«Աւատատիրութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''ֆէոտալիզմ''' կամ '''Աւատատիրութիւն''' (գերմաներէն՝ Feudalismus, ֆր.՝ feodalite, ուշ [[լատիներէն (արեւմտահայերէն)|լատիներէն]], feodum, feudum ֆեոդ), համաշխարհային պատմութեան զարգացման մեջ ստրկատիրական հասարակարգին (մի շարք երկրներուն՝ [[նախնադարեան համայնական հասարակարգ (արեւմտահայերէն)|նախնադարեան համայնական հասարակարգին]]ին) հաջորդող եւ դրամատիրութեան նախորդող դասակարգային հակամարտ հասարակարգ։

[[Արեւմտեան Եւրոպա (արեւմտահայերէն)|Արեւմտեան Եւրոպայի]]յի երկրներուն մէջ աւատատիրութիւնը ձեւաւորուած են ժողովուրդներու մեծ գաղթի ընթացքին՝ բարբարոսներու (գլխաւորապէս գերմաններու՝ ֆրանկներու, վեստգոթերու, բուրգունդներո, լանգոբարդներու եւ ուրիշներու) նուաճած Արեւմտեան Հռոմեական կայսրութեան աւերակներու վրայ, V դ. վերջէն մինչեւ X-XI դարեր։

Մարքսիստական պատմագիտութիւնը մինչ աւատատիրական կարգերէն աւատատիրական անցումը կը դիտէր որպէս յեղափոխական պրոցես։ Նախկին [[Արեւմտեան Հռոմեական կայսրութիւն (արեւմտահայերէն)|Արեւմտեան Հռոմեական կայսրութեան]] տարածքին մէջ այդ անցումը տեղի ունեցած է քայքայուող ստրկատիրական (ուշ շրջանի անտիկ) եւ նախնադարեան համայնական (գերմանական, բարբարոսական) հարաբերութիւններու համադրութեան (սինթեզի) ձեւով, որ հանգեցած է որակապէս նոր կարգի ստեղծմանը։ Բարբարոսական հասարակութիւններու՝ դեպի աւատատիրական աստիճանական զարգացման վճռորոշ գործօն դարձած է ազատ, լիիրաւ հողագործներուն միաւորող գիւղացիական համայնքի քայքայումը։ Անհատական-ընտանեկան գիւղացիական աշխատանքային տնտեսութեան՝ որպէս հասարակական արտադրութեան հիմքի, տիրապետութիւնը եղած է աւատատիրական ծնունդի հիմնարար սոցիալ-տնտեսական նախադրեալը։ Աւատատիրականացման հետեւանքով գիւղացին բաժնուած է հողին, աւատատիրոջ օգտին կատարել զանազան ֆեոդ, պարտաւորութիւններ։ Աատատիրականացումը գաղափարախոսութեան ոլորտում ուղղեցուած է քրիստոնեութեան տարածմամբ։

