«Երեւան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

[[Աքեմենեան Թագաւորութիւն|Աքեմենեան]]ներու (հին պարսկ.՝ Հախամանիշթիյա) կամ Արեաց Տիրութիւնը (Ք.Ա. 553 - 330) Հին Աշխարհի աշխարհակալ պետութիւններէն էր։ Անոր տարածքը կ՛ընդգրկէր երեք աշխարհամասերէն՝ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]], մասամբ՝ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ափրիկէ]]ի շարք մը երկիրներ։ Արեւելքէն անոր սահմաններուն մեջ կը մտնէին՝ արեւմտեան [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ը՝ Ինտոս գետի հովիտը եւ Միջին Ասիան՝ հասնելով [[Հիմալայեան Լեռներ|Հիմալայեան լեռներ]], արեւմուտքէն՝ [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիա]]ն եւ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ը՝ սահմանակցելով [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծով]]ուն, հիւսիսէն՝ [[Ղրիմ (արեւմտահայերէն)|Ղրիմ]]ը եւ [[Կովկասեան Լեռներ|Կովկասեան լեռներ]]ը՝ ներառելով [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ը, հարաւէն՝ Իրանական բարձրավանդակը եւ Միջագետքի դաշտավայրը՝ հասնելով Արաբական թերակղզին եւ [[Հնդկական Ովկիանոս|Հնդկական ովկիանոս]]ին։ Տիրութիւնը հիմնադրած էր պարսից զօրավար Կիւրոս Մեծը Ք.Ա. 553 թուականին, որ ապստամբած էր [[Մարաստան (արեւմտահայերէն)|Մարաստան]]ի թագաւոր Աժտդահակի դէմ եւ զայն սպանած։ Անոր մահէն ետք գահին կը բազմին իր ժառանգները՝ Աքեմենէն եւ իրեն ազգակից Արշամէն ու Արի-Արամէն ծագած գահատոհմը։

Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր իբրեւ 13-րդ սատրապութիւն։ Յետագային այն կը բաժնուի երկու՝ հիւսիսային եւ հարաւային հատուածներու, համապատասխանաբար [[Էրեբուն (արեւմտահայերէն)|Էրեբուն]]ի եւ [[Վան]] կենդրոններով։ Այսպէսով՝ Էրեբունին կրկին կը դառնայ վարչաքաղաքական կեդրոն։ Բերդին մէջ գտնուած են միլեթական մետաղադրամներ՝ կտրուած Ք.Ա. 478 թուականին, զոր կը վկայէ այստեղ կատարուած միջազգային առեւտուրի մասին։ Հաւանաբար այդ ժամանակ ալ հայերէն Էրեբունին սկսան արտասանել Էրեւունի<ref name="iranica" >[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1 Երևանի մասին իրանական հանրագիտարանում]</ref>։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի]]ի արշաւանքներէն ետք [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ը կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ պետութեան կեդրոնը վերջնականապէս կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։

7-րդ դարուն [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|Արաբ]]ական թերակղզիին մէջ կը ստեղծուի Արաբական [[խալիֆայութիւն]]ը։ Այն կը հիմնուի արաբներու ընդունած նոր կրօնի՝ [[Իսլամ (արեւմտահայերէն)|Իսլամ]]ի շնորհիւ, եւ շատ արագ կը դառնայ աշխարհի՝ մինչեւ այդ եղած պետութիւններէն ամենամեծն ու զարգացածը։ [[658]] թուականին արաբները կը գրաւեն Երեւանը<ref>[http://armenianow.com/pdf/yerevan.pdf «Yerevan» ArmeniaNow.com, 2007, p. 7. Consulté le 21 mars 2008]</ref>։ Իսկ [[850]] թուականին Հայոց իշխան, ապագայ թագաւոր [[Աշոտ Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Աշոտ Բագրատունի]]ն կ՛ազատագրէ Երեւանը [[Դուին]]ի ամիրայի զօրքերէն եւ կը միացնէ իր կալուածներուն։ Այդ ժամանակ ալ կը կառուցուի Երեւանի նոր բերդը՝ [[Հրազդան Գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ափին։ Երեւանը կը սկսի զարգանալ որպէս հայկական միջնադարեան քաղաք։

