Ուիքիփետիա

«Բիւզանդական Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ →‎top: removed: {{Արևելահայերեն|Բյուզանդական Հայաստան}} using AWB
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (30) using AWB
Տող 39.
'''Բիւզանդական Հայաստան,''' Բիւզանդիոնի իշխանութեան տակ գտնուող [[Մեծ Հայք]]ի քանի մը նահանգները, ինչպէս նաեւ [[Փոքր Հայք]]ի գաւառները։ Յստակ սահմաններ չեն եղած, որովհետեւ ատիկա միշտ փոփոխութեան ենթարկուած է։
 
Անիկա ստեղծուած է [[387]]-ին [[Հայաստան]]ի բաժանման ատեն, երբ [[Մեծ Հայք]]ի շուրջ 20 առ հարիւրը, բարձր [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Հայքը]], [[Ծոփք (արեւմտահայերէն)|Ծոփքը]]ը, եւ [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիքի]]ի մէկ մասը անցան [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռովմէական կայսրութեան]] գերիշխանութեան տակ ([[365]]-էն՝ Բիւզանդիոն), իսկ մնացածը՝ [[Սասանեան Պարսկաստան]]ի գերիշխանութեան։ Անկէ ետք, Հայաստան երկրորդ անգամ բաժնուեցաւ, եւ կայսրութեան սահմանները ընդլայնեցան։ Այս վիճակը տեւեց մինչեւ [[Արաբական Արշաւանքները դէպի Պարսկաստան|արաբական արշաւանքները]]: Սակայն երբ Հայաստանի անկախութիւնը վերականգնեցաւ, [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու]] իշխանութեան տակ, [[Պատմական Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Պատմական Հայաստանի]]ի որոշ մասեր շարունակեցին մնալ Բիզանդիոնի իշխանութեան տակ։
 
[[Հայեր (արեւմտահայերէն)|Հայերը]]ը մեծ տեղ գրաւած էին կայսրութեան կազմին մէջ։ Բիւզանդիոնի մէջ եղած են բազմաթիւ Հայազգի կայսրեր եւ զօրավարներ։ Յայտնի զօրավարն էր Նարսէսը, իսկ կայսրերն էին՝ Հերակլիւսը, [[Վասիլ Ա. Մակեդոնացի]]ն, [[Ռոմանոս Ա.]]-ն, [[Յովհաննէս Ա. Չմշկիկ]]ն ու [[Նիկեփոր Փոկաս]]ը<ref>[http://www.metmuseum.org/explore/Byzantium/byz_6.html#4 The Glory of Byzantium | Publications for Educators | Explore & Learn | The Metropolitan Museum of Art<!-- Bot generated title -->]</ref>: Բիւզանդացիները Հայաստանը կորսնցուցին [[1071]] -ին՝ [[Մանազկերտի Ճակատամարտ]]էն ետք։
 
== Արեւմտեան Հայաստանը Բիւզանդիոնի մէջ ==
Տող 49.
Հռոմի վերջին կայսր՝ [[Թէոդոս Ա. Մեծ]]ը ([[379-392]]) եւ [[պարսիկ]] [[շահ Շապուհ Գ.]]-ը (384-388) [[387]]-ին [[Հայաստան]]ը կը բաժնեն իրենց միջեւ: Երկու կողմերը պայմանագիր մը կը ստորագրեն, որովհետեւ [[Մեծ Հայք]]ի թագաւորութեան [[Արշակ Գ.]]-ի իշխանութեան տակ գտնուող շրջանները որպէս ենթակայ թագաւորութիւն կ'անցնին [[Հռոմ]]ին, իսկ [[Խոսրով Դ.]]-ի իշխանութեան տակ գտնուող երկիրը իբրեւ հպատակ թագաւորութիւն կ'անցնի [[Պարսկաստան]]ի: Այս պատճառով, [[Մեծ Հայք]]ի շրջանին եկած երկու թագաւորութիւնները կը դառնան կիսանկախ պետական միութիւններ։
 