Զարգացած աւատատիրականութեան փուլը [[Եւրոպա (արեւմտահայերէն)|Եւրոպայի]]յի մէջ (XI-XII դարեր) բնութագրուած է աւատատիրական հասարակարգի բազիսի եւ վերնաշէնքի ձեւաւորման աւարտով։ Բենեֆիցիումը փոխակերպուած է ժառանգական եւ արտոնեալ տիրոյթի՝ ֆեոդի, որ պահպանած է պայմանագրի եւ ծառայական բնոյթը։ Այդ փուլին մէջ գիւղացիներու զգալի մասը գտնուած է խիստ կախեալ վիճակի մէջ (սերվերը՝ [[Ֆրանսա (արեւմտահայերէն)|Ֆրանսայի]]յի եւ [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիոյ]] մէջ, վիլլաները՝ [[Անգլիա(արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] եւ այլն)։ Ալլոդային հողատիրութիւնէն աւատատիրական անցումը քաղաքացիական վերնաշենքէն ուղղեցուած է աւատատիրական մասնատուածութեան առաջացմամբ։ XI-XII դարերուն արագօրէն աճած են միջնադարեան քաղաքները՝ որպէս արհեստներու եւ առեւտուրի կեդրոն, ի հայտ եկած նոր հասարակական խաւ՝ քաղաքացիները, զարգացուցած է պարզ ապրանքային արտադրութիւնը։ Տնտեսութեան դոմենային համակարգը, անոր հետ մէկտեղ՝ նաեւ կոռը [[Արեւմտեան Եւրոպա (արեւմտահայերէն)|Արեւմտեան Եւրոպային]]յին մէջ սկսած են տեղը զիջել բահրային, դրամ, ռենտային։ XIV-XV դարերուն խիստ նուազած է աւատատիրական տնտեսութեան դերը, եւ աւատատիրական ռենտայի արտադրութեան կեդրոնը դարձած է գրեթէ բացառապէս գիւղացիական տնտեսութիւնը։ Բողոքի տեղային դրսեւորումներու կողքին սկսած են գիւղացիական խոշոր ապստամբութիւններ (Դոլչինոյի ապստամբութիւնը Իտալիոյ մէջ՝ [[1304]]-[[1307]] թուականներուն, Ժակերիան Ֆրանսայի մէջ՝ [[1358]] թուականին, Ուոտ Թայլերի ապստամբութիւնը [[1381]] թուականին՝ [[Անգլիա(արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] մէջ, [[Հուսեան յեղափոխութիւն (արեւմտահայերէն)|Հուսեան յեղափոխական]] շարժումը՝ [[Չեխիա (արեւմտահայերէն)|Չեխիայի]]յի մէջ եւ այլն)։ Զարգացած աւատատիրական ժամանակաշրջանին ձեւաւորուած է ասպետութիւնը, որու հիման վրայ՝ ազնուականութիւնը։ Բարձր եւ միջին հոգեւորականութիւնը կազմած է միւս տիրապետող դասը։ Երրորդ՝ անիրաւահաւասար դասի մեջ միաւորուած մնացած են «հասարակ» մարդիկ։ Տնտեսական կապերու ծաւալմամբ սկսած է ազգային շուկայի ձեւաւորումը։ Դասային միապետութեան՝ կենտրոնացուած աւատատիրական պետութեան շրջանակներուն մէջ վերջնականապէս համախմբուած են աւատատիրական ժողովուրդները, ձեւաւորուած ազգային լեզուներն ու գրականութիւնը։

Ուշ աւատատիրութեան փուլին մէջ քայքայուած է ֆէոտալան ֆորմացիան, որուն ընթացքին առաջացած են կապիտալիստական արտադրաեղանակի տարրեր։ XIV-XV դարերուն անձնական կախումէն գիւղացիներու ազատագրումը ստեղծած է կապիտալաստական արտադրութեան կարեւորագոյն նախադրեալներէն մեկը՝ աշխատաւորի անձնական ազատութիւնը։ Կապիտալի նախասկզբնական կուտակման ընթացքին առաջացած է երկրորդ անհրաժեշտ նախադրեալը՝ հողազրկուած է գիւղացին (այդ պրոցեսն աւարտած է միայն [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] մէջ)։ Աւատատիրութեան քայքայման ժամանակաշրջանին աւատատիրութեան դասակարգի տիրապետութիւնի ընդունած է բացարձակ միապետութեան ձեւ։ Աւատատիրութեան հասարակութեան հոգեւոր զարգացումը հակասական բնոյթ կրած է, կաթոլիկութեանը հարուած հասցուցած է Ռեֆորմացիան։ Ձեւաւորուած է Վերածնունդի աշխարհիկ մշակոյթը եւ հումանիստ, գաղափարախոսութիւնը։ Ծագած է փորձնական իմացութեան վրայ հիմնուած գիտութեանը։

XVI-XVIII դարերուն տեղի ունեցած են շարք մը բուրժուական յեղափոխութիւններ։ Կեդրոնական եւ [[Արեւելեան Եւրոպա (արեւմտահայերէն)|Արեւելեան Եւրոպայի]]յի որոշ երկրներուն մէջ ուշ աւատատիրական փուլը տեւած է մինչեւ XIX դարու կեսը, որմէ հետոյ պահպանուած են աւատատիրականութեան մնացուկներ (հատկապէս ագրարային հարաբերութիւններուն եւ քաղաքացիական վերնաշէնքին մէջ)։

Արեւելքին մէջ աւատատիրականացման գործընդացքը տեւած է մ.թ.ա. I հազարամեակի վերջէն մինչեւ մ.թ. I հազարամեակի վերջը - II հազարամեակի սկիզբը։ Ստրկատիրական աւատատիրականութենէն ֆեոդազմին անցումը վկայող փոփոխութիւնները ([[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]], [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]]) համընկած են «բարբարոսների» հարձակումներուն եւ բուդդայականութեան տարածմանը։ Մերձաւոր Արեւելքի շարք մը երկիրներուն մէջ աւատատիրականութեան ֆորմացիայի սկիզբը նշանաւորող իրադարձութիւններ են իսլամի ծագումը եւ արաբական նվաճումները։ Արեւելեան աւատատիրականութիւնը բնորոշ է մասնաւոր ֆէոտալական շահագործման ասպարեզին մէջ արտատնտեսական հարկադրանքի համեմատաբար փոքր դերը, ինչպես նաեւ, որպէս կանոն, աւատատիրական խոշոր կոռային տնտեսութան բացակայութիւնը։

Նախաաւատատիրականութեան տարրերը կրոնագաղափարախոօական վերնաշենքին հաղորդած են առանձնահատուկ պահպանողականութիւն։ Արեւելքին մէջ աւատատիրականութեան քայքայման ընթացքը զգալիօրէն փոխակերպուած է եւրոպական կապիտալիզմի ազդեցութեամբ։ Ուշ աւատատիրականութեան ժամանակաշրջանը [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստանի]]ի, [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստանի]]ի, [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանի]]ի եւ շարք մը այլ երկրներուն մէջ սկսած է հաւանաբար XIX դ.։ Արեւելքի երկրներու գաղութային ստրկացումը ուղղեցուած է աւատատիրական հարաբերութիւններու պահպանմամբ եւ, նոյնիսկ (որոշ շրջաններուն մէջ)՝ ծաւալմամբ։ Այդ երկրներոն մէջ կապիտալիստական շահագործման ձեւերը միացած են աւատատիրանական, իսկ առանձին բնագաւառներուն կապիտալիստական հարաբերութիւններու ձեւաւորումը եղած է օտար երկրի կապիտալի ներդրման արդիւնք։

[[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիայի]]յի եւ [[Աֆրիկա (արեւմտահայերէն)|Աֆրիկայի]]յի գրեթէ բոլոր երկրներում ֆէոտալիզմը որպէս անցյալի մնացուկ, փոխակերպուած ձեւով պահպանուած է մինչեւ երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։

ԽՍՀՄ տարածքին մէջ աւատատիրական հարաբերութիւնները անցած են զարգացման երկարատեւ ուղի։ Անդրկովկասին մէջ աւատատիրական ձեւավորումը սկսած է մ.թ. I հազարամեակի սկիզբին, [[Միջին Ասիա (արեւմտահայերէն)|Միջին Ասիոյ]] մէջ՝ V-VIII դդ., արեւելեան սլաւոններու մօտ՝ VI-VIII դդ., Մերձբալթիկայի մէջ՝ IX—XI դդ.։ [[Անդրկովկաս (արեւմտահայերէն)|Անդրկովկասի]]ի եւ Միջին Ասիոյ ժողովուրդները աւատատիրականութեան անցած են ստրկատիրական հարաբերութիւններու քայքայման եւ ստրկատիրական պետութիւններու անկման հետեւանքով։ Այդ անցումը ուղղեցուած է օտար երկրի նվաճողներու (Իրան, Հին Հռոմ, Բիւզանդիա, Արաբական խալիֆայութիւն եւ այլն) դեմ տեղի ժողովուրդներու ազատագրական պայքարով։ Նոր հասարակարգի գաղափարախոօութեան հիմնաւորման ծառայած են [[քրիստոնեութիւն (արեւմտահայերէն)|քրիստոնեութիւնը]]ը եւ [[իսլամ (արեւմտահայերէն)|իսլամը]]։ը։

