«Մեծն Տիգրան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

{{Արևելահայերեն|Տիգրան Մեծ}}

[[Պատկեր:Tigran Mets.jpg|մինի]]

 

[[Տիգրան Մեծ]]ի ժամանակ [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայք]]ի թագաւորութիւնը հասաւ իր հզօրութեան գագաթնակէտին։ Պարտութեան մատնելով Պարթեւական թագաւորութիւնը եւ ստանալով Սելեւկնան գահը՝ Հայաստանը կարճ ժամանակով դարձաւ Առաջաւոր [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] հզօրագոյն պետութիւնը. Տիգրան Մեծի տերութիւնը կը տարածուէր Կասպից ծովէն մինչեւ Միջերկրական ծով, Կովկասեան լեռներէն մինչեւ Միջագետքի անապատները։ Տիգրանը, սակայն, կորսնցուց նուաճումներու մեծագոյն մասը Պարթեւական թագաւորութեան եւ ուժեղացող [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|Հռոմ]]էական հանրապետութեան դէմ պայքարի ժամանակ։ Տիգրան Մեծին կարելի է նկատել Առաջաւոր Ասիոյ մէջ վերջին մեծ հելլենիստական տերութեան հիմնադիր։ Նրա տերութեան քայքայումէն ետք յաջորդող եօթ դարերու ընթացքին (մինչեւ արաբական արշաւանքները) Առաջաւոր Ասիան, եւ, մասնաւորապէս, [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ը, կը դառնայ մէկ կողմէն Հռոմի (եւ անոր յաջորդած [[Բիւզանդական կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]]), միւս կողմէն՝ Պարթեւական թագաւորութեան (եւ ապա անոր յաջորդած [[Սասանեան Պարսկաստան]]ի) միջեւ մղուած անհաշտ պայքարի թատերաբեմ։

[[Տիգրան Ա․]]-ի մահէն ետք՝ Ք.Ա. 95-ին, զիջելով Միհրդատ Բ․-ին Մեծ Հայքի հարաւ-արեւելեան շրջանները՝ 70 հովիտները, Տիգրան Բ․ կ’ազատի գերութեէ եւ կը ժառանգէ հայոց գահը<ref name="Strabo1">Ստրաբոն. ''Աշխարհագրություն, 11.14.15'', [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0198%3Abook%3D11%3Achapter%3D14%3Asection%3D15].</ref>։

 

Հայրենիք վերադառնալէ ետք Տիգրան Բ․ թագադրուեցաւ [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիք]]ի նշանաւոր սրբավայրերէն մէկուն մէջ, ուր յետագային կառուցուեցաւ [[Տիգրանակերտ (արեւմտահայերէն)|Տիգրանակերտ]] մայրաքաղաքը։ Տիգրան Բ․ (Ք.Ա. 95-55) գահ բարձրացաւ 45 տարեկան հասակին։ Իր առաջնահերթ խնդիրը հայկական բոլոր տարածքները մէկ ընդհանուր պետութեան մէջ միաւորելն էր։ [[Արտաշէս Ա․]]՝ հիմնականին մէջ, լուծեր էր այդ կարեւոր խնդիրը, բացառութեամբ [[Ծոփք (արեւմտահայերէն)|Ծոփք]]ի եւ [[Փոքր Հայք (արեւմտահայերէն)|Փոքր Հայք]]ի թագաւորություններուն։ Այժմ Տիգրան Բ․ եռանդուն գործունէութիւն ծաւալեց շարունակելու իր պապի միաւորիչ քաղաքականութիւնը։ 94 թուականին Տիգրանի բանակները մտան Ծոփք եւ այն միացուցին Մեծ Հայքի թագաւորութեան։ Ծոփքի թագաւոր Արտանէսը (Զարեհի սերունդէն<ref name="Strabo1"/>) սպաննուեցաւ. Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը դուրս եկաւ [[Եփրատ գետ (արեւմտահայերէն)|Եփրատ]]ի ափերը։ Գետին այն կողմը կը տարածուէր [[Կապադովկիա (արեւմտահայերէն)|Կապադովկիոյ]] թագաւորութիւնը, որ շուտով գրաւեց Տիգրան Բ․-ի ուշադրութեան կեդրոնը<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/18/82/83 Տիգրան Բ․-Ի գահակալութիւնը. Ծոփքի միաւորումը]</ref>։

 

