«Հրաբուխ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎Հետաքրքիր փաստեր: clean up, removed: <nowiki/> using AWB
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ|Q8072}}
{{Արևելահայերեն|Հրաբուխ}}
[[Պատկեր:MSH80 st helens eruption plume 07-22-80.jpg|մինի|200|Հրաբուխ Սենտ– Հելեն, [[1982]] թ.:]]
 
Տող 6 ⟶ 4՝
 
== Ժայթքում ==
Հրաբուխները կը ժայթքին Երկիրի ընդերքէն, երբ [[ապար]]ները հոն խիստ կը տաքանան եւ կը փոխակերպուին կազերով հագեցած մեծ ճնշման հրահեղուկ զանգուածի՝ [[մագմա|մակմա]]յի։ Մակման երկիրի խորքէն մեծ ուժով գործադրում կը ճնշէ երկրակեղեւի վրայ եւ, համեմատաբար անկայուն տեղամասերուն մէջ զայն ճեղքելով կ՛արտահոսի մակերեւոյթ։ Դուրս ժայթքած մակման կը սառի, կը կազազրկուի եւ կը վերածուի լաւայի։ Այն ուղին, որով կը բարձրանայ մակման, կը կոչուի հրաբուխի մղանցք, որ կ՛աւարտուի ձագարաձեւ տեղամասով՝ խառնարանով։ Հրաբուխին խառնարանէն դուրս կը մղուին նաեւ հրաբուխային փոշի, մոխիր, քարեր, կազեր, որոնց կուտակումը կը ձեւաւորէ հրաբուխային լեռը։
 
Հրաբուխները կը ժայթքին Երկիրի ընդերքէն, երբ [[ապար]]ները հոն խիստ կը տաքանան եւ կը փոխակերպուին կազերով հագեցած մեծ ճնշման հրահեղուկ զանգուածի՝ [[մագմա|մակմա]]յի։ Մակման երկիրի խորքէն մեծ ուժով գործադրում կը ճնշէ երկրակեղեւի վրայ եւ, համեմատաբար անկայուն տեղամասերուն մէջ զայն ճեղքելով կ՛արտահոսի մակերեւոյթ։ Դուրս ժայթքած մակման կը սառի, կը կազազրկուի եւ կը վերածուի լաւայի։ Այն ուղին, որով կը բարձրանայ մակման, կը կոչուի հրաբուխի մղանցք, որ կ՛աւարտուի ձագարաձեւ տեղամասով՝ խառնարանով։ Հրաբուխին խառնարանէն դուրս կը մղուին նաեւ հրաբուխային փոշի, մոխիր, քարեր, կազեր, որոնց կուտակումը կը ձեւաւորէ հրաբուխային լեռը։
 
Եթե հրաբուխալեռը նախքան ժայթքիլը պատուած ըլլայ ձիւնով եւ սառոյցով, ապա շիկացած լաւան ատոնք կը հալեցնէ եւ ջուրը խառնուիլով մոխիրին, կ՛առաջանան հզոր ցեխահոսքեր, որ մեծ արագութեամբ կը տարածուին լանջն ի վար։ Քոլումպիային մէջ [[1985]] թ. ժայթքման հետեւանքով ցեխահոսքը հաշուած վայրկեաններու մէջ ոչնչացուցած է քանի մը բնակավայրեր, զոհուած է աւելի քան 25 հազար&nbsp;մարդ։ [[79]] թ. Վեզուվ հրաբուխին ժայթքման հետեւանքով կործանուած են հին հռոմէական երեք քաղաքներ՝ Փոմփեյը, Հերքուլեանումը և Ստաբիանը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ գիւղեր։ [[1883]] թ. Ինտոնեզիոյ մէջ Քրաքաթաու հրաբուխին ժայթքման հետեւանքով կղզին հանկարծ պայթեցան, անոր մեծ մասը վերածուեցաւ քարաբեկորներու ու փոշու։ Կազափոշու ամպերը հասած են 80&nbsp;մ բարձրութեան։ Հրաբուխի հետեւանքով զոհուած է 36 հազար&nbsp;մարդ։
 