XV—XVI դդ. [[Ուկրաինա (արեւմտահայերէն)|Ուկրաինայի]]յի եւ [[Բելառուսիա (արեւմտահայերէն)|Բելառուսիայի]]յի մէջ աճած է աւատատիրական խոշոր տնտեսութիւններու՝ ֆոլուարկներւ թիւը։ XIV-XV դդ. Մոսկովեան մեծ իշխանութիւնը դարձած է ռուսական հողերու միաւորման կեդրոն։ XV-XVII դդ. զարգացած է պետական կալուածային համակարգը, ձեւաւորվուած տիրապետող դասակարգի բարձակալութեամբ կարգաւորուող աստիճանակարգութիւնը, առաջացած են իւրահատուկ դասային-ներկայացուցչական հաստատութիւններ՝ Զեմստվային ժողովները։

[[1649]]-ի Ժողովային օրենսգրքով իրաւաբանօրեն ձեւակերպուած է [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստանի]]ի ճորտատիրական իրավունքի համակարգը։ ճորտատիրութեան եւ սոցիալական ճնշման ուժեղացումը XVII-XVIII դդ. առաջացրած է շարք մը գիւղացիական զինուած ելոյթներ (գիւղացիական ապստամբութիւն Ի. Ի. Բոչոտնիկովի առաջնորդութեամբ 1606-07, Գիւղացիական պատերազմ [[Ստեփան Ռազին (արեւմտահայերէն)|Ստեփան Ռազինի]]ի առաջնորդութեամբ 1670-67 թթ., Գիւղացիական պատերազմ Եմելեան Պուգաչովի գչխաւորութեամբ 1773-1775)։

[[Հոկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Հոկտեմբերեան]]եան Սոցիալիստական Յեղափոխութեան հաղթանակէն հետոյ սովետներու II համագումարի [[1917]]-ի [[հոկտոմբեր (արեւմտահայերէն)|հոկտոմբերի]]ի 25-ին ընդունած «Հողի մասին» դեկրետով ընդմիշտ ոչնչացուած է կալուածատիրական հողատիրութիւնը եւ այդպիսով [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]]-ին մրջ վերջ դրուած երկրին աւատատիրոթեան մնացուկներուն։

[[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի մէջ աւատատիրական կացութաձեւը արտադրութեան հիմնական եղանակ դարձած է III դարուն (I - II դդ. ընդունուած համարած է անցման ժամանակաշրջան)։ Հայ Արշակունիները, կենդոնական իշխանութեան թուլացման եւ արտաքին քաղաքական բարդ իրադրութաեն պայմաններուն մէջ աշխատած են հողերը շնորհել ոչ թէ որպէս «Հայրենիք», այլ՝ պարգեւական, սակայն վերջիններիս տէրերը ջանացած են պայմանական տիրոյթը վերածել ժառանգական պայմանական ավրատի, իսկ այնուհետեւ՝ ժառանգական սեփականութեան։ Հողի պայմանական տիրապետումը բնորոշ եղած է հատկապէս ազատներու դասին եւ գիւղացիական հոգեւորականութեանը։ Աւատատիրական հարաբերութիւններու ձեւաւորման ընթացքին համայնքի անդամ ազատ շինականը ինկած է կախման մեջ եւ հաւասարցուած է հողին ամրացուած հողագործ մշակներուն, ծառաներուն։

