«Ագաթանգեղոս» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Ագաթանգեղոս''' (Ե. - Զ. դար) հայ գրականութեան Ոսկեդարի պատմիչ, «Պատմութիւն Հայոց» երկի (հայտնի է նաև «Գիրք Ս. Գրիգորիսի» կամ «Պատմութիւն Եւ Վարք Ս. Գրիգորի» անուններով) հեղինակ։հեղինակ: Ագաթանգեղոս անունը յունական ծագում ունի, կը նշանակէ «բարի հրեշտակ», «բարի լրաբեր» տիրոջ կողմէ ուղարկուած աւետաբեր ([[յունարէն]]՝ αvγαϑοvς՝ բարի, ανγγελος հրեշտակ, լրաբեր):

Ագաթանգեղոսը հեղինակ է հայ պատմագրութեան հնագույն հուշարձանի՝ «Պատմութիւն Հայոց» երկի, որ յայտնի է նաև «Գիրք Ս. Գրիգորիսի» կամ «Պատմութիւն եւ Վարք Ս. Գրիգորի» անուններով։անուններով: Գիրքին մէջ գրուած տեղեկութիւններուն համաձայն Ագաթանգեղոս համարուած է ծագումով հռոմէացի. [[Տրդատ Գ. (արեւմտահայերէն)|Տրդատ Գ.]] Մեծի օրով եկած է [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]] եւ եղած է անոր քարտուղարը, որպէս Տրդատի եւ Գրիգորի աշխարհիկ եւ հոգեւոր սխրագործութիւններու ժամանակակից եւ ականատես, Տրդատի յանձնարարութեամբ գրած է [[Խոսրով Մեծ (արեւմտահայերէն)|Խոսրով Մեծ]]ի և իր դարաշրջանի Հայոց պատմութիւնը։պատմութիւնը:

«Պատմութիւն Հայոց»-ի ստեղծման թուականը եւ հեղինակի հարցը գիտական լուրջ վէճերու առարկայ է։է: Ագաթանգեղոս իր գիրքի յառաջաբանին մէջ ինքզինք կը ներկայացնէ որպէս [[լատիներէ]]նի եւ [[յունարէն]]ի գիտակ հռոմէացի, որ արքունի քարտուղարի պաշտօնով եկած է [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]] եւ Տրդատ գ.-ի հրամանով գրած է իր Պատմութիւնը։Պատմութիւնը:

[[Մովսէս Խորենացի]]ի, Ղազար Փարպեցիի եւ միւս հայ [[Մատենագիր (արեւմտահայերէն)|մատենագիր]]ներու մօտ Ագաթանգեղոսի մասին յիշատակութիւնները միայն հաստատած են այդ աւանդական տեսակէտը։տեսակէտը: Այստեղէն կը հետեւցնենք, որ Ագաթանգեղոս Դ. դարու պատմիչ է, անոր գիրքի բնագիրը եղած է յունարէն եւ թարգմանուած է հայերէնի Ե. դարուն, [[Հայ Գիրերու Գիւտ|հայ գիրերու գիւտ]]էն ետք։ետք: Այս տեսակէտը ընդունուած է մինչեւ ԺԸ դարու երկրորդ կէսը։կէսը:

[[1709]]-ին Պոլսոյ մէջ [[Գրիգոր Մարզվանեցի (արեւմտահայերէն)|Գրիգոր Մարզվանեցի]]ի ջանքերով առաջին անգամ տպագրուեցաւ Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն Հայոց»-ի բնագիրը: [[1762]]-ին Յովհաննէս Սթիլթինկը հրատարակեց յունարէն օրինակը եւ լատիներէն խմբագրութիւնը։խմբագրութիւնը: Ան եւս առաջին անգամ կասկածեցաւ Ագաթանգեղոսի հաղորդած պատմական շատ փաստերու վաւերականութեանը։վաւերականութեանը: Սթիլթինկի յունարէն օրինակը հետագային բազմիցս վերահրատարակուեցաւ, իսկ Փոլ Տը Լակարտը կատարեց անոր քննական հրատարակութիւնը։հրատարակութիւնը: [[Հայերէն]] բնագիրի գիտական արժէք ներկայացնող առաջին հրատարակութիւնը լոյս տեսաւ [[1835]]-ին, [[Վենետիկ (արեւմտահայերէն)|Վենետիկ]]ի մէջ։մէջ: Անոր քննական հրատարակութիւնը տպագրուեցաւ [[Թիֆլիս (արեւմտահայերէն)|Թիֆլիս]]ի մէջ, [[1909]]-ին, իսկ [[1911]]-ին Վիեննայի մէջ լոյս տեսաւ [[Վիեննա (արեւմտահայերէն)|Վիեննա]]յի կրկնագիր ձեռագիրի բնագիրը:

Հայկական բնագիրի եւ անոր տարալեզու խմբագրութիւններու հրատարկումը հնարաւորութիւն տուաւ համեմատական վերլուծութեան միջոցով մանրակրկիտ ուսումնասիրել Ագաթանգեղոսի երկասիրութիւնը։երկասիրութիւնը: Օտարազգի եւ հայ բանասէրներ փորձեցին լուծել Ագաթանգեղոսի առեղծուածը։առեղծուածը: [[Նորայր Բիւզանդացի]]ն «Պատմութիւն Հայոց»-ի լեզուա-ոճական առանձնայատկութիւններէն հասաւ այն եզրակացութեան, թէ Ագաթանգեղոս եղած է յոյն, եւ [[Կորիւն]], այլ երկերու կողքին, Ագաթանգեղոսի երկը եւս թարգմանած է հայերէնի։հայերէնի:

Բանասէրներու այլ խումբ մը (Հերման Ալֆրետ Կուտշմիթ եւ ուրիշներ) կասկածի ենթարկեց Ագաթանգեղոսի անունը, որ գոյութիւն ունի միայն հայկական խմբագրութեան մէջ: Այդ խումբը «Ագաթանգեղոս» անունը կը համարէ ո՛չ թէ յատուկ անուն, այլ՝ բառ մը, որուն ստուգաբանական իմաստը պէտք է համապատասխաներ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած պատմա-քաղաքական իրադարձութեան իմաստին, այսինքն՝ Agatangelos-բարի հրեշտակ, ինչպէս՝ evangelia աւետարան եւայլն։եւայլն: Բայց Կուտշմիթը տարբեր խմբագրութիւններու համեմատական ուսումնասիրութեամբ հաստատեց, որ Ագաթանգեղոսի բնագիրը հայերէն է, իսկ յունարէնը՝ անոր թարգմանութիւնը։թարգմանութիւնը:

Ըստ [[Նիկողայոս Մառ (արեւմտահայերէն)|Նիկողայոս Մառ]]ի, Գրիգորի լուսաւորչական գործունէութեան մասին Դ․ դարուն եղած են զանազան զրոյցներ, որոնք վերապատմած եւ վերամշակած է [[Մեսրոպ Մաշտոց (արեւմտահայերէն)|Մեսրոպ Մաշտոց]] երկը կոչելով Ագաթանգեղոս՝ Αγαθάγγελος, որ կը նշանակէ լաւ, բարի լուր տուող, լրատու կամ լրաբեր կամ բարի հրեշտակութիւն բերող։բերող: Ագաթանգեղոսի ուսումնասիրութեամբ զբաղած են նաեւ Յ. Տաշեանը, Գ. Զարբհանալեանը, Գր. Խալաթեանցը, Բ. Սարգիսեանը, Գ. Տէր–Մկրտչեանը, [[Մանուկ Աբեղեան|Մ. Աբեղեան]]ը, [[Նիկողայոս Ադոնց (արեւմտահայերէն)|Ն. Ադոնց]]ը, Կ. Մելիք–Օհանջանեանը, Ժ. Կարիթը, Ա. Տէր–Ղեւոնդեանը, Պ. Մուրատեանը։Մուրատեանը: Այժմ կ՝ իշխէ այն տեսակէտը, որ Ա. հայ պատմագիր է, որ անոր երկը գրուած է Ե․ դարու առաջին կէսի հիւթեղ ու կենդանի [[հայերէն]]ով:

