«Յովհաննէս Ալթըն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Արևելահայերեն|Հովհաննես Ալթունյան}}
{{Տեղեկաքարտ Անձ (արեւմտահայերէն)
'''Յովհաննէս Ալթըն''' (Jean Althen) հողագէտ, ծնած է [[Նոր Ջուղտ]] ([[Ճուլխա]]—[[Սպահան]]) 1709ին: Հայրը
| անուն ազգանուն = Յովհաննէս Ալթըն
[[Պատկեր:Յովհաննէս Ալթըն.png|200px|մինի|աջից|Յովհ. Ալթըն (Ավինեօնի Musée Calvetի մէջ)]]
| բնագիր ԱԱՀ =
Մկրտիչ, որ նահանգին հարուստ կառավարիչն էր, ժամանակ մը [[Վիեննա]] Պարսկական դեսպանի պաշտօն վարեց: Յովհաննէս ճոխութիան մէջ մէծցաւ մինչեւ 25 տարեկան: Այդ միջոցին դժբախտութիւն մը եկաւ իր ընտանիքին գլխուն: [[Նատիր Շահ]] (1688—1747). որ Պարսկաստանի այնքան չարիք հասցուց եւ այնքան արիւն թափել տուաւ՝ չխնայեց Ալթըն ընտանիքին,որուն բոլոր անդամները սպաննուեցան եւ հարստութիւննին գրաւուեցաւ: Միայն Յովհաննէս ազատեցաւ այդ ջարդէն: ժամանակ մը իտք իբր գերի վաճառուեցաւ եւ տարուեցաւ Անատօլուի մէկ քաղաքը, ուր քանի մը տարի հող մշակեց: Համբերութեան ու համակերպութեան շնորհիւ՝ Յովհաննէս յաջողեցաւ օր մը փախչիլ եւ ապաստանեցաւ [[Զմիւռնիա]]: Սակա՛ն հոն բռնուելու վախէն միշտ անհանգիստ՝ Ֆրանսական հիւպատոս [[Մ. Բէյսօնէլ]]ի դիմեց եւ անոր օգնութեամբ կրցաւ Զմիւռնիայէն [[Մարսէյլ]] մեկնիլ 1739—1740 Թուականննէրուն (ըստ Տիրան Թէքէեանի իր հետ տանելով տորոնի հունտը (ներկի տունկ. garance, քէօք, գըզըլ պօյա):
| պատկեր = Յովհաննէս Ալթըն.png
Այս հանճարեղ Հայուն հայրը Մկրտիչ, (ըստ Տիրան Թէքէեանի) ինքն ալ ազատէլով Նատիր Շահի կոտորածէն՝ Մարսէյլ եկած էր Մուշտակով եւ սնդուսէ հագուստներով. հոն ամուսնանալով ֆրանսուհիի մը հետ՝ հասարակ արհեստներով սկսած էր պարապիլ (Կլայեկող, կօշկակար եւայլն):
| չափ = 150px
Յովհաննէս Մարսէյլի մէջ իր հայրը կը գտնէ եւ կը փորձէ բամպակի մշակութեամբ զբաղիլ. անյարմար կլիմային պատճառով չի յաջողիր: [[Աւինեօն]] կ'երթայ եւ [[Տորոն]] կը փորձէ մշակեր: Հոն հարուստ սեփականատէր Մարգիզ տը Կոմօն իր ձեռներէցութեան պտուղը քաղելու ատեն՝ կը մեռնի,երբ արդէն իր համբաւը կը սկսէր թռիչ առնուր:
| նկարագրութիւն =
Բայց Վոգլիւղցիները եւ Աւենիօնի հարուստ սեփականատէրեր չեն մոռնար այս ձեռներեց Հայուն յիշատակը, որ Տորոնի մշակութեամբ մեծ բախտ պարգեւեց երկրին, անով Ֆրանսայի պետական գանձը եւ ժողովուրդը մեծ գումարներ շահեցան: 1850ին (ըստ Տ. Թէքէեանի) 50 գործարաններ եւ 450 երկանաքարեր հոն կը բանէին,խորհեցան այս Հայուն յիշատակը պանծացընել, որ անձկութեան պատճառ ե բացուած ստորագութեամբ բարձրացուցին արձան մը ժայռի մը վրայ. ասկէ զատ երկու արձաններ եւս նոյնպէս իր իւղաներկ պատկերը, զոր Մարգիզ տը Կոմօն պատրաստած էր եւ որ կը գտնուէր հնութեանց անկիւն մը՝ պ. Տ. Թէքէեանի շնորհիւ Քօնսէրվաթէօռի ուշադրութեան արժանացած՝ իր պատշաճ տեղը դրուեցաւ: (Տ. Թէքէեանի ուսումնասիրութեան ամփոփումը՝ Տե'ս Գափամաճեան Գրպանի Տարեցոյց 1935 էջ 174: – Թէոդիկ Ամ. Տարեցոյց 1924 էջ 138–43):
| ծնած է = [[1710]]
| ծննդավայր =
| վախճանած է = [[1774]]
| վախճանի վայրը =
| քաղաքացիութիւն =
| հպատակութիւն =
| ազգութիւն =
| ալմա մատեր =
| կրօնք =
| ազդուած է =
| ազդած է =
| գրքեր =
| աշխատանք =
| կարողութիւն =
| մասնագիտութիւն = Հողագէտ
| ամուսին =
| ծնողներ =
| երեխաներ =
| պարգեւներ և մրցանակներ =
| կայքէջ =
| ստորագրութիւն =
}}
 