V դ. վերջին «շինական» տերմինը արդէն կը նշանակէ կախեալ գիւղացի։ Այնուհետեւ ամբողջ միջնադարին այդպէս անուանած գիւղացի հողագործ բնակիչներուն։ Աւատատիրականութեան գաղափարախօսական հիմնաւորման ծառայած է [[301]]-ին [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի մէջ որպէս պետական կրօնք ընդունուած քրիստոնեութիւնը։ Խոշոր հողատիրութեան ընդլայնման հետեւանքով զօրացած է նախարարներու դասը, թուլցած պետական իշխանութիւնը։ հակասութիւնները Խորացած են արտադրական նոր հարաբերութիւններու եւ Արշակունիներու՝ պետական կառաւարման հելլենիստական համակարգի միջեւ, որ փոխարինուած է իշխանութեան նախարարական մարմնով։ Քաղաքներու, արհեստներու եւ առեւտուրի անկումին հետեւանքով տիրապետող դարցած է բնատնտեսութիւնը, որ արագացուցած է հայկական վաղ աւատատիրական միասնական պետութեան տրոհումը նախարարութիւններու։ Անով ավարտուած է աւատատիրական հարաբերութիւններու հասունացումը, եւ սկսած է տնտեսւարման ու քաղաքական իշխանութեան նախարարական համակարգի ժամանակաշրջանը։ [[387]]-ին [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]]ի միասնական թագավորութիւնը բաժանուած է Սասանեան [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանի]]ի եւ Հռոմեական կայսրութեան միջեւ։ Ինքնին առաջադիմական աւատատիրականացման արտաքին վտանգի առկայության պայմաններում հանգեցրել է երկրի քաղական անկախության կորստին։

Սասանըան [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանի]]ի զաղթած նախարարական Հայաստանին մէջ իւրաքանչիւր տիրոյթ ժառանգական սկզբունքով գլխաւորած է հանրային-իրաւական իշխանութեամբ օժտուած «տերը» կամ «նախարարը» (սենիորը)՝ արքայէն արքայի վասալը, որը հաւաածլ է հարկերը, լուծել դատական հարցեր, ունեցել իր զորքը, տոհմական զինանշանն ու դրոշը։

ֆէոտալիզմի հետագա զարգացմանը զուգընթաց նախարարական տիրույթները մասնատվել են նրանցից վասալական կախման մեջ գտնվող մանր կալվածների։ Կախյալ գյուղացիները՝ շինականները, ենթարօվա… են կրկնակի շահագործման, անոնք Սասանյաններուն վճարած են հողային հարկ («հաս») եւ գլխահարկ, իսկ նախարարներուն ու եկեղեցիին՝ բազմաթիւ տուրքեր, կատարել կոռ, զանազան պարհակներ։ Խորացած է գիւղական համայնքի սոցիալական շերտաւորումը, որուն ներսը VII դ. սկզբին ի հայտ եկած է գիւղացիներու երեք շերտ՝ ունեւորներ («թուանիկ»), «տառապյալներ» եւ «վարելահող ու խաղողի այգի չունեցող» գյուղացիներ։ ֆէոտալական շահագործման սաստկացումը սրած է գիւղացիներու դասակարգային պայքարը։ Ծաւալած է Պավլիկեան շարժումը։ V-VII դդ. զարգացած է [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի ֆէոտալակամ մշակոյթը՝ հելլենիստական զգալի տարրերով հանդերձ։ Արաբական նուաճումը [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի մէջ ամբողջ հարիւրամեակ կասեցած է ֆէոտալական հարաբերութիւններու զարգացումը։ Նախարարական տուներու մէկ մասը ոչնչացած է, շատերն ալ ապաստանուած են Բիւզանդական կայսրութեան կողմէ, իսկ երկրին մէչ մնացածները՝ զգալիօրեն իրաւազրկուեցաւ։ Հողազրկուած գիւղացիները աշխատած են ստրկակական պայմաններու մէջ։ Սաստկացած է հարկային լուծը։ Հակաոակ նախարարականին՝ ամրապնդուած է եկեղեցական հողատիրութիւնը։ Հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի շնորհիւ IX դ. 2-րդ կէսին վերականգնոած են է հայկական ֆէոտալակա պետականութիւնը ([[Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Բագրատունիներու]]ներու թագավորութիւնը), եւ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանը]]ը թեւակոխած է զարգացած ֆէոտալիզմի ժամանակաշրջանը (IX-XIII դդ.)։

