|
'''Աւստրիա''', սահմաններն են՝ Արեւմուտքէն՝ [[Զուիցերիա]] եւ [[Լիխթենշթայն]], հարաւէն՝ Զուիցերիա, [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիա]] եւ [[Սլովենիա]], հիւսիսէն՝ [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիա]], հիւսիս-արեւելքէն՝ [[Չեխիա]] եւ [[Սլովաքիա]], արեւելքէն եւ հարաւ-արեւելքէն՝ [[Հունգարիա (արեւմտահայերէն)|Հունգարիա]]։
Գտնուելով Կեդրոնական Ալպանեաններու շրջանին մէջ, Աւստրիա մեծ մասամբ լեռնային երկիր մըն է։ Դաշտային շրջանը կ՛ոռոգուի [[Տանուպ Գետ|Տանուպի]] ջուրերով։ Հակառակ լեռնային շրջաններու շատութեան, Աւստրիա ունի հարուստ արօտավայրեր եւ երկրագործական բերրի շրջաններ։ Անտառները, որոնք կը ծածկեն երկրին 40 առ հարիւրը կը ծածկեն, ճարտարարուեստականլճարտարարուեստական աղբիւրներ են։ Ալպեան լեռներէն հոսող ջուրերը կ՛օգտագործուին ջրակելեկտրակայաններուջրաելեկտրակայաններու կողմէ։համար։
Մայրաքաղաք [[Վիեննա (արեւմտահայերէն)|Վիեննան]] ճարտարարուեստականճարտարարուեստի գլխաւոր կեդրոնն է։ Միւս գլխաւոր քաղաքներն են Կրաց, որ ճարտարարուեստականնոյնպէս ճարտարարուեստի կեդրոն մըն է, Լինց, Սալզպուրկ, Իննսպրուք։ Վերջին երկուքը զբօսաշրջական կեդրոններ են։
== Կրօնական եւ ՑեղայինԱզգաբնակչութեան Նկարագիր ==
[[Պատկեր:Blick von Stephansdom Nordwesten.JPG|մինի|աջից|Վիեննա]]
[[Պատկեր:Linz landscape (8427491138).jpg|մինի|Լինց]]
[[Պատկեր:SalzburgerAltstadt02.JPG|մինի|աջից|Սալզպուրկ]]
[[Պատկեր:IA MariaHilf ATurm.jpg|մինի|Իննսպրուք]]
Բնակչութիւնը ամբողջութեամոբամբողջութեամբ աւստրիացիներ են գործնականապէս։ Պաշտօնական եւ ժողովրդական լեզուն [[գերմաներէն|գերմաներէնն]] է։
Տիրող դաւանանքն է [[Կաթոլիկութիւն|կաթոլիկութիւնը]] (89 առ հարիւր)։ Կան նաեւ բողոքականներ, իսկ այլ դաւանանքներու հետեւորդները կը կազմեն ժողովուրդին հինգ առ հարիւրը։
Նախակրթութիւնը ձրի եւ պարտաւորիչ է 6-14 տարեկաններուն։ Համալսարաններ կան Վիեննայի, Կրացի, Սալզպուրկի եւ Իննպսրուքի մէջ։
== Պատմութիւն եւ Կառավարութիւն ==
[[Պատկեր:Austro-Hungarian Monarchy (1914).svg|300px|մինի|Աւստրօ-Հունգարիան 1914-ին]]
[[Պատկեր:Flag of Austria-Hungary (1869-1918).svg|մինի|Աւստրօ-Հունգարիոյ դրօշը]]
Համաշխարհային Ա. պատերազմըպատերազմին նախորդող շրջանի Աւստրիոյ պատմութիւնը կը նոյնանայ Աւստրօ-Հունգարական թագաւորութեան եւ իշխող հարստութեան Հապսպուրկներու պատմութեան հետ։
Աւստրիա Հապսպուրկներու իշխանութեան ենթարկուեցաւ 1276-ին, Գերմանիոյ թագաւոր Ռուտոլֆ Ա. Հապսպուրկի սեփականութիւնը դառնալէ ետք։
Ապա, [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] մէջ վերիվայրումներու շրջանին, Շարլ Ե.ի զօրաւոր իշխանութեան եւ ամուսնական կապերու հետեւանքովարդիւնքով Աւստրիոյ միացուեցաւ Թիրոլը (1363), Պոհեմիան (Չեխոսլովաքիա) եւ Հունգարհան (1526)։ 1699-ին, Թրանսիլւանիա եւս կու գար աւելնալաւելցաւ կայսրութեան հողային տարածութեան։
Հապսպուրկներու կայսրութիւնը երկու գլխաւոր յաղթանակներով ետ մղեց թուրք [[Օսմանեան Կայսրութիւն (արեւմտահայերէն)|օսմանեան]] յարձակումները։