'''Յովհաննէս Ալթըն''' (Յովհաննէս Ալթունեան, [[Անգլերէն|անգլերէն]]՝ Jean Althen, [[1710]], Սպահան - [[1774]]) հողագէտ, որ Ֆրանսայի մէջ զարգացուցած է տորոնի սերմերու մշակումը {{sfn|Dédéyan|2007|p=919}}<ref>{{cite journal|last1=Henri|first1=Michel|title=Հայազգի ժան Ալթենը՝ Ֆրանսիայում բամբակի և տորոնի մշակության առաջնեկ [Armenian J. Althen - a Pioneer of Adoption of the Cultivation of Cotton and Rubia tinctorum in France]|journal=Patma-Banasirakan Handes|date=2000|issue=2|pages=188–195|url=http://hpj.asj-oa.am/4489/|language=hy|issn=0135-0536}}</ref><ref>{{cite book|title=Annual Reports of the Department of Agriculture&nbsp;... : Report of the Secretary of Agriculture. Reports of Chiefs|year=1848|publisher=United States Government Printing Office|page=[https://books.google.com/books?id=iEA7AQAAMAAJ&pg=PA192 192]|author=United States Department of Agriculture}}</ref><ref>{{cite book|last=Bradshaw|first=George|title=Bradshaw's Illustrated Hand Book to France|year=1807|location=London|page=[https://books.google.com/books?id=O2UDAAAAQAAJ&pg=PA110 110]|authorlink=George Bradshaw}}</ref>
 
== Կենսագրութիւն ==
Ալթըն ծնած է [[Նոր Ջուղա (արեւմտահայերէն)|Նոր Ջուղա]] ([[Ճուլխա]]—[[Սպահան]]) [[1709]]-ին: Հայրը Մկրտիչ, որ նահանգին հարուստ կառավարիչն էր, ժամանակ մը [[Վիեննա (արեւմտահայերէն)|Վիեննա]] [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկական]] դեսպանի պաշտօն վարած է: Յովհաննէս ճոխութիան մէջ կը մեծնայ մինչեւ 25 տարեկան: Այդ միջոցին ընտանիքը դժբախտութեան մը կը հանդիպի: [[Նատիր Շահ]] (1688—1747). որ Պարսկաստանի այնքան չարիք հասցուցած էր եւ այնքան արիւն թափել տուած՝ չխնայեց Ալթըն ընտանիքին, որուն բոլոր անդամները սպաննուեցան եւ հարստութիւննին գրաւուեցաւ: Միայն Յովհաննէս ազատեցաւ այդ ջարդէն:
 