Ագաթանգեղոսի պատմութիւնը կ՝ ընդգրկէ Գ․ դարու եւ Դ․ դարու սկիզբի իրադարձութիւնները՝ սկսած Սասանեաններու իշխանութեան սկիզբէն (226) մինչեւ Հայոց Տրդատ Գ․ թագաւորի գահակալութեան վերջին տարիները։տարիները: Բաղկացած է յառաջաբանէ ու երեք մասերէ։մասերէ: Յառաջաբանին մէջ Ագաթանգեղոս տուեալներ կը հաղորդէ իր մասին եւ կը նշէ Պատմութիւնը գրելու շարժառիթները։շարժառիթները:

*'''Առաջին մաս'''ը՝ «Վարք եւ Պատմութիւն Ս. Գրիգորի», նուիրուած է հայ-պարսկական պատերազմներուն, Տրդատ Գ․-ի գահակալութեանը, Գրիգոր Լուսաւորիչի «չարչարանքներուն» եւ Հռիփսիմեան կոյսերու հետ կապուած հրաշապատում անցուդարձերուն։անցուդարձերուն:

*'''Երկրորդ բաժին'''ը՝ «Վարդապետութիւն Ս. Գրիգորի», քրիստոնէութեան հիմունքները պարունակող քարոզ է, ծաւալով աւելի ընդարձակ, քան պատմութեան մնացած բոլոր մասերը միասին։միասին: Այս բաժինը կը բացակայի յունական, աբարաբական թարգմանութիւններուն մէջ, ինչպէս նաեւ հայերէն խմբագրութեան քանի մը ձեռագրերու մէջ։մէջ:

*'''Երրորդ մաս'''ին մէջ՝ «Դարձ փրկութեան Աշխարհիս Հայաստան», կը նկարագրուի [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութեան]] տարածումը Հայաստանի մէջ։մէջ:

Ագաթանգեղոսի սկզբնաղբիւրները գրաւոր են ու բանաւոր։բանաւոր: Գրաւորներէն են՝ Աստուածաշունչը, վարքաբանական-վկայաբանական, աստուածաբանական եւ պատմագրական երկեր։երկեր: Բնաւոր աղբիւրներ են բանահիւսական նիւթերը՝ ժողովրդական զրոյցներն ու վէպերը. «Արտաւան եւ Արտաշիր» վէպը, Խոսրովի ու Անակի վիպական զրոյցը, հայրենական գահին տիրանալու համար Խոսրով թագաւորի ժառանգ Տրդատի տենչերն ու սխրանքները, «Տրդատ Եւ Հռիփսիմէ» վիպական դրուագըեւ ժողովրդական զրոյցներու մէջ պահպանուած «Լուսաւորչի Վէպը»:

Ագաթանգեղոսի երկին մէջ իրադարձութիւններու եւ դէպքերու պատճառականութիւնն ու վերլուծութիւնը անտեսուած են։են: Պատմութեան առաջ մղիչ ուժը հրաշքն ու հրաշագործութիւնն են։են: Ամէն ինչ կը բացատրուի Աստուծոյ միջամտութեամբ եւ գերբնական ուժերու մասնակցութեամբ։մասնակցութեամբ: Կեանքը պայքար է լոյսի ու խաւարի, Աստուծոյ եւ [[սատանայ]]ի, հաւատացեալի եւ անհաւատի միջեւ, այսպէս մեհեանները կը քանդուին [[Խաչ (արեւմտահայերէն)|խաչ]]ի զօրութեամբ, մարդակերպ հրեշներն ու դեւերը կը ցրուին լուսաւորիչի միջոցով՝ խաչի ազդեցութեամբ, խոզ-խոզակերպ Տրդատն ու անհաւատ հայ իշխանները կ՝ ընկճուին եւ փրկութիւն կը գտնեն լուսաւոր Աստուծոյ միջնորդութեամբ եւ այլն։այլն: Գործող անձերն այդ հակամարտ գերբնական ուժերու մարմնացումներն ու կրողներն են միայն։միայն: Ագաթանգեղոսը նաեւ կը ձգտի հիմնաւորել հայ եկեղեցւոյ ազգային ինքնուրոյնութիւնը «առաքելական ծագումը» եւ «գերապատիւ արժանիքը»։: Ագաթանգեղոսի Պատմութիւնը ունի նաեւ գեղարուեստական արժէք։արժէք:

Ագաթանգեղոսի երկը, որպէս [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ի պատմութեան աղբիւր, իր տեսակի մէջ թերեւս միակն է, որ կու տայ Հայաստանի դարձը, նիւթեր հայ [[Հեթանոսութիւն|հեթանոս]]ական կրօնքի եւ ժողովրդական հաւատալիքներու մասին, կ՝արտացոլէ հին ու նոր կրօնքներու՝ քրիստոնէութեան ու հեթանոսութեան պայքարի աստիճանական զարգացումը, առաջինի վերջնական յաղթանակը։յաղթանակը: Վերջապէս, Ագաթանգեղոս կը հաղորդէ բաւական հարուստ տեղեկութիւններ Հայաստանի նախարարական կազմի, ներքին կեանքի, [[Աշխարհագրութիւն|աշխարհագրութեան]] եւ [[Տնտեսութիւն|տնտեսութեան]] մասին։մասին:

[[1946]] թուականին ժ. Կարիթը հրատարակեց [[Մատրիտ]]ի յունարէն գրչագիրներէն մէկուն մէջ ([[1107]]) գտնուող Ագաթանգեղոսի Պատմութեան նոր խմբագրութիւն մը, որ կոչեց «Վարք» (Գրիգոր Լուսաւորչի) եւ ցոյց տուաւ, որ վերոյիշեալ արաբ խմբագրութիւնը կը ծագի յունական այս «Վարք»էն: Այսպիսով Ժ. Կարիթը հաստատեց Մառի այն ենթադրութիւնը, թէ բացի մեզ յայտնի հայերէն ընդարձակ խմբագրութենէն գոյութիւն ունեցած է նաեւ հայերէն այլ խմբագրութիւն։խմբագրութիւն: 1950 թուականին Ժ. Կարիթը հրատարակեց Ս. Կատարինէի վանքին մէջ յայտնաբերած արժէքաւոր արաբերէն ձեռագիր մը եւս, որ, անկախ Մառի յայտնաբերածէն, թարգմանուած է Ագաթանգեղոսի Պատմութեան յունարէն օրինակէն։օրինակէն:

* Հայերէն հրտ. Գիրք վիպասանութեան, որ կոչի հոմանունակի Ագաթանգեղոս..., ԿՊ, 1709։1709: Այլ հրտ., Կ.Պոլիս, 1822, Վնտ., 1835, 1862, 1930, Թ., 1882, 1914 Թրգմ.

* Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց, աշխատ. Գ. Տէր–Մկրտչեան և Ս. Կանայանց, Տփղիս, 1909 (քննական հրտ.)։:

*Սարգիսեան Բ., Ագաթանգեղոս եւ իր բազմադարեան գաղտնիքը, [[Վենետիկ (արեւմտահայերէն)|Վենետիկ]], 1890։1890:

*Նորայր Բիւզանդացի, Կորիւն վարդապետ և նորին թարգմանութիւնք, Տփղիս, 1900։1900:

*Անասեան Հ.Մ.,հայկական մատենագիտութիւն, հտ. Ա, Երևան, 1959, էջ 161–213։161–213:

*Տէր–Ղեւոնդեան Ա., Ագաթանգեղոսի արաբական նոր խմբագրութիւնը (արաբերէն, բնագիր եւ ուսումնասիրութիւն), Ե., 1968։1968:

*«Քրիստոնեայ Հայաստան» հանրագիտարան, [[Երեւան]], [[2002]]։:

* [http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=892 Ագաթանգեղոսը «Հայկական Հանրագիտարանում»]։: