«Արաբերէնի Այբուբեն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Արաբերենի այբուբենը յառաջացած է նաբաթէական գիրէն, որ իր հերթին յառաջացած է [[Արամէերէնի այբուբեն|արամէականէն]], իսկ վերջինս ալ՝ [[Փիւնիկերէնի այբուբեն|փիւնիկեանէն]]։ Արաբական գիրը կը ներառէ արամէական բոլոր տառերը, եւ մի քանի լրացուցիչ տառեր՝ [[սատ]], [[խա (արեւմտահայերէն)|խա]], [[զալ (արեւմտահայերէն)|զալ]], [[տատ]], [[զա (արեւմտահայերէն)|զա]] եւ [[ղայն (արեւմտահայերէն)|ղայն]]։

[[Պատկեր:Modern Arabic Calligraphy.jpg|մինի|ձախից|[[Արաբական գիր (արեւմտահայերէն)|Արաբական գիր]]]]

Լեզուաբանական դպրոցները կը կոչուէին այն քաղաքներու անուններով, ուր հիմնադրուած էին։ Առաջին կեդրոններէն էին [[Քուֆա (արեւմտահայերէն)|Քուֆայի]]յի եւ [[Պասրա]]յի քերականական դպրոցները։ Հարաւային Միջագէտքի այդ երկու դպրոցներու միջեւ կային որոշ տարաձայնութիւններ, որոնցմէ մէկն էր արմատի խնդիրը։ Հաւանաբար, միջնադարեան քերականները արմատ կոչած են այն միաւորը, որմէ կը յառաջանան բառաձեւերը։ Այս տեսանկիւնէն արաբ լեզուաբաններու հայեացքները մօտ են հնդեւրոպական լեզուներու քերականութեամբ զբաղողներու գաղափարներուն, որքան ալ հնդեւրոպական ու սեմական լեզուներու մէջ արմատները չունին ընդհանուր ձեւակերպում։

Հարֆը կարելի է ձեւակերպել որպէս տառ, քանի որ ընդունուած է ըսել, որ արաբերէնի այբուբենը բաղկացած է 28 հարֆերէ։ Ալ-Խալիլին վերագրուող մէկ այլ աշխատանքի մէջ՝ «Քիթապ ալ-Արուտ» ({{lang-ar|كتاب العروض}}), որ կը վերաբերի արաբական վանկաչափական տաղաչափութեան, հարֆը կը բնութագրուի որպէս [[բաղաձայն (արեւմտահայերէն)|բաղաձայն]] ու [[ձայնաւոր]] հնչոյթներու միութիւն<ref>Կարաբեկյան Ս.Բ., Արաբական տաղաչափությունը արաբական գիտելիքի համակարգում</ref>։ Որոշ հեղինակներ զայն կ'անուանեն [[ամանակ (արեւմտահայերէն)|ամանակ]]՝ յունական քերականական եզրութաբանութեան համաձայն<ref>Габучан Г.М. К вопросу о структуре семитского слова (в связи с проблемой внутренней флексии) // «Семитские языки», вып.2, ч.2. М., Наука, 1965</ref>, միւսները՝ տառ<ref>McCarthy, J. J., Prince A.S., Foot and Word in Prosodic Morphology. The Arabic Broken Plural.”, Natural Language & Linguistic Theory 8(2), Amherst 1990</ref>։ Վերջիններս արաբական վանկաչափական համակարգը կը բացատրեն յունական վանկաչափական համակարգի եզրոյթներով՝ [[եամբ]]ով ու [[քորէյ]]ով։ Այսինքն՝ ամանակը վերածելով տառի, անոնք կը կիրառեն այն բառակազմութեան մեջ։ Այդպիսով ստացած են միավանկ, երկվանկ ու եռավանկ բառեր։ Մինչդեռ արեւելեան դպրոցի ներկայացուցիչները չեն խախտեր հարֆի միասնականութիւնը։

Արաբական լեզուաբանութեան առաջին քերականները ոչ միայն [[արաբներ (արեւմտահայերէն)|արաբներ]] էին, այլեւ Արաբական խալիֆայութեան տեղաբնիկ ժողովուրդներու ներկայացուցիչներ։ Հնչիւնաբանական միջոցներու աստիճակակարգը կը կազմավորէ ինքնուրոյն հնչիւնաբական միաւորներ։ Հնչոյթը այդ միաւորներէն միայն մէկն է<ref>Касевич В.Б. Фонологические проблемы общего и восточного языкознания, Москва, 1983</ref>։ Մէկ այլ կարեւոր միաւոր է վանկը։ Հնչոյթի ձեւակերպման ժամանակ կարեւորութիւն կը տրուի վանկի ու տառի տարբերութիւնը ցոյց տալուն։

* Խօսքի մաս, որ չի հանդիսանար անուն<ref group="Ն">Արաբական լեզուաբանութեան մէջ [[Գոյական անուն (արեւմտահայերէն)|գոյականները]], [[Ածական անուն (արեւմտահայերէն)|ածականները]], [[Թուական անուն|թուականները]], [[դերանուն (արեւմտահայերէն)|դերանունները]]ները եւ [[մակբայ (արեւմտահայերէն)|մակբայերը]]երը կը կոչուին մէկ կերպ՝ «անուն» ({{lang-ar|اسم}})</ref> կամ [[բայ (արեւմտահայերէն)|բայ]] ({{lang-ar|فعل}}):

28 հարֆերէն յուրաքանչիւրը, բացի ալիֆէն, [[Բաղաձայններ (արեւմտահայերէն)|բաղաձայն]] է։ Հարֆէն առաջ ալիֆին (ا) միշտ կը նախորդէ ա ձայնանիշը (ֆաթհա)։ Ինչպէս նաեւ, անիկա չի կրեր որեւէ ձայնանիշ, կամ` աւելի ստոյգ` կը կրէ զրոյական ձայնանիշ (սուքուն)։ Ալիֆին յաջորդող հարֆը նոյնպէս կարող է սուքուն կրել, սակայն արաբերէնի մէջ երկու սուքուն իրար կողքի չեն հանդիպիր։ Կը տտացուի, որ ալիֆը չի համապատասխաներ հարֆի` որպէս այբբենական գրոյթի կանոններուն, եւ որոշ հեղինակներ անոր տառ չեն համարեր։ Ատոր փոխարէն հարֆ կը համարուի համզան (ء), որ կարող է ընդունել ցանկացած ձայնանիշ։ Ալիֆը իրականին մէջ ա ձայնորդի երկար տարբերակն է, այլ կերպ ասած՝ երկար «ա» ձայնաւոր։

* [[Համզա (արեւմտահայերէն)|Համզա]] (ء) - բաղաձայնի բացակայութիւն, երբ հարֆի բաղադրութեան մէջ առկայ են միայն ձայնաւորները։ Կը դրուի ըստ ուժեղութեան՝ ձայնանիշին հարող հարֆի վրայ՝ իր ձայնանիշի պարագային՝ յա հարֆի, ու ձայնանիշի պարագային՝ ուաու հարֆի, ա ձայնանիշի պարագային՝ ալիֆ հարֆի, սուքունի պարագային՝ տողի վրայ։ Երբ համզան կը դրուի ալիֆի վրայ, կարող է ունենալ գրութեան երկու տարբերակ՝ վերեւը (երբ ալիֆը կը կրէ ա կամ ու ձայնաւոր), եւ ներքեւը (երբ ալիֆը կը կրէ ի ձայնաւոր)

* [[Թանուին (արեւմտահայերէն)|Թանուին]] ( ٌ ٍ ً )- անուն խօսքի մասի ([[Գոյական անուն (արեւմտահայերէն)|գոյական]], [[Ածական անուն (արեւմտահայերէն)|ածական]], [[Թուական անուն|թուական]], [[մակբայ (արեւմտահայերէն)|մակբայ]]) վերջաւորութիւն, որ կ'արտայայտէ հոլովառումը։ Արաբերէնի երեք հոլովներէ ([[Ուղղական հոլով (արեւմտահայերէն)|ուղղական]], [[Սեռական հոլով (արեւմտահայերէն)|սեռական]], [[Հայցական հոլով (արեւմտահայերէն)|հայցական]]) իւրաքանչիւրը ունի առանձին թանուին՝ համապատասխանաբար երկու հատ «ու», երկու հատ «ի» կամ երկու հատ «ա»։

Ձայնանիշները, գրաւոր հատուածին մէջ կ'արտայայտուին խիստ հազուադէպ՝ բառարաններուն, [[Ղուրան (արեւմտահայերէն)|Ղուրանի]]ի, եւ այնպիսի հատուածներու մէջ, ուր խիստ կարեւոր է նիւթի բառացի թարգմանութիւնը։ Այդ տեսանկիւնէն ատոնք կը նմանին շարք մը լեզուներու, որոնցմէ՝ [[հայերէն]]ի շեշտին՝ գոյութիւն ունին, սակայն չեն գրուիր։ Ձայնանիշերը արաբերէնի մէջ յայտնի են որպէս «հարաքա» ({{lang-ar|حركة}}՝ շարժում) անունով, քանի որ կը շարժին բաղաձայնները։ Ատոնք են՝

[[Նախաիսլամական Արաբիա (արեւմտահայերէն)|Նախաիսլամական]] շրջանին յայտնաբերուած գրաւոր յուշարձանները հիմնականօրէն մակագրային են։ [[Արամէերէնի այբուբեն]]ի տառերը աւելի քիչ են, քան արաբերէնի, ուստի որոշ հատուածներու մէջ, ուր կը հանդիպին արաբերէնի մի քանի տառերը, հասկանալի կը դառնայ, որ հատուածը ոչ թէ արամէական է, այլ՝ արաբական։ Յայտնաբերուաած են պապիրոսային գրառումներ, որոնք կը վերագրուին նախաիսլամական ու վաղ իսլամական շրջանին։ Յայտնի են նաեւ այդ դարաշրջանին գրուած բանաստեղծութիւն-[[քասիտա]]ները, որոնք [[արաբական գրականութիւն|արաբական գրականութեան]] ամենավաղ նմուշներէն են։

Աւելի ուշ շրջանին արաբական հատուածներուն մէջ կ'աւելցուին [[Արաբերէնի ձայնանիշեր|ձայնանիշերը]] եւ [[համզա (արեւմտահայերէն)|համզան]]։ն։ Ատոնք կը ներմուծուին [[Ղուրան (արեւմտահայերէն)|Ղուրանի]]ի ստեղծման զուգընթաց, երբ անհրաժեշտ էր հատուածի ստոյգ գրառում։ Այդ համակարգը կը մշակուի Ապու Ասուատ ալ-Տուալիի շնորհիւ։ Կը գրառուի նաեւ [[թանուին]]ը եւ միւս ձայնանիշերը։ Հնչիւնական համակարգը կը կատարելագործուի [[ալ-Խալիլ իպն Ահմատ ալ-Ֆարահիտի]]ի կողմէ, որուն կը վերագրուի արաբական վանկաչափական տաղաչափութեանը վերաբերող «Քիթապ ալ-Արուտ» աշխատանքը։

Արաբերէնի ձեռագիր եւ տպագիր տարբերակները ունին որոշակի տարբերութիւններ։ Ատոնց արմատները նոյնպէս կու գան վաղ միջնադարէն։ [[Իսլամութիւն|Իսլամութեան]] մէջ մարդկանց նկարչութիւնը արգիլուած էր, իսկ գեղանկարչութիւնը տարածուած չէր։ [[Նախաիսլամական Արաբիա (արեւմտահայերէն)|Նախաիսլամական]] շրջանին, [[արաբական դիցաբանութիւն]]ը եւս մեծապէս չէր խրախուսեր կերպարուեստի զարգացումը։ Ուստի այլ լեզուներէն արաբերէն թարգմանութիւններ ընելու հեղինակները գիրքերը [[Մանրանկարչութիւն|մանրանկարներով]] զարդարելու փոխարէն կը զբաղէին [[Արաբական գեղագրութիւն|գեղագրութեամբ]]։

Արաբական տպագրութիւնը աւանդաբար կը համարուի 19-րդ դարու սկիզբը։ Ատիկա կապուած էր [[Ֆրանսայի առաջին կայսրութիւն|Ֆրանսայի]] կայսր [[Նափոլէոն Պոնափարտ]]ի` [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]] արշաւելու հետ (1798)։ Ատով սկիզբ կը դրուի արեւելքի առաւել մասնագիտացած ուսումնասիրութեան, [[Արեւելագիտութիւն|արեւելագիտութեան]]` որպէս ազատական ինքնուրոյն ճիւղի զարգացման։ Եգիպտոսի մէջ, աւելի ուշ` [[Սուրիա|Սուրիոյ]] եւ [[Լիբանան (արեւմտահայերէն)|Լիբանանի]]ի մէջ, կը սկսի արաբական մշակութային զարթօնքը` [[Նահտա]]ն ({{lang-ar|نهضة}}` վերածնունդ)։ [[Արաբական մշակոյթ]]ի բոլոր ճիւղերու, առաջին հերթին` գրականութեան յառաջընթացը տեղի կ'ունենայ Եւրոպայի համալսարաններու բարձրագոյն կրթութիւն ստացած մտաւորականութեան շնորհիւ, որոնք կը վերադառնան այդ ժամանակ [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան]] տիրապետութեան տակ գտնուող [[Օսմանեան կայսրութեան արաբական նահանգներ|արաբական նահանգներ]] եւ կը զարգացնեն իրենց հայրենի երկիրները։

Արաբական տպագրութիւնը բուն հայրենիքէն դուրս սկսած էր շատ աւելի վաղ։ [[Եոհան Կութենպըրկ]]ի կողմէ տպագրական մեքենայի յայտնագործումէն (1450) որոշ ժամանակ ետք` 1514 թուականին, [[վենետիկ (արեւմտահայերէն)|վենետիկցի]]ցի Կրեկորիօ տե Գրիգորին կը տպագրէ արաբերէն աղօթագիրք` արեւելեան քրիստոնեաներու համար։

Լեռնալիբանանի մէջ ազգութեամբ յոյն Ապտալլահ Զախիրի կողմէ կը հիմնուի վանական տպագրատուն, ուր 1734 թուականին կը տպագրուի իր առաջին գիրքը։ Տպագրատունը գործէ մինչեւ 1899 թուականը։ 19-րդ դարուն տպագրատներ կը բացուին [[Քահիրէ]]ի, [[Ալեքսանտրիա|Ալեսքտանտրիոյ]], [[Պէյ­րութ]]ի, [[Պաղտատ]]ի, [[Դամասկոս (արեւմտահայերէն)|Դամասկոսի]]ի, [[Հալէպ]]ի, [[Թունիզ]]ի մէջ։

* [[Արաբական գիր (արեւմտահայերէն)|Արաբական գիր]]