Հակառակ անջատման եւ եօթնամեայ պատերազմներէն տկարացած պատերազմներէն տկարացած ըլլալուն, [[Լեհաստան (արեւմտահայերէն)|Լեհաստանի]] առաջին եւ երրորդ բաժանումներէն ստացաւ Կալիսիան (1772 եւ 1795)։
1804-ին Ֆրանսուա Բ. պահելով հանդերձ գերմանական [[Հռոմէական Կայսրութիւն|հռոմէական]] կայսրի տիտղոսը, բոլոր պետութիւնները միացնելով կոչեց Աւստրիոյ կայսրութիւն։
Յեղափոխական [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]], ապա Նափոլէոնի հետ կռիւներուկռիւներուն հետեւանքով Աւստրօ-հունգարական կայսրութիւնը մեծ հողեր կորսնցուց, սակայն 1815-ին Աստրիա դարձած էր Գերմանական ՀամադաշնակցութեանՀամադաշնութեան առաջնորդող երկիրը։ Աստրիոյ արտաքին գործող նախարար Քլեման Ֆոն Մեթերնիխ Եւրոպայի գլխաւոր իրաւարարը հանդիսացաւ մինչեւ 1848։
1867-ին,ի սահմանադրութեանսահմանադրութիւնը մը, ԱւստրիաԱւստրիայի իշխանութիւնը բաժնեցմիացուց Հունգարիոյ հետ, կոչուելովեւ պետութիւնը կոչուեցաւ Աւստրօ-Հունգարական կայսրութիւն, որ շարունակուեցաւ մինչեւ 1918։ Կայսրութեան մաս կը կազմէին բազմաթիւ երկիրներ՝ 676.250 քառ.քմ տարածութեամբ եւ 51 միլիոն բնակչութեամբ։
1918-ի պարտութենէն ետք [[Սէն Ժերմէն Ան Լէյի դաշնագիր|Սէն Ժերմէն Ան Լէյի դաշնագրով]] (10 Սեպտեմբեր 1919) քայքայուեցաւ Հապսպրուկներու Աւստրօ-Հունգարական կայսրութիւնը, որուն փոխարէն կազմուեցան անկախ երկիրներ.-այժմու Աւստրիան, Չեխոսքովաքիան, Հունգարիան, Աւստրիական Լեհաստանը՝ որ ռուսական եւ գերմանական բաժիններուն միանալով կազմեց Լեհաստանի անկախ պետութիւնը։ Կարեւոր հողամասեր միացուեցան [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիոյ]], [[Եուկոսլաւիա|Եուկոսլաւիոյ]] եւ [[Ռումանիա (արեւմտահայերէն)|Ռումանիոյ]], իսկ [[Տանուպ Գետ|Տանուպը]] եղաւ միջազգային գետ։
[[Պատկեր:AkadBildKWien.jpg|մինի|Վիեննայի կերպարուեստի ակադեմիա]]
Համաշխարհային երկու պատերազմներու միջեւ ինքկող շրջանին Աւստրիա ունեցաւ քաղաքական փոթորկոտ պատմութիւն մը՝ քայքայուած տնտեսութեամբ։ Ընկերվարականները կատարեցին տնտեսական եւ քաղաքական փոփոխութիւններ, ղեկավարութեամբ վարչապետ [[Էնկլպերթ Տոլֆուս|Էնկլպերթ Տոլֆուսի]], որ նացիներուն կողմէ սպաննուեցաւ 25 Յուլիս 1934-ին։ Իր յաջորդը՝ [[Քուրթ Շուսնիկ]] փորձեց պահել երկրին անկախութիւնը, սակայն ձախողեցաւ։ [[Ատոլֆ Հիթլեր]] առանց ընդդիմութեան հանդիպելու գրաւեց եւ Գերմանիոյ կցեց Աւստրիան՝ 13 Մարտ 1938-ին (Անշլուս)։
Սովետական բանակները [[Վիեննա (արեւմտահայերէն)|Վիեննա]] մտան 12 Ապրիլ 1945-ին։
Աւստրիոյ անկախ հանրապետութիւնը վերահաստատուեցաւ 1945-ին, իր ներկայ սահմաններով։
Դաշնակիցներու կողմէ ազատագրուելէ ետք (1945), Տոքթոր Քարլ Ռեննըր ժամանակաւոր կառավարութեան նախագահ ընտրուեցաւ։ Խ.Խորհրդային Միութեան ձգձգումներուն հետեւանքով 17 տարի երկապրաձգուածերկարաձգուած գրաւման շրջանէ մը ետք, 15 Մայիս 1955-ին գոյացած եւ նոյն տարուան Յուլիս 27-ին վաւերացուած հաշտութեան դաշնագրով Աւստրիա ունեցաւ իր ամբողջական անկախութիւնը։
Խ.Խորհրդային Միութիւնը ամէն ճիգ թափեց Աւստրիան իրեն արբանեակ երկիր մը դարձնելու, սակայն շնորհիւ Արեւմտեաններու վճռականութեան, ձախողեցաւ իր նպատակին մէջ։
== Վարչաձեւ ==