Ժամանակ մը ետք իբր գերի կը վաճառուի եւ կը տարուի Անատօլուի մէկ քաղաքը, ուր քանի մը տարի հող կը մշակէ: Համբերութեան ու համակերպութեան շնորհիւ՝ Յովհաննէս կը յաջողի օր մը փախչիլ եւ կ՛ապաստանի [[Զմիւռնիա]]: Սակայն հոն բռնուելու վախէն միշտ անհանգիստ՝ [[Ֆրանսա]]կան հիւպատոս Մ. Բէյսօնէլի դիմեց եւ անոր օգնութեամբ կրնայ Զմիւռնիայէն [[Մարսէյլ]] մեկնիլ 1739—1740 Թուականններուն (ըստ Տիրան Թէքէեանի իր հետ տանելով [[Տորոն (արեւմտահայերէն)|տորոն]]ի հունտը):
 
Այս հանճարեղ Հայուն հայրը Մկրտիչ, (ըստ Տիրան Թէքէեանի) ինքն ալ ազատէլովազատելով Նատիր Շահի կոտորածէն՝ Մարսէյլ եկած էր Մուշտակով եւ սնդուսէ հագուստներով. հոն ամուսնանալով ֆրանսուհիի մը հետ՝ հասարակ արհեստներով սկսած էր պարապիլ (Կլայեկող, կօշկակար եւայլն):
 
Յովհաննէս Մարսէյլի մէջ իր հայրը կը գտնէ եւ կը փորձէ բամպակի մշակութեամբ զբաղիլ. անյարմար կլիմային պատճառով չի յաջողիր: [[ԱւինեօնԱւինիոն]] կ'երթայ եւ [[Տորոն]] կը փորձէ մշակերմշակել: Հոն հարուստ սեփականատէր Մարգիզ տը Կոմօն իր ձեռներէցութեան պտուղը քաղելու ատեն՝ կը մեռնի, երբ արդէն իր համբաւը կը սկսէր թռիչ առնուրառներ:
[[Պատկեր:Avignon-Jean-Althen-statue-5608.jpg|200px|մինի|ձախից|Ժան Ալթընի արձանը Աւինիոնի կեդրոնական պուրակէն ներս]]
Բայց Վոգլիւղցիները եւ ԱւենիօնիԱւինիոնի հարուստ սեփականատէրերսեփականատէրերը չեն մոռնար այս ձեռներեց Հայուն յիշատակը, որ Տորոնիտորոնի մշակութեամբ մեծ բախտ պարգեւեց երկրին, անով Ֆրանսայի պետական գանձը եւ ժողովուրդը մեծ գումարներ շահեցան: 1850ին (ըստ Տ. Թէքէեանի)1850-ին 50 գործարաններ եւ 450 երկանաքարեր հոն կը բանէին, խորհեցան այս Հայուն յիշատակը պանծացընել, որ անձկութեան պատճառ եէ բացուած ստորագութեամբ բարձրացուցին արձան մը ժայռի մը վրայ. ասկէ զատ երկու արձաններ եւս նոյնպէս իր իւղաներկ պատկերը, զոր Մարգիզ տը Կոմօն պատրաստած էր եւ որ կը գտնուէր հնութեանց անկիւն մը՝ պ. Տ. Թէքէեանի շնորհիւ Քօնսէրվաթէօռի ուշադրութեան արժանացած՝ իր պատշաճ տեղը դրուեցաւ: (Տ. Թէքէեանի ուսումնասիրութեան ամփոփումը՝ Տե'ս Գափամաճեան Գրպանի Տարեցոյց 1935 էջ 174: – Թէոդիկ Ամ. Տարեցոյց 1924 էջ 138–43):
 
