Ուիքիփետիա

«Թունուզ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ Werldwayd տեղափոխեց էջը «Թունիս (արեւմտահայերէն)»-էն «Թունիս»
No edit summary
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Երկիր արւմտ.▼
{{Արևելահայերեն|Թունիս}}
{{ԱՀ}}
▲{{Տեղեկաքարտ Երկիր արւմտ.
|բնագիր_անուանում =<big>الجمهورية التونسية</big>
|հայերէն_անուանում =<big>Թունիսի Հանրապետութիւն</big>
|դրօշի_պատկեր =Flag of Tunisia.svg
|common_name =
|դրօշի_պատկերզինանշանի_պատկեր =Flag Coat of arms of Tunisia.svg
|քարտէզի_պատկեր = Locator map of Tunisia in Africa.svg▼
|դրօշի_նկարագրում =
|զինանշանի_պատկեր =Coat of arms of Tunisia.svg
|զինանշանի_նկարագրում =
▲|քարտէզի_պատկեր = Locator map of Tunisia in Africa.svg
|քարտէզի_նկարագիրը = <small>Թունիսի տեղը [[Ափրիկէ]]ին մէջ</small>
|քարտէզի_պատկեր_2 =
|քարտէզ_2-ի_նկարագիրը = <small></small>
|ազգային_նշանաբան =
|ազգային_օրհներգ = <small></small><br />[[Պատկեր:Humat al-Hima.ogg|center]]
|թագավորական_օրհներգ =
|օրհներգ =
|պաշտօնական_լեզուներ = <small>[[Արաբերէն]]</small>
|շրջանային_լեզուներ =
|էթնիկ_խումբեր =
|մայրաքաղաք = [[Թունիս (քաղաք, արեւմտահայերէն)|Թունիս]]
|latd=36 |latm=50 |latNS=N |longd=10 |longm=9 |longEW=E
Տող 38 ⟶ 27՝
|area_rank = 93<sup>րդ</sup>
|area = 163 610
|areami² =
|percent_water = 5.0
|population_estimate = 10,982,754<ref name="ins">{{cite web |url=http://www.ins.nat.tn/indexen.php |title=National Institute of Statistics-Tunisia |publisher=National Institute of Statistics-Tunisia|date=12 September 2014 |accessdate=12 September 2014}}</ref>
|population_estimate_rank =
|population_estimate_year =
|population_census =
|population_census_year =
|population_density =
|population_densitymi² =
|population_density_rank =
|GDP_PPP_year =2015
|GDP_PPP = $129.140 պլն<ref name=imf2>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=38&pr.y=8&sy=2014&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=744&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |title=Tunisia |publisher=International Monetary Fund }}</ref>
|GDP_PPP_rank =
|GDP_PPP_per_capita = $11,623<ref name=imf2/>
|GDP_PPP_per_capita_rank =
|GDP_nominal = $45.276 պլն<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank =
|GDP_nominal_year = 2015
|GDP_nominal_per_capita =$4,075<ref name=imf2/>
Տող 60 ⟶ 38՝
|Gini =36.1<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |title=GINI index |publisher=World Bank |date= |accessdate=19 January 2013}}</ref>
|Gini_year = 2010
|Gini_category =
|HDI_year =2014
|HDI = 0.721<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=2015 |accessdate=15 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme }}</ref>
|HDI_rank = 96<sup>րդ</sup>
|HDI_category =
|currency = Տինար
|currency_code = TND
Տող 70 ⟶ 46՝
|time_zone = CET<ref>Կեդրոնաեւրոպական ժամանակ</ref>
|utc_offset = UTC+1
|time_zone_DST =
|utc_offset_DST =
|cctld = [[.tn]]
|calling_code = 216
}}
 