[[Հռոմ]]ի կ'անցնի [[Մեծ Հայք]]ի [[Արեւմտեան]] փոքր հատուածը՝ [[բարձր Հայք]], [[Ծոփք]] եւ [[Աղձնիք]] նահանգները։ [[Փոքր Հայք]]ը, ինչպէս յայտնի է, կ՛անցնի Հռոմին [[Հայ-Հռովմէական պատերազմ]] էն ետք։ [[Մեծ Հայք]]ի մնացած [[12]] նահանգները կ'անցնին [[Պարսկաստան]]ի: Սակայն [[Մեծ Հայք]]ի թագաւորութեան իշխանութիւնը չի սահմանափակուիր այդ նահանգներով։ Շատ չանցած [[Ատրապատկան]]ի սահմաններուն մէջ կ՛ընդգրկուին [[Պարսկահայկ]]ը եւ [[Փայտակարան]]ը, որոնք աստիճանաբար կը զրկուին Հայկական ինքնութենէ եւ այլեւս երբեք որեւէ Հայկական իշխանութեան կամ թագաւորութեան մէջ չեն մտներ։ [[Աղուանք]]ին կը միացնեն [[Ուտիք (արեւմտահայերէն)|Ուտիքը]]ը, աւելի ուշ՝ [[Արցախ]]ը: Հայկական թագաւորութիւններէն կ՛անջատուին նաեւ [[Կորճայք]]ը եւ [[Միջագետք Հայոց (արեւմտահայերէն)|Հայկական Միջագետքը]]:
 
[[389]]-ին [[Արշակ Գ. (արեւմտահայերէն)|Արշակ Գ.]] կը մահանայ։ Հռոմէացիները անմիջապէս կ'օգտուին այս առիթէն եւ կը լուծեն իրենց իշխանութեան մէջ գտնուող Հայկական թագաւորութիւնը։ Երեք նահանգները կը միանան [[Փոքր Հայք]]ի եւ կը սկսին կառավարուիլ որպէս Հռովմէական սովորական նահանգ։ Անիկա կը պահպանէր մեծ ինքնավարութիւն։ Պարսիկ արքունիքը [[387]]-ին իր ենթակայութեան տակ կ՛առնէ հայկական տարածքները զանոնք գրաւելով [[Արեւելահայկական]] Թագաւորութեան կողմէն<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/159/161 Մեծ Հայքի թագաւորութեան բաժանումը Հռոմի եւ Պարսկաստանի միջեւ]</ref>:
 
=== Մեծ Հայքը առաջին բաժանումէն ետք ===
Հայոց թագաւորութիւնը բաժնուելէ ետք, Բիւզանդիա (Հռովմէական Կայսրութեան [[395]]-ի բաժանումէն ետք, յառաջացաւ [[Արեւելեան]] կողմը)։[[Սասանեան Պարսկաստան]] ամէն ձեւով կը ձգտէր սահմանափակել հայ իշխաններու իրաւունքները եւ երկրին մէջ տարածել իր պաշտօնական կրօնքը։ Սակայն Քրիստոնեայ Բիւզանդիան նոյն քաղաքականութեան հետ չէր։
 
Բիւզանդիա այս քաղաքականութեան հետեւորդ դարձաւ [[451]]-էն ետք, երբ բիւզանդական մայրաքաղաքի՝ [[Կոստանդնուպոլիս (արեւմտահայերէն)|Կոստանդուպոլսոյ]], մօտ գտնուող Քաղկեդոն քաղաքին մէջ տեղի ունեցաւ քրիստոնէական եկեղեցւոյ 4-րդ տիեզերական ժողովը։
 
Դաւաբանական վէճեր տեղի ունեցան [[Յիսուս Քրիստոս]]ի մէկ կամ երկու բնութիւն ունենալու հարցին շուրջ։ Բիւզանդական հոգեւորականութիւնը ի վերջոյ դաւանեցաւ այն ուղղութիւնը, թէ [[Յիսուս Քրիստոս]] ունեցած է երկու բնութիւն, այսինքն՝ Ան միաժամանակ եղած է թէ՛ Աստուած, եւ թէ մարդ։ Քաղկեդոնի ժողովի հետեւորդները այնուհետեւ կոչուեցան ''երկաբնակներ'' կամ ''քաղկեդոնականներ'': Վարդանանց ապստամբութեան պատճառով Հայ հոգեւորականները չմասնակցեցան Քաղկեդոնի ժողովին։ Ապա, երբ Բիւզանդացիները փորձեցին Հայերուն պարտադրել Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները, Հայոց եկեղեցին վճռականօրէն մերժեց երկաբնակութիւնը։ Դուինի մէջ [[506]]-ին, գումարուեցաւ եկեղեցական ժողով մը, որուն մասնակցեցան նաեւ Վրացի ու [[Աղուան]] եպիսկոպոսներ, ուր մերժեցին Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները։ Այդ պատճառով ալ Հայերը սկսան կոչուիլ ''միաբնակներ'' կամ ''հակաքաղկեդոնականներ'':
 