Աւստրիա հանրապետութիւն մըն է, որուն նախագահը կ՛ընտրուի ժողովրդային ուղղակի քուէարկութեամբ, վեց տարուան համար։ Երեսփոխանական ժողովի՝ ''Նասիոնալռաթ''ի 165 անդամները եւեւս կ՛ընտրուին ուղղակի քուէարկութեամբ, 4 տարուան համար։ ''Պունտեսռաթը'', որ կը բաղկանայ 50 անդամներէ, կ՛ընտրուի գաւառական ժողովներու կողմէ։
Աւստրիա ունի գլխաւոր երկու կուսակցութիւններ՝ Ժողովրդային եւ Ընկերվար, որոնք մինչեւ 1966-ի Մարտը կը կազմէին համաձայնական կառավարութիւն մը։ Այդ թուականին, Ժողովրդային կուսակցութիւնը ապահովեց բացարձակ մեծամասնութիւն։
Աւստրիա անդամ է [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|ՄԱԿին]], (14 Դեկտեմբեր 1955) Առեւտուրի եւ Սակերու ընդհանուր համաձայնութեան, եւ Եւրոպական Ազատ Փոխանակման Գօտիին։
26 Հոկտեմբեր 1955-ի օրէնքով Աւստրիա մնայուն չէզոքութիւն յայտարարած է։
== Տնտեսական Պայմաններ ==
[[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Համաշխարհային Ա. պատերազմէն]] ետք իր ճարտարարուեստական շրջաններէն զրկուելուն, ծովու վրայ ելք չունենալուն, դրամին արժեզրկման եւ քիչ բնակիչ ունենալուն հետեւանքով Աւստրիա երկար ատեն կարիքն զգաց արտաքին օժանդակութեան։ Իր տնտեսական վերականգնումը յետ պատերազմեան շրջանի ամէնէն ողբերգական յաջողութիւններէն մէկը եղաւ։ Տնտեսական այս վերականգնումը իրագործուեցաւ Մարշալի ծրագրի օժանդակութեամբ առաւելաբար։
Ժողովուրդին մօտ մէկ երրորդը [[Երկրագործութիւն|երկրագործութեամբ]] կը զբաղի, Սակայն Աւստրիա արմտիքի ներածում կը կատարէ։ Կը մշակուին ցորեն, հաճար, եգիպտացորեն, վարսակ, գետնախնձոր, ճակնդեղ։ Կան այգիներ։ Կը բուծանուին արջառ, ոչխար, խոզ, ձի, այծ։
Աւստրիա առաւելաբար ճարտարարուեստական երկիր է եւ ժողովուրդին 41 առ հարիւրը ճարտարարուեստի մէջ կ՛աշխատի։ [[Մետաքսագործութիւն|Մետաքսագործութիւնը]], սննդեղէնի ճարտարարուեստները տիրապետող են։ Փոքր ճարտարարուեստը աւելի տարծուած է, միայն քանի մը մեծ ձեռնարկներ գոյութիւն ունին։ Պողպատի եւ ալիւմինիոմի գլխաւոր գործարանները կը գտնուին վերին Աւստրիոյ մէջ։ Աւստրիա կ՛արտադրէ երկաթ, քարիւղ, ալիւմինիոմ, հանքածուխ, տախտակ, մանկանէզ, ածուխ, կրաղիւս եւ պղինձ։ Ունի լաւորակ կրաքար։ Աւստրիա կ՛արտադրէ նաեւ պողպատ, պարարտացուցիչներ, մանած, մետաքս, հիւսուածեղէն, քիմիական եւ արուեստի առարկաներ։ [[Զբօսաշրջիկութիւն|Զբօսաշրջիկութիւնն]] ալ եկամուտի կարեւոր աղբիւր մըն է։
Աւստրիա գլխաւորաբար կ՛արտածէ երկաթ, պողպատ, թուղթ, հիւսուածեղէն, մեքենաներ, մետաղեայ առարկաներ, ալիւմինիոմ։
Առեւտուրը կը կատարուի մասնաւորաբար Եւրոպական Հասարակաց Շուկայի երկիրներուն, Եւրոպական Ազատ Փոխանակման Գօտիի երկիրներուն, [[Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներու]], [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]] եւ [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիոյ]] հետ։ Առեւտրական յարաբերութիւններ ունի նաեւ Արեւելեան Եւրոպայի երկիրներուն հետ։
== Զինեալ Ուժեր ==
Յետ պատերազմեան համաձայնութեանց հիման վրայ, Աւստրիա իրաւունք չունի հիւլէական կամ այլ յարձակողական զէնքեր ունենալու։ Բանակը կը բաղկանայ միայն ցամաքային ուժերէ եւ օդոյժէ։
== Աղբիւր ==
* Երուանդ Մոնոֆարեան (1968), «Հանրագիտակ», Համազգայինի տպարան, [[Պէյրութ]], էջ 51-55։
| 