== Բազմազանութիւն ==
 
Ըստ արտավիժած նիւթերու կուտակումներու, կ՛առանձնանան կեդրոնական եւ ճեղքային հրաբուխներ։ Ըստ կառուցուածքի բնոյթին գործունեութեան հարաբերականութեան, հաճախականութեան, տեւողութեան, արտավիժուած նիւթերու կուտակումներուն, կազմին, ժայթքման առանձնայատկութիւններու կը դասակարգուինն՝
* գործող հրաբուխ (մշտական կամ պարբերական աքթիվութեան),
Տող 30 ⟶ 26՝
 
=== Չգործող հրաբուխներ ===
 
Այն հրաբուխները, որ չգործելով արդէն տեւական ժամանակներ, կը պահպանեն իրենց ձեւը եւ կառուցուածքը, կը համարվուին «քնած» հրաբուխներ։ Ատոնց թիւին կը պատկանին Էլպրուսը, Կազբեկը, Մեծ ու Փոքր Մասիսները։
 
== Հայկական լեռնաշխարհ ==
[[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]]ին մէջ]] կան նշուած բոլոր տեսակներու աւելի քան 1000 հրաբուխ։ Ատոնցմէ գործող են [[Նեմրութ]] և [[Թոնդրակ]] բազմածին բարդ հրաբուխները, որոնց խառնարաններուն մէջ կը շարունակուին [[ծծումբ]]ային կազերու եւ տաք գոլորշու արտավիժումները։ Պայմանականօրէն գործող կը համարուին նաեւ [[Մասիս]]ը և [[Վայոցսար]]ը։ [[189]]-ին եւ [[341]]-ին Մասիսի և [[VII դար]]ուն Վայոցսարի գործելու մասին կան գրաւոր յիշատակութիւններ ([[Հակոբ Մծբնացի|Յակոբ Մծբնացի]], [[Ստեփանոս Օրբելյան|Ստեփանոս Օրբելեան]])։ Բազմածին, կեդրոնական և շերտաւոր հրաբուխներ են Մասիսը, [[Արագած]]ը, [[Սիփան]]ը, [[Նեմրութ]]ը, Իշխանասարը, [[Արայի լեռ]]ը։ Բազմածին ճեղքային հրաբուխ են [[Ջավախք|Ջաւախքի]] և Գեղամայ հրաբուխային լեռները։ [[ՀՀ]] բազմածին կեդրոնական եւ ճեղքային հրաբուխներու լանջերուն ամենուր տարածուած են միածին, կեդրոնական խարամային հրաբուխներ։ [[ՀՀ]] տարածքին մէջ յայտնի են աւելի քան 500 «քնած» հրաբուխներ, որոնցմէ ամենամեծը [[Արագած]] լեռն է։ Հրաբուխներու ժայթքումը մեծ արհաւիրքներ կը պատճառէ. հուրաբոսոր գետը ամեն ինչ կ՛այրէ իր ճամբային վրայ։ Ժայթքման վայրէն հարիւրավոր քիլոմեթրեր հեռու ալ դեռ օրեր շարունակ գետին կը թափուի քամիէն քշուած մոխիրը։
 
== Հետաքրքիր փաստեր ==
* Որոշ հրաբուխներ կը ծնին բառացիօրէն մարդոց աչքի առաջ։ Այդպէս առաջացաւ, օրինակ, [[Պարիկուտեն]] հրաբուխը Մեքսիքայի մէջ։ [[1943]] թուականի [[փետրուարի 20]]-ին [[եգիպտացորեն]]ի դաշտին մէջ գիւղացիները տեսան ծուխի թանձր քուլաներ, որ կը բարձրանային 7 սմ տրամագիծով անցքէն։ Օրուան վերջին սկսեցան պայթիւնները, որոնք գրեթե առանց ընդհատումների շարունակուեցան քանի մը ամիսներ։ Միայն առաջին 3 օրուան ժամանակ հրաբուխային մոխիրէն եւ բեկորներէն առաջացաւ 160 մ բարձրութեան քոնաձեւ սար, որ 1 տարի անց հասաւ 430 մ-ի։ Պարիկուտենը վերջնականապէս մարաւ[[1952]] թուականին, երբ իր բարձրութիւնը հասաւ 2800 մ-ի։

{{ՀՀՀ}}
 
[[Կատեգորիա:Աշխարհագրութիւն]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Հրաբուխ» էջէն