Պաշտօնապէս ընդունուած դաւանանքը Բիւզանդիոնի քաղաքականութեան իբրեւ գործիք կը ծառայէր։ Արեւելեան միւս Քրիստոնէական եկեղեցիները եւս մերժեցին Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները։ Հայերը՝ միաբնակները ուղղուեցան դէպի [[Ասորիներ (արեւմտահայերէն)|ասորիներըասորիներ]]ը, ղպտիները եւ հապէշները։ Բիւզանդական եւ Արեւելեան եկեղեցիները վերջնականապէս բաժնուեցան իրարմէ։ Յաջորդ դարերու ընթացքին, եւս [[բիւզանդական]] եկեղեցին ամէն գնով կը ձգտէր իրեն ենթարկել Հայոց եկեղեցին եւ հայերուն պարտադրել քաղկեդոնականութիւնը, սակայն արդիւնքի չհասաւ:
 
=== Վարչական բաժանմունք ===
[[Պատկեր:ArmeniaBizantina-565-pt.svg|մինի|ձախից|Արեւմտեան Հայաստանի 4 նահանգները]]
[[Բյուզանդական կայսրություն|Բիւզանդական կայսրութիւն]], Բիւզանդական տիրապետութեան մէջ գտնուող [[Արեւմտեան Հայաստանը]] կ՛ընդգրկէ [[Փոքր Հայք]], Ներքին Հայք եւ [[Նախարարական Հայք (արեւմտահայերէն)|Նախարարական (Սատրապական) Հայք]] վարչական միութիւնները։
[[Հռովմէական կայսրութիւն]]ը [[Փոքր Հայքը]] Դ. դարու վերջին բաժինն էր. [[Առաջին Հայք]] (Սեբաստիա կեդրոնով) եւ Երկրորդ Հայք (Մալաթիա Կեդրոնով) նահանգները։
 
[[Մեծ Հայք]]ի [[3]] նահանգները, որոնք անցած են դէպի Բիւզանդացիները, կը մտնեն վարչաքաղաքական [[2]] նահանգներու մէջ. [[Ներքին Հայք (արեւմտահայերէն)|Ներքին Հայքը]]ը, որ կ՛ընդգրկէ [[Բարձր Հայք (արեւմտահայերէն)|Բարձր Հայքը]]ը եւ Նախարարական Հայքը ([[Ծոփք (արեւմտահայերէն)|Ծոփքի]]ի ու [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիքի]]ի տարածքը, ուր յառաջացած են 6 նախարարութիւններ՝ [[Մեծ Ծոփք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Ծոփք]], [[Փոքր Ծոփք (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ծոփք]], [[Անձիտ (արեւմտահայերէն)|Անձիտ]], [[Ագեղտուն]], [[Յաշտեանք]] եւ [[Բալահովիտ (արեւմտահայերէն)|Բալահովիտ]] գաւառներ)։ Արեւմտեան Հայաստանի նահանգներուն մէջ, Հայ նախարարները կը պահպանեն իրենց ժառանգական, սեփական ռազմական ուժերը եւ աւանդական իրաւունքները։
Վիճակը կը փոխուի, երբ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ գահ կը բարձրանայ [[Հուստինիանոս Ա. կայսր (արեւմտահայերէն)|Հուստինիանոս Ա. կայսրը]]ը:
 
== Բիւզանդական Հայաստան Զ. դարուն ==
=== Հուստինիանոս կայսրը եւ Արեւմտեան Հայաստանը ===
 
Հուստինիանոս Ա. կայսրը (527-565) [[529]]-ին ջնջած է Հայ նախարարներու սեփական զօրամասեր ունենալու իրաւունքը եւ զանոնք զրկած է իրենց ռազմական հզօրութենէն։ Կայսրութեան ենթակայ Հայկական բոլոր հողերը բիւզանդացի ռազմավարութեան գլխաւորութեամբ կը միացուին առանձին ռազմական շրջանի մէջ, որու կեդրոնը կը դառնայ [[Կարին (արեւմտահայերէն)|Կարին]] քաղաքը։
[[Պատկեր:Meister von San Vitale in Ravenna.jpg|մինի|[[Հուստինիանոս Ա]]]]
[[536]]-ին նոյնիսկ նախարարներու որդիներուն իրաւունքն էր պահել հաւասար կալուածներ։ Այս պատճառով կայսրութիւնը չի յաջողիր գործել իր մտադրութիւնները [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/185/187 Արևմտյան Հայաստանը 387թ. հետո]</ref>:
Տող 88.
[[Բիւզանդացիներ]]ը նոր զօրաբանակ կ'ուղարկեն եւ դարձեալ կը փորձեն ճնշել ապստամբութիւնը։ Բիւզանդական զօրավարը սպաննել կու տայ ղեկավար [[Յովհաննէս Արշակունի]]ն:
 
