«Ալպանիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Ալպանիան [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիայէն]]յէն կ'առանձնանայ [[Ոթրանթոյի Նեղուց]]ով: Հիւսիս-արեւելքի բաժնին մէջ սահմանակից է մասամբ ճանչցուած [[Քոսովո]]յին, հիւսիս-արեւմուտքէն՝ [[Մոնդենեկրո]]յին, արեւելքէն՝ [[Մակեդոնիա (արեւմտահայերէն)|Մակեդոնիոյ]], հարաւ-արեւելքէն՝ [[Յունաստան]]ին:

Անուանումը կը ծագի իլլիրիական ''olba'' բառէն, որ կը նշանակէ լեռ կամ լեռնային երկիր։ Միւս մեկնաբանումը լատիներէն է ալպիս-ը կը նշանակէ սպիտակ, 12-րդ 12-13-րդ դարերու ընթացքին երբ [[Վենետիկ (արեւմտահայերէն)|վենետիկցիներըվենետիկ]]ցիները ափ դուրս եկան այս երկրին մէջ բնակիչները անոնց դիմաւորեցին իրենց սպիտակ ազգային տարազով։ ''Shqipսria'' ինքնանուանումը կը նշանակէ «արծուի երկիր» ([[ալբաներէն]] արծիւ՝ ''shqiponjս'')։ Ըստ այլ վարկածի, այդ անուանումը կը ծագի ալբաներէն ''shqip''` «խօսիլ հասկնալի» բառէն։<ref>[http://www.slideshare.net/mskh/bararan3-s-v#btnNext Աշխարհագրական եւ պատմական անձնանուններու բառարան]</ref>

Հինէն ի վեր Ալպանիոյ մէջ տարածուած եղած են [[Արհեստ (արեւմտահայերէն)|արհեստներըարհեստ]]ները, որոնցմէ ամենայատկանշականը [[Արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթիարծաթ]]ի գեղարուեստական մշակումն է։ Զարգացած է նաեւ գորգագործութիւնը։ Երկրին մէջ պահպանուած են թրքական խոհանոցի սովորութիւնները, միսէ պատրաստուած ճաշատեսակներ՝ կծու համեմունքներով։ Ընդունուած է արեւելեան սուրճը։ Կը պահպանուի ազգային տարազը, որու հիմնական գոյներն են [[Ճերմակ (արեւմտահայերէն)|ճերմակըճերմակ]]ը, [[սեւ]]ն ու [[Կարմիր (արեւմտահայերէն)|կարմիրըկարմիր]]ը:

Ալպանիոյ նոր գրականութեան հիմնադիրներէն է Ֆրաշըրին («Սկանտերպէկի Պատմութիւնը», [[1898]])։ Թուրքերու դէմ հայրենասիրական գաղափարներու քարոզներով հանդիսացած են բանագէտ Տ. Միտքըն, հրապարակախօս Ս. Ֆրաշըրին, իրականաբան բանաստեղծներ ԱՅ. Ճայուբին, Ն. Միետան, արձակագիր Մ. Քրամենըն։ [[1930]]–ական թուականներուն Ալպանիոյ գրականութեան մէջ մուտք գործած են սոցիալական շարժառիթները։ Երկրի ազատագրումէն ետք Ալպանիոյ գրականութեան հիմնական թեման շարունակած է մնալ ժողովրդական պատերազմը [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալա]]–[[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանական]] ֆաշիստներու դէմ (Ֆ. Քեաթա, «Երգ Փարթիզան Պենքոյի Մասին», [[1950]], Դ. Շուտերիչի, «Ազատարարները», [[1952]]–[[1955]])։ [[1950]]–[[1960]]-ական թուականներու վերջերուն կը ստեղծուին Ալպանիոյ պատմութեան տարբեր դէպքեր նկարագրող գիրքեր (Վ. Քոքոնայի «Կեանքի Ալիքներուն Մէջ», [[1961]], Չու. Զոձայի «Մեռեալ Գետը», [[1965]] վէպերը եւ այլն)։

Ալպանիոյ ճարտարապետական հնագոյն յուշարձանները կը վերաբերում են Ք.Ա. 1 հազարամեակին (խոշոր անմշակ քարերով շարուած իլլիրիական ամրութիւններ)։ Հին շրջանէն (սկսած Ք.Ա. 7-րդ դարէն) պահպանուած են պաշտպանական կառոյցներու, հասարակական եւ բնակելի տուներու հետքեր՝ յունական գաղութներու (Պութրինթ, Տուրես) եւ [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|հռոմէականհռոմ]]էական քաղաքներու տեղերուն մէջ։ [[Իսլամ (արեւմտահայերէն)|Իսլամի]]ի տարածմանը զուգընթաց (15–17-րդ դարերուն) Ալպանիոյ քաղաքներուն մէջ կը սկսին երեւիլ պալատներ, ծածկած շուկաներ, մզկիթներ։ Մինչեւ 20-րդ դարու կէսերը Ալպանիոյ քաղաքներուն մէջ կը գերակշռէին երկյարկանի քարէ տուները՝ կղմինտրէ ծածկով։ ժամանակակից կառոյցները 3–5 յարկանի տուներ են պատշգամբներով։