Ջաւախք
Ջաւախք, Հայաստանի պատմական շրջան։ Հայկական աղբիւրներուն մէջ առաջին անգամ կը յիշատակուի Մովսէս Խորենացիի մօտ[1]։ Ըստ «Աշխարհացոյց»ի՝ Վերին Ջաւախք գաւառը կը մտնէր Գուգարք նահանգի կազմի մէջ։
| Պատմական շրջան | |
|---|---|
| Ջաւախք | |
 | |
| Երկիր |
 Վրաստան |
| Տարածութիւն | 2549 քմ² |
| ԲԾՄ | 3300 մեթր |
Այսօր Ջաւախքն իր մեջ կ'ընդգրկէ Վրաստանի Սամցխե-Ջաւախք նահանգը (6 շրջաններ) եւ Քւեմօ Քարթլի նահանգի Ծալկայի շրջանը:[2]
| Շրջաններ | Հայաբնակ բնակավայրեր |
|---|---|
| Ախալքալաքի մունիցիպալիտետ | 59 |
| Նինոծմինտայի մունիցիպալիտետ | 32 |
| Ասպինձայի մունիցիպալիտետ | 2 |
| Ախալցխայի մունիցիպալիտետ | 16 |
| Բորժոմի մունիցիպալիտետ | 8 |
| Ադիգենի մունիցիպալիտետ | 2 |
| Ծալկայի մունիցիպալիտետ | 13 |
Անուան ծագումըԽմբագրել
Ջաւախքի նախկին անուանումը եղած է «Զաբախա» եւ այն ենթարկուած է փոփոխութիւններու, «Զ»ին փոխարինել է «Ջ»-ն եւրոպական լեզուներով խօսողները «բ»ն փոխարինել են «վ»ի, դարձնելով Ջաւախա, իսկ հայերը վերջին «ա»ն սղել են աւելցնելով «ք» տառը, ան դարձած է «Ջաւախք»։
Վրացական աղբիւրներու մէջ կոչուած է Ջաւախեթ (վրաց.՝ ჯავახეთ), Ջաւախեթի (վրաց.՝ ჯავახეთი)։ Կոչուած է նաեւ Վերին Ջաւախք։
Աբրահամ Կրետացի կաթողիկոսը կը յիշատակուի «Ջաւախեթու նահանգ» անուամբ[3]։
Պատմական ակնարկԽմբագրել
Ջաւախքը Մեծ Հայքի հիւսիսին ընկած Գուգարք աշխարհի ինը գաւառներէն մէկն է։ Ան Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին մաս կազմած է Հայասա պետական կազմաւորմանը, «Զաբախա» ձեւով կը յիշատակուի Արգիշտի Ա․ թագաւորի (Ք․Ա․ 786-764) վիմագիր արձանագրութիւններուն մէջ։
Ք․Ա․ 6-4 դարերուն Ջաւախքը մտաւ Երուանդեան թագաւորութեան կազմի մեջ։ 3-րդ դարուն ան անջատուած է Հայաստանէն եւ անցած Վիրքի իշխանութեան տակ, սակայն նորէն վերանուաճած է Արտաշէս Ա.-ի (Ք․Ա․ 189-160 թ) կողմէ Գուգարք նահանգի այլ տարածքներու հետ միասին։ Մեծ Հայքի կազմի մէջ մնացած է մինչեւ Արշակունեաց հարստութեան անկումը։ Արշակունիներու օրով գաւառը կը յիշատակուի որպէս Վարձաւունի նախարարական տան կալուածք։
Հայաստանի առաջին բաժանումէն ետք Գուգարքի բդեշխութիւնը ենթարկուած է ուղղակիօրէն Սասանեան Պարսկաստանի կեդրոնական իշխանութիւններուն։ VII դարու երկրորդ կէսին ան գրաւուած է արաբներու կողմէ։ 10-րդ դարուն Ջաւախքը հայ Բագրատունիներու թագաւորութեան կազմին մէջ էր, որու կործանումէն ետք կարճ ժամանակով՝ 11-րդ դարու կէսերուն ենթարկուած է Վրաց պետութեանը՝ մինչեւ Սելճուկ թուրքերու արշաւանքները։ 12-րդ դարու վերջին, ի թիւս Հիւսիսային Հայաստանի այլ գաւառներու, Ջաւախքն իր Թմուկ (Թմկա) բերդի ու Ախալքալաքի (Նոր քաղաք) հետ տրուած է հայ Զաքարեաններու նախարարական տոհմին՝ որպէս ժառանգական կալուածք։ Այն տեղի հայ հոգեւոր կեդրոնը եղած է Զրեսկ աւանը։ 1266 թուականին այս տարածաշրջանը եղած է Սամցխե-Ջաւախք իշխանութեան կազմին մէջ։ 1587 թուականին զայն գրաւած են օսմանեան թուրքերը եւ մտցուցած են Չլդրի (ապա՝ Ախալցխա) էյալեթի (վիլայեթ, նահանգ) մէջ՝ իբրեւ առանձին սանճակ (գաւառ)։