Հայերը կը ձգտէին վրէժ լուծել Հուստինիանոսէն։ 548-ին անոր սպաննելու նպատակով [[Արշակ Արշակունի (արեւմտահայերէն)|Արշակ Արշակունին]]ն եւ սպանուած [[Յովհաննէս Արշակունի]]ի որդին Արտաւանը դաւադրութիւն մը կը կազմակերպեն։ Սակայն անոնք կը ձախողին եւ կը բանտարկուին։ Կայսրը որոշ ժամանակ ետք զանոնք ազատ կ'արձակէ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/185/189 Հակաբյուզանդական ելույթներն Արևմտյան Հայաստանում]</ref>:
 
=== Հայաստանի երկրորդ բաժանումը ===
[[Սասանեան Պարսկաստան]]ի ու Բիւզանդական կայսրութեան միջեւ [[572]]-ին պատերազմ մը կը սկսի, որ [[20]] տարի կը տեւէ ([[572]]-[[591]])։ Ռազմական գործողութիւնները կը կատարուին [[Հայաստան]]ի մէջ։
[[Պատկեր:Bana reconstruction (Kalgin, 1907).jpg|մինի|ձախից|[[Բանակի տաճար]], [[Տայք]]]]
ի վերջոյ, [[591]]-ին հաշտութիւն կը տիրէ, որովհետեւ [[Հայաստան]] երկրորդ անգամ կը բաժնուի իրենց միջեւ: Կայսրութիւնը կ'ընդլայնէ իր սահմանները. Բիւզանդիոնի կ'անցնին [[Տուրուբերան (արեւմտահայերէն)|Տուրուբերանը]]ը, [[Տայք (արեւմտահայերէն)|Տայքը]]ը եւ [[Այրարատ (արեւմտահայերէն)|Այրարատի]]ի մեծ մասը։ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի մէջ կը դժուարանան տնտեսական կապերը եւ անոնց զարգացումը<ref>[https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/6276 Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը]</ref>:
 
Մեծ Հայքի նահանգները կը սկսին նմանիլ Փոքր Հայքի։ Բիւզանդիոն չի գնահատեր այն մեծ աջակցութիւնը, զոր Հայերը կը ցուցաբերեն։ Կայսրերը կը շարունակեն ոչնչացնելու իրենց քաղաքականութիւնը։ Մորիկ կայսեր հրամանով հայ նախարարական գունդերը կը տեղափոխուէին հեռաւոր երկիրներ եւ կը կռուէին կայսրութեան թշնամիներու դէմ։
[[Պատկեր:Բյուզանդական կայսրությունը և Մանազկերտի ճակատամարտը.PNG|330px|աջից|thumb|[[Բյուզանդական կայսրություն]]ը <br />[[Մանազկերտի ճակատամարտ]]ից առաջ]]
Հայ զօրավարները սակայն, չէին ենթարկուեր Կայսեր հրամաններուն։ Հայ իշխաններէն [[Սմբատ Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Սմբատ Բագրատունի]] չենթարկուելով բիւզանդացիներուն, կը ձերբակալուի։ Սակայն ան կրկէսի մը ընթացքին կը սպաննէ իրեն դէմ արձակուած արջ մը, [[Ցուլ (արեւմտահայերէն)|ցուլ]] մը եւ [[արծիւ]] մը, բիւզանդացի կայսրը կը ներէ զինք։<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/205 Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը]</ref>:
 
Արեւմտեան Հայաստան կը մնայ [[Բիւզանդիոն]]ի տիրապետութեան տակ մինչեւ [[Արաբական Արշաւանքները Դէպի Պարսկաստան|Արաբական Արշաւանքները]]: Հայկական տարածքները կը միանան, եւ [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանի]]ի ու արդէն գոյութիւն չունեցող [[Աղուանք]]ի հետ կը կազմուի նոր նահանգ մը՝ Արմենիոյ կուսակալութիւն՝ [[Արաբական Խալիֆայութիւն|Արաբական խալիֆայութեան]] շրջանին։ Փոքր Հայքը, սակայն, կը շարունակէ մնալ Բիւզանդական կայսրութեան շրջանին մէջ։ [[10]]-րդ դարու երկրորդ կիսուն եւ [[11]]-րդ դարուն Բիւզանդիա իրեն կը համարէր Անիի թագաւորութեան տարբեր գաւառները։ Սակայն [[1071]]-ին՝ [[Մանազկերտի ճակատամարտ]]էն ետք, կայսրութիւնը կը զրկուի ոչ միայն հայկական տարածքներէն, այլեւ ամբողջ [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիայէն]]՝յէն՝ նորաստեղծ [[Սելճուքեան Արշաւանքներ|Սելճուքեան]] սուլթանութենէն։
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Բիւզանդական_Հայաստան» էջէն