Ըստ Թէքէեանի Յ. Ալթըն մեռած է 1749-ին, մինչդեռ Վ. Զարդարեան իր «Յիշատակարան»ի Բ. Հատորին մէջ 1774 Նոյեմբերին կը դնէ Ալթընի մահուան թուականը: Դարձեալ Վ. Զ. Յ. Ալթընը կ'ամուսնացնէ Մարսէյլի հարուստ ընտանիքի մը դստեր հետ, որը 29.000 սկուտի օժիտ կը տանի: Ամուսնանալէն էտք Յ. Ալթըն [[Վէրսայլ]] կ'երթայ եւ Լուդովիկոս ԺԵ.էն ունկնդրութիւն կը խնդրէ. «Նշանաւոր արհեստաւորներ» անուն գրքին մէջ այս տեսակցութիւնը հետեւեալ կերպով կը պատմուի, կը գրէ Վ. Զ., «Երկու ժամի մոտ տեւող տեսակցութեան մը մէջ, Ալթըն մետաքսի շինութեան նոր դրութեան մը վրայ ա՜յնքան տրամաբանօրէն եւ յստակօրէն խոսեցաւ, որ թագաւորը խոստացաւ անոր ծրագիրներուն գործադրութիւնը դիւրացնել»: Ալթըն Մոնբէլիէ կ'երթայ եւ հոն Տորոնի մծակութեան փորձեր կ'ընէ. թշնամիները արգելք կ'ըլլան անոր փորձերուն եւ արքունիքին առջեւ կը վարկաբեկեն զինքը: Լուդովիկոս ԺԵ.էն մոռցուած՝ Ալթըն ապարդիւն փորձերու մէջ կը կորսընցնէ դրամօժիտը եւ կ'որոշէ աղքատ վիճակի մէջ Մարսէյլ դառնալ: Սակայն յետոե կնոջը հետ Ավինիօն կ'երթայ եւ մշակութեան առաջին փորձով համբաւ կը շահի:
Ինչպէս կ'երեւի Ալթընի Մկրտիչ հօր ամուսնութիւնը, օժիտին փճացումը կը պատմուի որդւոյն վրայ:
1846ին կանգնուած (Ավինեօնի մէջ) Յ. Ալթընի արձանին ներքեւ գրուած է. A Jean Althen Introducteur de la garance
Les vaselusiens reconnaisants.
«[[Պույեէ]]»ի Ֆրանսերէն պատմականը կը գրէ. «ԱլԹըն (Ժան), Պարսիկ, ծնած 1710ի ատենները, մեռած 1774. Զաւակն էր նահանգային կառավարիչի մը: Իր ընտանիքը Թամաս Գուլի-Խան կայսեր կողմէ տարագրուելով ինքն ալ իբր գերի ծախուեցաւ: Ան յաջողեցաւ աղատուիլ ու Ֆրանսա գաղթելով [[Վընըսէն]]ի կոմսութիւնը ներմուծեց տորոնի մշակութիւնը, որ հարստացուց այս երկիրը, նոյնպէս կատարելագործեց մետաքսի շինութիւնը (1750–1763), Ավինեոն 1846ին կանգնեց անոր արձանը»: «[[Տէզօպր]]ի եւ [[Պաշըլէ]]ի» կենսաբանական եւ պատմական մեծ բառարանն ալ կը գրէ, «Ալթըն (Ժան),երկրագործ. Ծնած [[Շաուք]], Պարսկաստանի մէջ, 1709ին, մեռած Ֆրանսա 1774ին: Նահանգային կառավարիչի մը որդին, յետոյ պատերազմի հետեւանքով գերութեան մէջ ինկած, ազատեցաւ եւ Ֆրանսա եկաւ, իր յարատեւ ճիգերը զինքը թշուառութենէ փրկեցին, երկրագործութիւնը ձեւափոխեց եւ մեր նահանգներէն մէկուն ճարտարարուեստը ճոխացուց: Յիրաւի ան եղաւ ամենագործունեայ ազդակը տորոնի մշակման Ավինեոնի նահանգներուն եւ Վընըսէնի կոմսութեան մէջ: Ավինեոնը 1846ին [[Նոթըր Տամ տը Տոմս]]ի ժայռին վրայ անոր արձան մը կանգնեց»:
 