'''Թունիսի Հանրապետութիւն''' ({{lang-ar|الجمهورية التونسية}}), պետութիւն [Հիւսիսային [Աֆրիկէ]]ի մէջ։ Հիւսիսէն եւ արեւելքէն կ'ողողուի [[Միջերկրական Ծով արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծովով]]։ Սահմանակից է [[Ալժիր]]ին եւ [[Լիպիա|Լիպիոյ]]։ Տարածքը 164.2 հազար քմ<sup>2</sup> է, բնակչութիւնը՝ 11 037 225<ref name="Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին">[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին]</ref> (2015)։ Մայրաքաղաքը՝ [[Թունիս (քաղաք)|Թունիս]]: Վարչականորէն կը բաժնուի 18 նահանգի՝ Պեճա, Պիզերատա, Տապես, Գաֆսա, Ճենտուպա (Սուկ Էլ-Արպա), Կայրուան, Կասերին, Մահդիա, Մետենին, Մոնաստիր, Նապուլ (Նապել), Քամուտա, Սիլիանա, Սուս, Սֆաքս, Թունիս, Թունիս-Հարաւային, Էլ-Կեֆ։
[[Պատկեր:President Habib and his Romanian guests paying tribute to Tunisian national flag.jpg|մինի|աջից|270px|Թունիսի առաջին նախագահ Հապիպը]]▼
 
== Պատմութիւն ==
=== Վաղ Շրջան ===
▲[[Պատկեր:President Habib and his Romanian guests paying tribute to Tunisian national flag.jpg|մինի|աջից|270px|Թունիսի առաջին նախագահ Հապիպը]]
Թունիսի տարածքին մարդը բնակութիւն կը հաստատէ հնագույն ժամանակներէն։ Պահպանուած են ստորին, միջին եւ վերին պալեոլիթի գործիքներ։ ՔՄ.թ.ա. 12<sup>-րդ</sup> դարուն Թունիսի տարածքին մէջ յայտնուած են [[յոյներ]]ը, ապա՝ փիւնիկցիները։ Կարեւոր դեր խաղցած է փիւնիկցիներուն հիմնած Կարթագենը։ Փիւնիկեան պատերազմներու հետեւանքով (Ք[[մ.թ.ա. [[264]]—[[մ.թ.ա. 146|146]]) Կարթագենը կործանուած է, Թունիսի տարածքը անցած է [[Հռովմի Կայսրութիւն|Հռոմին]], մտած է [[Ափրիկէ]]ի տարածքին մէջ։ Ք.ե. 1<sup>-ին</sup> դարուն Թունիսի մէջ տարածուած է [[քրիստոնէութիւն]]ը։ [[439]]-ին վանդալները նուաճած են Թունիսը եւ նպաստած ֆեոտալական յարաբերութիւններու ձեւաւորման։[[Պատկեր:Amphitheatre El Jem(js)1.jpg|մինի|ձախից|180px|Էլ Ճէմի 3<sup>րդ</sup> դարու առաջին կէսի ամփիթատրոն]]
 
=== Միջին Դարեր ===
[[Պատկեր:Amphitheatre El Jem(js)1.jpg|մինի|180px|Էլ Ճէմի 3-րդ դարու առաջին կէսի ամփիթատրոն]]
[[534]]-ին նուաճած է [[Բիւզանդիա]]ն, իսկ 7<sup>րդ</sup>VII դարու վերջին՝ [[արաբներ]]ը։ 7<sup>-րդ</sup> դարու վերջին—8<sup>վերջին — 8-րդ</sup> դարու սկիզբը տիրապետող կրօնը դարձած է [[իսլամ]]ը։ [[800]]-ին Թունիսը անջատուած է Աբբասեաններու խալիֆայութենէն, դարձած է ինքնուրույն պետութիւն՝ Աղլապեաններու ([[800]]—[[909]]), ապա արաբական այլ թագաւորութեան իշխանութեան տակ։ XVI դ. Թունիսը զաւթած են [[թուրք]]երը եւ դարձուցած են [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] նահանգ։ [[1705]]-ին Հուսէյնեաններու թագաւորական հիմնած է ինքնուրույն պետութիւն։ Արտաքին առեւտուրի աճը եւ ապրանքա-դրամական հարաբերութիւններու զարգացումը պայմանաւորեցին ընկերային վերափոխումները XIX դ.:
[[Պատկեր:Great Mosque of Kairouan, flat roof and domes.jpg|մինի|ձախից|180px|Քայրուանի մեծ մզկիթի գմբեթները]] ▼
 