Ինչպէս կը վկայեն հայկական, վրացական, արաբական, թրքական եւ այլ աղբիւրները Ջաւախքը հինէն ի վեր բնակեցութեան տեղ եղած է հայերուն։ Ըստ վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելու՝ 4-րդ դարու սկիզբին Սուրբ Նունէի, վրաց՝ Նինոյի քրիստոնէական քարոզչութեան օրերուն Ջաւախքին մէջ՝ Փարւանա լիճի մօտ այն տեղի հովիւներու հետ հաղորդակցած է հայերէնով։ 16-18-րդ դարերուն թրքական հարկացուցակներու տուեալներով՝ Ջաւախքի ու յարակից գաւառներու բնակավայրերու մեծ մասին մէջ կ'ապրէին հայեր։
1828-29 թուականներուն ռուս-թրքական պատերազմի արդիւնքին Ջաւախքը միացաւ ռուսական կայսրութեան։ 1830-ին Արեւմտեան Հայաստանի Էրզրումի, Բասէնի, Բաբերդի, Դերճանի եւ այլ գաւառներէն 7300 հայ ընտանիքներ Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունիի գլխաւորութեամբ գաղթեցին եւ բնակութիւն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի եւ Ծալկայի (պատմական Գուգարքի Թռեղք գաւառը) շրջակայքին մէջ՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով աւելի քան 60 գիւղ եւ 50 եկեղեցի։ Տեղացի 1716 ընտանիք (մօտաւորապէս 10-11 հազար շունչ) հայերու, 639 ընտանիք մուսուլմաններու ու 179 ընտանիք՝ վրացիներու կողքին, հաստատուեցան 58 հազար արեւմտահայեր։
1840-ականներու սկիզբներուն Ռուսաստանի տարբեր մարզերէն աքսորուած ռուս աղանդաւորները՝ դուխոբորները, գաւառի հարաւային մասին (այժմեան Նինոծմինդայի շրջան) կը հիմնեն 8-9 գիւղ։ 1886 գաւառի մէջ կար 110 գիւղ, որոնք միաւորուած էին 10 գիւղական համայնքներու մէջ՝ ընդամէնը մօտաւորապէս 63,8 հազար բնակչութեամբ, որմէ 46,386-ը, այսինքն՝ 72,7%-ը՝ հայեր էին։ Մուսուլմանները 10.7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10.4%, վրացիները՝ 5.8%[4]։
Ռուսական տիրապետութեան շրջանին մէջ Ախալքալաքի գաւառը ընկերատնտեսական եւ մշակութային զգալի վերելք ապրեցաւ։ Ախալքալաքը դարձաւ արհեստաւորական կեդրոն, իսկ գիւղերը սկսան կարեւոր դեր խաղալ Անդրկովկասի հացահատիկի ու մսամթերքի արտադրութեան բնագաւառին մէջ։ Ախալցխայի մէջ բացուեցան Կարապետեան, Ախալքալաքի մէջ՝ Մեսրոպեան ծխական արական դպրոցները։
1856 թուականին վերջացաւ Ախալքալաքի Ս. Խաչ եկեղեցիի վերաշինութիւնը։ 1870-ին սկսան գործել Սանդխտեան օրիորդաց, իսկ 1880-ական թուականի սկիզբին՝ ռուսական դպրոցները, 1889-ին՝ քաղաքային ուսումնարան եւ ստեղծուեցան թատերական խումբ։
19-րդ դարու վերջին Ախալքալաքի մէջ գործունէութիւն ծաւալեց Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը։ Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրութեան գաղափարները ջերմ արձագանք գտան ախալքալաքցիներու շրջանին մէջ, որոնց զգալի մասը, ծագումով ըլլալով արեւմտահայեր, շարունակած էր պահպանել հոգեւոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգի հետ։ Ջաւախքը ծնունդ տուած է ազգային այնպիսի յայտնի դէմքերու, ինչպիսին են Յովհաննես Քաջազնունին, Համօ Օհանջանեանը, Ռուբէն Տէր Մինասեանը, Ռուբէն Դարբինեանը, գրողներ Վահան Տէրեանը, Դերենիկ Դեմիրճեանը, Մկրտիչ Սարգսեանը, աշուղ Ջիւանին եւ ուրիշներ։
