայերուն մեծ մասը կը բնակէր Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ քաղաքներուն մէջ:

Ըստ կարգ մը պատմաբաններու, 1952-ին Հայերուն թիւը Եգիպտոսի մէջ կը հասնի 40,000-ի[1]:

Հայերուն աւելի քան 80%-ը կը զբաղէր արհեստներով կամ վարչական գործերով, 5%-ը բանուոր էր, իսկ փոքր մաս մըն ալ՝ երկրագործ:

Այդ ժամանակաշրջանին, Եգիպտահայ գաղութը եղած է հարուստ գաղութ մը՝ բաղդատմամբ Մերձաւոր Արեւելքի միւս Հայ գաղութներուն:

Ճամալ Ապտուլ Նասէրի 1952-ի յեղափոխութենէն ետք, Եգիպտահայերը սկսած են գաղթել դէպի Եւրոպա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, եւ Աւստրալիա:

1952-ի Յեղափոխութենէն Ետք Խմբագրել

1956-ին եգիպտահայերու գաղթ մը կը սկսի դէպի Արեւմուտքի երկիրները: Այդ թուականին, այսինքն՝ Ճամալ Ապտուլ Նասէրի իշխանութեան ժամանակաշրջանին, Եգիպտոսի մէջ կը տիրապետէին ընկերվարական կանոնները, մանաւանդ՝ տնտեսական օրէնքներու ազգայնացումը:

Որովհետեւ Եգիպտահայերուն մեծամասնութիւնը կը զբաղէր անձնական գործերով, այս ընկերվարական օրէնքները վատ ազդեցութիւն կ'ունենան անոնց աշխատանքներուն վրայ: Այդ պատճառով, Եգիպտոսի Հայ գաղութին թիւը կը նուազի:

Ներկայ Իրավիճակ Խմբագրել

Ներկայիս Հայերը Եգիպտոսի մէջ մնայուն բնակիչներ եւ քաղաքացիներ են: Անոնց համար հայկական մշակութային եւ աւանդական սովորութիւնները կը պահպանուին սերունդէ սերունդ:

Այսօր հայերուն մեծամասնութիւնը կը բնակի Գահիրէի մէջ:

Հակառակ Հայկական դպրոցներուն եւ ակումբներուն գոյութեան, այսօր Եգիպտոսի Հայ գաղութին նոր սերունդը, երիտասարդները, չեն խօսիր Հայոց լեզուն եւ Հայկական դպրոցներ չեն յաճախեր:

Եգիպտոսի Հայ համայնքին եկեղեցիներն են, որոնք իրենց ուսերուն կը վերցնեն հայերը համախմբելու կարեւոր դերը: Ներկայիս, Եգիպտահայերը շատ մասնակցութիւն չունին Եգիպտոսի  ​​քաղաքական կեանքին մէջ:

Հայաստանի Հանրապետութեան Դեսպանատունը՝ Գահիրէի մէջ Խմբագրել

 
Հայաստանի Հանրապետութեան Դեսպանատունը՝ Գահիրէի մէջ

Եգիպտոս արաբական աշխարհի առաջին երկիրներէն է, որ 1991-ին ճանչցած է Հայաստանի անկախութիւնը: 8 Մարտ 1992-ին հաստատուած են դիւանագիտական յարաբերութիւններ՝ երկու երկիրներուն միջեւ: Նոյն թուականի Սեպտեմբերին, Գահիրէի մէջ բացուած է Մերձաւոր Արեւելքի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնը:

Դեսպանութիւնը տեղակայուած է Գահիրէի Զամալէք կղզի-թաղամասին մէջ, ուր կը գտնուին նաեւ բազմաթիւ այլ պետութիւններու դեսպանութիւններ:

Մշակութային կեանք Խմբագրել

ԺԹ. դարէն սկսեալ, Եգիպտոս եղած է Հայ մշակութային եւ քաղաքական կեդրոն մը, ուր այցելած են այդ ժամանակաշրջանի կարեւոր դէմքերէն՝ Կոմիտաս վարդապետ, Անդրանիկ Օզանեան, եւ Մարտիրոս Սարեան:

Գահիրէի մէջ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը հիմնուած է 1906-ին, իսկ 28 Մայիս 1928-ին Նիկոլ Աղբալեանի, Լեւոն Շանթի եւ Համօ Օհանջանեանի կողմէ հիմը դրուած է Համազգային Մշակութային Միութեան:

Հայկական առաջին շարժանկարը կոչուած է «Հայկական Սինեմա» եւ հրապարակուած է Գահիրէի մէջ 1912-ին Վահան Զարդարեանի ջանքերով: Շարժանկարը ունեցած է իր թատերական առաջին ներկայացումը՝ Գահիրէի մէջ, 13 Մարտ, 1913-ին[9]:

Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին՝

  • Հայկական Կարմիր Խաչը,
  • Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը (AGBU),
  • Յուսաբեր Մշակութային Միութիւնը:

Հայ համայնքը Եգիպտոսի մէջ ունի նաեւ չորս ակումբ Գահիրէի եւ երկու ակումբ՝ Աղեքսանդրիոյ մէջ, ինչպէս նաեւ՝ Հայկական պարախումբ եւ երգչախումբ:

Լրագրութիւն Խմբագրել

Ներկայիս, Եգիպտոսի մէջ կը հրատարակուին երկու Հայկական օրաթերթեր եւ մէկ շաբաթաթերթ՝

  • Յուսաբեր,
  • Արեւ,
  • Ջահակիր:

Մարզական Կեանք Խմբագրել

Հայերը Եգիպտոսի մէջ ունին մարզական ակումբներ՝

 
Հ.Մ.Ը.Մ. Արարատ, Գահիրէ
  • Հ.Մ.Ը.Մ. Կամք, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1912-ին,
  • Հ.Մ.Ը.Մ. Արարատ, Գահիրէ, հիմնուած 1914-ին,
  • Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւն - Նուպար, Աղեքսանդրիա, հիմնուած 1924-ին,
  • Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւն - Նուպար, Գահիրէ, հիմնուած 1958-ին,
  • Ս. Թէրէզա ակումբ, Գահիրէ, հիմնուած 1969-ին:

Դպրոցներ եւ Հաստատութիւններ Խմբագրել

1828-ին Եգիպտոսի մէջ հիմնուած է առաջին Հայկական Եղիազարեան դպրոցը: 1854-ին, անիկա կոչուած է Խորէնեան՝ Մովսէս Խորենացիի անունով: Իսկ 1907-ին Նուպար Փաշան հիմնած է Գալուստեան Հայկական դպրոցը Գահիրէի մէջ:

1890-ին, Պօղոս Եուսիֆեանը հիմնած է Պօղոսեան դպրոցը Աղեքսանդրիոյ մէջ:

Ներկայիս, ամէնէն նոր Հայկական դպրոցը Եգիպտոսի մէջ Նուպարեան դպրոցն է, հիմնուած՝ 1925-ին, Պօղոս Նուպարի ջաքերով:

Եկեղեցիներ Խմբագրել

 
Հայ Կաթոլիկ տաճար (Գահիրէ)

Կառուցուած են՝ հինգ Հայ Առաքելական, երեք Հայ Կաթոլիկ եւ մէկ Հայ Աւետարանական եկեղեցիներ:

Հինգ Հայ Առաքելական եկեղեցիները կը պատկանին Հայաստանի Առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ, Եգիպտոսի թեմին։

Հայ Առաքելական եկեղեցիներն են՝

  • Պօղոս եւ Պետրոս Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Աղեքսանդրիա)
  • Ս. Գրիգոր Լուսաւորչ Հայ Առաքելական Եկեղեցի (Գահիրէ)

Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիներն են՝

  • Հայ Կաթոլիկ Տաճար (Գահիրէ)
  • Հայ Կաթոլիկ Պատրիարքարան (Աղեքսանդրիա)
  • Ս. Թէրէզա Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցի (Գահիրէ)

Հայ Աւետարանական Եկեղեցի՝

  • Աղեքսանդրիոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցի (Աղեքսանդրիա)

Աղբիւրներ Խմբագրել

  1. 1,0 1,1 Ayman Zohr, Armenians in Egypt International Union for the Scientific Study of Population: XXV International Population Conference, year 2005.
  2. 2,0 2,1 G. Hovannisian, Richard (2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. p. 423.
  3. Ա. Ալպոյաճյան։ Եգիպտոսի նահանգը եւ հայերը։ էջ 6-7
  4. Մ. եպ. Աղավնունի (1929)։ Անապատական կյանքը Եգիպտոսի մեջ։ «Տաթեւ» տարեցույց։ էջ 39-50
  5. Գ. Մսըրլյան։ Ականավոր հայերը Եգիպտոսի մեջ։ էջ 12
  6. Payaslian, Simon (2007-12-26). The History of Armenia: From the Origins to the Present. p. 80.
  7. M. Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia. Armenian General Benevolent Union of America. p. 246.
  8. Paul Adalian, Rouben (2010). Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. p. 226.
  9. Armenian Cinema 100, by Artsvi Bakhchinyan, Yerevan, 2012, pp. 111-112.