=== Նոր շրջան ===
▲[[Պատկեր:Great Mosque of Kairouan, flat roof and domes.jpg|մինի|ձախից|180px|Քայրուանի մեծ մզկիթի գմբեթները]]
[[1830]]-ին ստեղծուեցան Թունիսի կանոնաւոր բանակի առաջին միաւորումները, հիմնուեցան պետական գործարաններ եւ ընկերութիւններ, բացուեցան աշխարհիկ ուսումնական հաստատութիւններ։ [[1861]]-ին լիպերալ բարեփոխիչ Հայրատտին ատ-Թունիսիի նախագահութեամբ ընդունուեցաւ Թունիսի 1-ին սահմանադրութիւնը («Տեսթուր»)։
 
=== Ֆրանսական Գաղութ ===
XIX դ. 50-ական թթ. եւրոպական դրամատէրերը բաժիններ ստացան Թունիսին մէջ։ Հարկային ճնշումը եւ եւրոպացիներուն արտոնութիւններ տրամադրելը դժգոհութիւն հառաջացուցին բնակչութեան մէջ եւ հանգեցուցին [[1864]]—[[1865]]-ի ապստամբութեան։ [[1869]]-ին [[Անգլիա]]ն, [[Ֆրանսա]]ն, [[Իտալիա]]ն Թունիսի մէջ հաստատեցին միասնական ֆինանսական հսկողութիւն։ [[1881]]-ին ֆրանսական զորքերը ներխուժեցին Թունիս եպ ստիպեցին պայմանագիր ստորագրել խնամակալներուն մասին։ Թունիսը փաստորեն դարձավ [[Ֆրանսա]]յի գաղութը։ [[Հոկտեմբեր]]եանՀոկտեմբերեան յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Թունիսի մէջ զօրացավ ազգային-ազատագրական շարժումը։ [[1920]]-ին հիմնուեցաւ Թունիսի կոմունիստական կուսակցութիւնը։ Ազգային քաղքենիութիւնը [[1920]]-ին ստեղծեց լիպերալ-սահմանադրական կուսակցութիւնը (Տեսթուր, Տուսթուր)։ Ան կը պահանջէր սահմանադրական կառավարութիւն եւ արաբներու իրավունքներու հաւասարեցում [[ֆրանսացիներ]]ու հետ։ [[1934]]-ին Հապիպ Պուրկիպան ստեղծեց Նոր տեսթուր ձախ ազգայնական կուսակցութիւնը, որ ազգային-ազատագրական շարժման ղեկավարութիւնէն դուրս մղեց նախկին տեսթուրի ղեկավարներուն, որոնք հիմնած էին Հին տեսթուր կուսակցութիւնը։ [[1940]]—[[1942]]-ին Թունիսը գտնուած է «Վիշիի» կառավարութեան իշխանութեան ներքոյ, ապա զայն գրաւած են իտալալական-գերմանական գործիչնըրը։ Ֆաշիզմի դէմ յաղթանակը խթանեց ազգային-ազատագրական շարժումը։ Ֆրանսական գաղութային իշխանությունները որոշ զիջումներ արեցին։
 