11-րդ դարուն Մերձաւոր Արեւելք կը թափանցեն թրքական զանազան ցեղեր՝ [[սելճուքներ]]ը, [[մոնկոլներ]]ը, [[Թաթարներ (արեւմտահայերէն)|թաթարներ]]ը, աւելի ուշ՝ թուրքմենները եւ օղուզները։ [[Զաքարեաններ (արեւմտահայերէն)|Զաքարեան]] իշխանները Վրաց թագաւորութեան շնորհիւ ժամանակաւորապէս կ'ազատագրեն Արեւելեան [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանը]]ը, բայց թրքական ցեղերը անջնջելի հետք կը ձգեն իրենց ետին. Հայաստանի խոշոր քաղաքները կ'ամայանան կամ կը կործանուին։

Թուրքմենական գարա-գոյունլու ցեղերը միաւորուած էին Ամիր-Սաատի իշխանութեան տակ։ Անոնք իրենց ցեղապետի անունով յետոյ կոչուեցան սաատլուներ։ 14-րդ դարու վերջերուն անոնք հիմնեցին Երեւանի կուսակալութիւնը, որ Ամիր-Սաատի անունով հայերը կոչեցին Սաատի փոս կամ Սահաթափոս, իսկ օտարները՝ Չուխուր-Սաատ կամ Չուղուր-Սաատ<ref>Հ. Գ. Ժամկոչյան և ուրիշներ «Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև XVIII դարի վերջը»</ref><ref>Վ. Ա. Պարսամյան «Հայ ժողովրդի պատմություն» (IX-XIX դդ.), հատոր 2-րդ</ref>։ Այս անունը գործածական եղած է [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|պարսկական]] ու թրքական մատենագրութեան մէջ՝ թարգմանուելով որպէս «Երջանիկ հովիտ»։ Գարա-գոյունլուներուն փոխարինելու եկան ագ-գոյունլու ցեղերը։ Բառացի անոնց անունները կը թարգմանուէին որպէս «սեւ եւ սպիտակ [[Ոչխար (Արեւմտհաերէն)|ոչխար]]»։

Հայ ժողովուրդը՝ 15-րդ դարէն սկսեալ, [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայք]]ի տարածքին վրայ թագաւորութենէ զուրկ էր: [[1375]] թուականին կործանուած էր հայկական վերջին թագաւորութիւնը՝ [[Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն]]ը<ref name="e">[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2510.htm Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում]</ref>: Անկում ապրած էին [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւն]]ն ու [[Վրացական Թագաւորութիւն|Վրացական թագաւորութիւն]]ը<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երևան">Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 547-564, 1976 թ</ref>, ասպարեզէն հեռացած էին դարաւոր պատմութիւն ունեցող [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներու Թագաւորութիւն|Արծրունիեր]]ն ու Սիւնիները<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երևան"/>: Վրաց Բագրատունիներու հովանաւորութեան տակ ստեղծուած [[Զաքարեաններ (արեւմտահայերէն)|Զաքարեաններ]]ու իշխանապետութեան օրերուն առաջացած իշխանական տուները՝ [[Օրբելեաններ]]ը, [[Պահլաւունիներ]]ը, Պռոշեանները եւս հետզհետէ անկում կ'ապրէին<ref name="b"/>: [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհ]]ով մէկ ցրուած էին հայոց պետականութեան մնացորդները՝ մանրումիջին իշխանութիւնները<ref name="b"/>, որոնք ի վիճակի չէին ղեկավարելու հայ ժողովուրդին ազատագրական պայքարը՝ սելճուքներու, մոնկոլներու եւ թուրքմեններու դէմ<ref name="b"/><ref>[http://web.archive.org/web/20120603234033/http://www.yerevan.am/edfiles/files/ANDZNAGIR/patmakan%20aknark.pdf Երևան․ պատմական ակնարկ]</ref>: Դարուն թերեւս միակ նշանակալի իրադարձութիւնը [[1441]] թուականին Կիլիկիայէն կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր՝ [[Վաղարշապատ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշապատ]], եւ եկեղեցին սկսաւ համախմբել հայ ժողովուրդը իր շուրջ<ref name="b"/>: 1440 թուականէն Երեւանը կը դառնայ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ի վարչաքաղաքական, առեւտրական եւ արհեստագործական կեդրոն<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_pictures/1047/%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В.М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.]</ref>։

{{Արտաքին հղումներյղումներ}}