1918 թուականի Մայիսին Ախալքալաք գաւառի բնակչութեան մեծամասնութիւնը արտագաղթեց թրքական զօրքերու ներխուժման պատճառով Բակուրեանի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազար հայերէն 35-40 հազարը զոհուեցաւ։ Նոյեմբերի վերջին՝ գաւառէն թրքական զօրքերու հեռանալէն ետք Ջաւախքի նկատմամբ տարածքային հաւակնութիւն հանդէս եկաւ մենշեւիկեան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռիի համար ծագած հայ-վրացական պատերազմը վերջացաւ անգլիացիներու միջամտութեամբ։ Ջաւախքը թողուցին Վրաստանի հսկողութեան տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետութիւնն իր գոյութեան ողջ ընթացքին (1918-1920) չդադրեցուց դիւանագիտական ջանքերը զայն վերադարձնելու ուղղութեամբ։ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարութիւնը, ընդառաջ երթալով բնակչութեան փափաքին, նոյնպէս հանդէս եկաւ Ախալքալաքն ու հարեւան Ծալկան մայր հայրենիքի հետ միաւորելու պահանջով։ Սակայն վրաց-ատրպէյճանական պոլշեւիկ մեծամասնութիւնը, գործելով միասնաբար, 1921 թուական Յուլիսին հասաւ ինչպէս Ախալքալաքի, այնպէս ալ հայկական այլ տարածքներու բռնակցմանը Վրաստանին ու Ատրպէյճանին։ 6 Նոյեմբեր 1921-ին կնքուեցաւ պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջեւ հայ-վրացական սահմանագծի վերաբերեալ, որ մասնակի փոփոխութիւններով պահպանուած է մինչեւ օրս։
Ախալքալաքի նախկին գաւառի մեծ մասէն կազմուեցաւ նոյնանուն վարչական գաւառը (հետագային՝ շրջան)։ Հիւսիսային հայաբնակ գիւղերէն Տաբածղուրը, Մոլիտը եւ Չխարոլան մտցուցին Պորժոմի, իսկ Տամալան՝ աւելի ուշ կազմաւորուած Ասպինձայի շրջաններու մէջ։ 1930-ին Ախալքալաքի շրջանէն անջատուեցաւ անոր հարաւ արեւելեան մասը՝ կազմելով Պոկտանովկայի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը։
Ջաւախքի հայ կաթոլիկներԽմբագրել
Ջաւախքի հայ կաթոլիկները (ֆռանգ, ֆռանկ)[5]- Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիի արեւելաեւրոպական թեմին պատկանող ներկայացուցիչներն են, որոնք հաստատուած են Ախալքալաքի գաւառին մէջ 19-րդ դարու կէսերէն։ Այսօր Վրաստանի Սամցխե-Ջաւախքի կաթոլիկներու թիւը կը կազմէ մօտաւորապէս 50 հազար եւ տեղաբաշխուած է Ախալքալաքի շրջանի Ալաստան, Տուրցխ, Վարեւան, Բաւրա, Խուլգումօ, Կարտիկամ, Նինոծմինդայի շրջանի Հեշտիա, Ժդանովական, Թորիա, Ուջմանա, Ասփարա, Նոր Խուլգումօ, Կաթնատու եւ Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս, Ղուլալիս, Ծղալթբիլա, Ծինուբան, Մոխրեբ (Նիոխրեբ, Աբաթխսեւ, Ջուլղա գիւղերուն։
ԾանօթագրութիւններԽմբագրել
- ↑ http://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm
- ↑ http://www.yerablur.am/viewmenu/1089/
- ↑ Թ. Խ. Հակոբեան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ. Խ. Բարսեղեան (1998)։ Հայաստանի եւ հարակից շրջաններու տեղանուններու բառարան։ Երևան: «Երևանի պետական համալսարան»
- ↑ http://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html
- ↑ Հռոմի Աթոռի հետ միութեան կողմնակիցներին Հայաստանի մէջ կ'անուանէին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարին «ծայթ» էին անուանում քաղկեդոնական հայերուն։