=== Թունիսի Հանրապետութիւն ===
[[1946]]-ին Թունիսը ստացավ Ֆրանսական միութեան «Միացուած պետութեան» վիճակը։ [[1947]]-ին սկսաւ գործադուլային լայն շարժում։ [[1952]]-ի [[Յունուար]]ին մասսայական ձերբակալութիւններ եղան կոմկուսի եւ արհմիութիւններու ղեկավարներու շրջանին։ Թունիսի հարցը քննարկուեցաւ [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր ժողովի 7-րդ եւ 8-րդ նստաշրշաններուն ([[1952]] եւ [[1953]])։ [[1954]]-ին [[Ֆրանսա]]ն Թունիսին տուաւ ներքին ինքնավարութիւն, իսկ [[20 Մարտ]] [[1956]]-ին ճանչցաւ անոր անկախութիւնը։ Ընտրութիւններու ժամանակ Սահմանադիր ժողովին մէջ բոլոր տեղերը ստացավ «Ազգային ճակատ» պուրժուա-դեմոկրատական խմբաւորումը՝ Նոր տեսթուր կուսակցութեան ղեկավարութեամբ։ Անոր առաջնորդ Հ. Պուրկիպան կազմեց կառավարութիւն։ [[Յուլիս 25 Յուլիս]]ի [[1957]]-ին Թունիսը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն, նախագահ ընտրուեցաւ Պուրկիպան։ [[1957]]-ին Թունիսը տնտեսական եւ տեխնիկական օգնութեան համաձայնագիր կնքեց [[ԱՄՆ]]-ի հետ եւ հաւանութիւն տուաւ «Էյզենհաուերի տոքթրինային»: Թունիսը քայլեր ձեռնարկեց Հիւսիսաֆրիքեան Դաշնակցութիւն (Թունիս, [[Ալժիր]], [[Մարոք]]) ստեղծելու ուղղութեամբ։ [[1962]]-ին մշակուեցաւ Թունիսի զարգացման տասնամեայ ծրագիր, որուն հիմքին ինկավ այսպէս կոչուած տեսթուրեան սոցիալիզմի տեսակետը. տնտեսութեան մէջ 3 բաժանմունքներու (պետական, գործակցական եւ մասնաւոր) առկայութիւնը՝ պետութեան ղեկավար դերով։ Ընկերա-տնտեսական
[[Պատկեր:Tunisia Unrest - VOA - Tunis 14 Jan 2011 (2).jpg|մինի|ձախից|180px|Թունիսի փողոցները «արաբական գարունի» օրերուն]]
վերափոխումները կը հանդիպէին արքայական մենաշնորհի դրութիւններու եւ ներքին հետադիմութեան դիմադրութեան։ [[1970]]-ին ծրագրի իրագործումը դադրեցաւ, առաջադիմական բարեփոխումներու կողմնակիցները դուրս եկան կառավարութէնեն, խրախուսեցաւ մասնաւոր դրամագլուխը։ [[1974]]-ին Հ. Պուրկիպան ընտրուեցաւ ցմահ նախագահ։ Թունիսը [[ՄԱԿ]]-ի ([[1956]]-ին), [[Արաբական պետութիւններու դաշնակցութիւններ]]ուն ([[1958]]-ին), Աֆրիքայի միասնութեան կազմակերպութեան ([[1963]]-ին) անդամ է։ Արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզին մէջ կը վարէ դրական չեզոքութեան քաղաքականութիւն, հանդէս գալով գաղութատիրութեան վերացման, միջազգային լարուածութեան հետագայ թուլացման օգտին։ [[1956]]-ին դիւանագիտական հարաբերութիւններ հաստատուած են Թունիսի եւ [[ԽՍՀՄ]]-ի միջեւ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. կնքուեցաւ սովիէթա-թունիսեան համաձայնագրեր (առեւտրական, վճարային, մշակութային եւ այլն), [[ԽՍՀՄ]]-ը վարկաւորեց U տեխնիկական օժանդակութիւն ցույց տուաւ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու կառուցման գործին մէջ։
 