Վերականգնած եւ զարգացած է ժառանգական հողատիրութիւնը։ Ի հայտ եկած են աւատատիրութեան խոշոր տիրոյթներ, կազմաւորուած է ֆէոտալական մասնատիրական խոշոր կալուածը, որուն վրայ հողատերերը եւ վանքերը վարած են սեփական ընդարձակ տնտեսութիւն։ Անոր հետեւանքով IX դ. վերջին և X դ. սկսած է գիւղացիներու մէկ մասի ամրացումը հողին, որ Հայաստանին մէջ թոյլ դրսդւորած է եւ կրած է սահմանափակ բնոյթ։ Նշանակալից երևույթներ տեցի ունեցած են ֆեոդական քաղաքի ձեւաւորումը, քաղաքային արհեստագործութիւնը, մասամբ՝ գիւղատնտեսական արտադրութեան ապրանքային բնոյթ ստանալը, առեւտրափոխանակային, վաշխային հարաբերութիւններու զարգացումը, քաղաքային դասի եւ մեծատուններու առաջացումը։ Սիրուած է դասակարգային հակամարտութիւնը, ծաւալած է Թոնդրակեան շարժումը, գիւղացիական ապստամբութիւններ տեղի ունեցած են [[Սիւնիք (արեւմտահայերէն)|Սիւնիքի]]ի եւ [[Այրարատ (արեւմտահայերէն)|Այրարատի]]ի մէջ։

[[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի մէջ աւատատիրական բնականոն զարգացումը խանգարած են թուրքական, այնուհետեւ մոնղոլ-թաթարական հորդաներու աւերիչ հարձակումներն ու տիրապետութիւնը։ Անկումի մէջ ապրած քաղաքները, քայքայուած են գիւղացիական տնտեսութիւնները, ոչնչացուած է նիւթական եւ հոգեւոր մշակոյթի բազմաթիւ յուշարձաններ։ XV դ. հայ աշխարհիկ ֆէոտալները, հիմնականին մէջ, դուրս մղուած են քաղաքական ասպարեզէն։ Պահպանուած է հայ եկեղեցուոյ հողատիրութիւնը։ Հայաստանի մէջ աւատատիրութեան հետագայ զարգացումը շարունակուած է այն գրաւուած թուրք-պարսկական տերութիւններու սոցիալ-տնտեսական եւ քաղաքական կարգերու շրջանակներուն մէջ։ [[Արեւելեան Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Արեւելեան Հայաստանը]]ը [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստանին]]ին միանալէն հետոյ, XIX դ. 40—50-ական թթ. այնտեղ խորացած աւատատիրութեան հարաբերութիւններու ճգնաժամը, աշխուժացուցած են քաղաքային կեանքը, արհեստներն ու աոետուրը, աստիճանաբար զարգացած են բուրժուական հարաբերութիւնները։ [[Երկրամասի սոցիալ-տնտեսական]], մասնավորապէս՝ կապիտալիզմի զարգացմանը նպաստած է այնտեղ անցկացուած փոփոխութիւնը։

[[Կատեգորիա:Տնտեսական համակարգեր (արւմտ․)]]