«Պույեէ»ի Ֆրանսերէն պատմականը կը գրէ.
== Աղբիւրներ ==
 
«[[Պույեէ]]»ի Ֆրանսերէն պատմականը կը գրէ. «ԱլԹըն{{քաղվածք|(Ալթըն (Ժան), Պարսիկ, ծնած 1710ի1710-ի ատենները, մեռած 1774. Զաւակն էր նահանգային կառավարիչի մը: Իր ընտանիքը Թամաս Գուլի-Խան կայսեր կողմէ տարագրուելով ինքն ալ իբր գերի ծախուեցաւ: Ան յաջողեցաւ աղատուիլ ու Ֆրանսա գաղթելով [[Վընըսէն]]ի կոմսութիւնը ներմուծեց տորոնի մշակութիւնը, որ հարստացուց այս երկիրը, նոյնպէս կատարելագործեց մետաքսի շինութիւնը (1750–1763), Ավինեոն 1846ին կանգնեց անոր արձանը»: «[[Տէզօպր]]ի եւ [[Պաշըլէ]]ի» կենսաբանական եւ պատմական մեծ բառարանն ալ կը գրէ, «Ալթըն (Ժան),երկրագործ. Ծնած [[Շաուք]], Պարսկաստանի մէջ, 1709ին1709-ին, մեռած Ֆրանսա 1774ին1774-ին: Նահանգային կառավարիչի մը որդին, յետոյ պատերազմի հետեւանքով գերութեան մէջ ինկած, ազատեցաւ եւ Ֆրանսա եկաւ, իր յարատեւ ճիգերը զինքը թշուառութենէ փրկեցին, երկրագործութիւնը ձեւափոխեց եւ մեր նահանգներէն մէկուն ճարտարարուեստը ճոխացուց: Յիրաւի ան եղաւ ամենագործունեայ ազդակը տորոնի մշակման Ավինեոնի նահանգներուն եւ Վընըսէնի կոմսութեան մէջ: Ավինեոնը 1846ին [[Նոթըր Տամ տը Տոմս]]ի ժայռին վրայ անոր արձան մը կանգնեց»)|Պույեէ}}:
*Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938 Պուքրէշ, էջ 56-58:
 
== Աղբիւրներ ==
* Հայ Հանրագիտակ, [[Մկրտիչ Պոտուրեան|Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան]], 1938 Պուքրէշ, Ա․ հատոր, էջ 56-58:
* Տ. Թէքէեանի ուսումնասիրութեան ամփոփումը՝ Տե'ս Գափամաճեան Գրպանի Տարեցոյց 1935 էջ 174: – Թէոդիկ Ամ. Տարեցոյց 1924 էջ 138–43։
 
== Արտաքին Յղումներ ==
*[http://www.althendespaluds.fr/fr/3.cfm?p=233-jean-althen-agriculteur-althenois-venu-armenie-pour-importer-la-garance JEAN ALTHEN] {{W/Ref-fr}}
 
{{DEFAULTSORT:Ալթըն, Յովհաննէս}}
*[http://www.althendespaluds.fr/fr/3.cfm?p=233-jean-althen-agriculteur-althenois-venu-armenie-pour-importer-la-garance JEAN ALTHEN]
[[Կատեգորիա:Հայ հողագէտներ]]
[[Կատեգորիա:1710 ծնունդներ (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:1774 մահեր (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:Սպահան ծնածներ]]