== Աշխարհագրութիւն == ▼
[[Պատկեր:Satellite image of Tunisia in August 2001.jpg|մինի|180px|Թունիսը արբանյակէն]]
[[Պատկեր:Tunisia Topography.png|մինի|աջից|180px|Թունիսի Կլիման քարտեսի վրայ]]
▲== Աշխարհագրութիւն ==
Թունիսի տարածքը կը ձգուի հիւսիսէն հարաւ, [[Միջերկրական ծով]]էն մինչեւ [[Սահարա անապատ]]ը՝ մոտ 800 քմ երկարութեամբ։ Ափագիծը 1200 քմ է։ Հիւսիսի մէջ ծովափը բարձր է, տեղ-տեղ զառիթափ, արեւելքին մէջ՝ ցածրադիր, ծովալճակներով։ Նշանաւոր են Թունիսի, Համամետ, Տապես ծոցերը եւ Ճերպա, Քերքենա, Տալիտ կղզիները։ Ռելիեֆը գերազանցապէս բլրապատ է։ Տարածքի 1/3-ը զբաղուած է Թել Աթլասի եւ Սահարական Աթլասի արեւելեան լեռնաբազուկներով (1000—1200 մ. բարձրութեամբ) եւ միջլեռնային սարաւանդներով (Հիւսիտաին եւ Բարձր Թել)։ Թունիսի լեռնաշղթայի արեւմուտքին կը գտնուի Շամբի լեռը (1544 մ)՝ երկրի ամենաբարձր կետը։ Տարածքի մնացած մասը հիւսիսը կը զբաղեցնէ Թունիսի հարթավայրը (Ցածր Թել), հարաւը՝ էս-Սահիլը (աշխարհագրական մարզ)։ Երկրի կեդրոնական մասի աղուտային անհոսք ցածրավայրերը՝ շոթերը (Ճերիտ, Էլ-Ղա-սա), ծովի մակարդակէն ցած են եւ եզրաւորուած են լեռներով։ Երկրաբանական տեսակետէն Թունիսը կը բաժնեն հիւսիսային ծալքածածկութային սինկլինալային (Թել Աթլաս, ավլակոգեն Պերպերիտ՝ Թունիսի Աթլասին մէջ) եւ հարաւային՝ սալայատակային (Սահարական սալ) մասերու։
 
Տող 135 ⟶ 112՝
Արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը լեռնահանքային արդիւնաբերութիւնն է, հատկապէս [[նաւթ]]ի հանույթը։ Կարեւոր են նաեւ մետալուրգիական, մեքենաշինական, նաւթավերամշակման, քիմիական արդիւնաբերութեան ճիւղերը։
 
=== Գիւղատնտեսութիւն ===
[[Պատկեր:Tunismetro1.jpg|մինի|աջից|180px|Գնացք Թունիս քաղաքին մէջ]] ▼
Տնտեսութեան հիմքը գիւղատնտեսութիւնն է։ Հիմնական ճիւղերն են հացահատիկային մշակութիւնը եւ անասնապահութիւնը։ Ագրարային բարեփոխումներու հետեւանքով առաջացած են մասնաւոր եւ պետական դրամային ֆերմաներ, միջին եւ մանր գիւղացիական տնտեսութիւններ։ Ունեւոր գիւղացիներու միացման փորձեր կը կատարուին։ Գիւղացիներու զգալի մասը հողազուրկ կամ սակավահող է։ Արտահանութեան համար կարեւորը ձիթապտուղի մշակութիւնն է։ Անասնապահութիւնը հիւսիսի մէջ եւ հիւսիս-արեւելքին մէջ ունի արոտավայրային, իսկ կեդրոնական եւ հարաւային շրջաններուն մէջ՝ քոչուոր եւ կիսաքոչուոր բնույթ։ Կը բուծեն գլխաւորապէս մանր եւ խոշոր եղջերաւոր անասուններ, ինչպէս նաեւ ուղտեր, աւանակներ, ձիեր, ջորիներ։
 
▲[[Պատկեր:Tunismetro1.jpg|մինի|աջից|180px|Գնացք Թունիս քաղաքին մէջ]]
 
== Փոխադրամիջոց ==
Տող 157 ⟶ 133՝
== Թատրոն ==
Իսլամի արգելքով մինչեւ XIX դ. թատերարուեստը կազմաւորուած չէ։ [[1848]]-ին Մ. ալՆաղաշը արաբերէն թարգմանուած է եւ բեմադրել Մոլիերի «Ագահը»: Ֆրանսացիներու տիրապետութեան օրով գործած են ֆրանսական թատերախումբեր։ Ազգային առաջին թատերախումբը ստեղծուած է դերասան Խ. Զազիրին, [[1950]]-ին։ Թունիսի հանրապետութիւն հռչակուելէն ետք Թունիս քաղաքին մէջ կազմակերպուած է տեղական թատերախումբ։
 
== Աղբիւրներ ==
*[https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_4.djvu/244 Հայկական Սովետական Հանրապիտարան]
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
{{Ափրիկէի Երկիրներ}}
 
[[Կատեգորիա:Աշխարհագրութիւն]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թունուզ» էջէն