Ք.Ա. 2-րդ դարու վերջաւորութեան, Միհրդատ Զ․ Եւպատորի (Mithridates VI or Mithradates VI Eupator) օրօք, խիստ հզօրացաւ [[Պոնտոս (արեւմտահայերէն)|Պոնտոս]]ի (Pontus) թագաւորութիւնը։ Միհրդատ Պոնտոսին միացուց [[Կողքիս (արեւմտահայերէն)|Կողքիս]]ը, այսինքն՝ Կոլխիտայի թագաւորութիւնը, [[Վոսփորի Թագաւորութիւն|Վոսփորի թագաւորութիւն]]ը (The Bosporan Kingdom) , որ կ’ընդգրկէր [[Ղրիմ (արեւմտահայերէն)|Ղրիմ]]ի (Crimea) թերակղզին եւ Ազովի (The Sea of Azov) ու Սեւ ծովերու առափնեայ՝ ներկայիս Ուքրանիոյ հարաւային մարզերը, ինչպէս նաեւ ներկայիս Ռուսաստանի [[Տոնի Ռոսթով]]ի (Rostov-on-Don) մարզի եւ [[Հիւսիսային Կովկաս]]ի Ազովի ու Սեւ ծովի ափամերձ տարածքները։ Բացի այդ Միհրդատն Զ. իր տիրութեան միացուց նաեւ Սեւ ծովու հիւսիսային ափերուն գտնուող բազմաթիւ հարուստ յունական գաղութ-քաղաքները, ներառեալ՝ Ազովի ծովու հիւսիսային ափին գտնուող նշանաւոր Թանայիս (յունարէն Tauatg, Tdvatg հին քաղաք Տանաիսի այժմ՝ Տոն) քաղաք-պետութիւնը՝ Տոնի գետաբերանի մօտ եւ Սեւ ծովու ափին գտնուող ոչ նուազ նշանաւոր Քերսոնես կամ Խերսոնեսոս (Խերսոնես) (The Khersones or Chersones) քաղաք-պետութիւնը։ Որպէս արդիւնք կամ հետեւանք. համեմատաբար, փոքր թագաւորութիւնէն [[Փոքր Հայք (արեւմտահայերէն)|Փոքր Հայք]]ն ու Պոնտոսը վերածուեցան մեծ տիրութեան, բաւականաչափ ազդեցիկ ռազմա-քաղաքական ուժի, որուն առաջնակարգ նպատակը պայքարն էր ընդդէմ Հռոմի տարածման Փոքր Ասիոյ մէջ։

 

Ք.Ա. 94-91 թուականներուն Տիգրան ռազմաքաղաքական դաշինք կը կնքէ Միհրդատի հետ՝ ամուսնանալով վերջինիս դուստր Կղէոպատրայի հետ<ref>[http://www.livius.org/ap-ark/appian/appian_mithridatic_17.html#%A713 Ապիանոս. ''Հռոմեական պատմություն. Միհրդատյան պատերազմներ, §13-15'']</ref>։ Մեծ Հայքի եւ Պոնտոսի արքաները կը կատարեն աշխարհի բաժանումը. Միհրդատին կը տրուի հիւսիսային եւ արեւմտեան երկիրներուն տիրելու իրաւունքը, իսկ Տիգրանին՝ հարաւային եւ արեւելեան ուղղութիւնը։ Ասկէ զատ՝ Տիգրան, Պարթեւներուն յաղթելու պարագային, կամ աւելի ճիշդ պէտք է անոնցմէ խլեր՝ մինչեւ Աղեքսանդրիան (մինչեւ Ք.Ա. 330 թուականին գոյութիւն ունեցած) Արիական Համադաշնութեան (Ք.Ա. 550-330) ամբողջովին երեք անդամներէն մէկուն, տուեալ դէպքին՝ Հայաստանին, վերադարձնէր Արքայից Արքայի տիտղոսը։ Թէպետեւ երկու դաշնակից արքաներէն իւրաքանչիւրին կողմէն իր ուղղութեան ստանձնման պայմանաւորուածութեան, արքաները վճռական պահուն կը միաւորէին իրենց ուժերը՝ սպառնալիք ուղղութիւններուն զիրար օգնելու համար։ Ք.Ա. 93-91 թուականներուն երկու արքաները վճռականօրէն պայքարած են [[Կապադովկիա (արեւմտահայերէն)|Կապադովկիոյ]] (Գամիրք կամ Կապադովկիա յուն.՝ Καππαδοκα , անգլ.՝ Cappadocia) մէջ հռոմէական տիրապետութեան դէմ, որ կրնար լուրջ սպառնալիք ստեղծել Հայաստանի համար՝ արեւմուտքէն, իսկ Պոնտոսի համար՝ հարաւէն։