«Երիկամ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎top: removed: {{Արևելահայերեն|Երիկամ}} using AWB
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (53) using AWB
Տող 1.
[[Պատկեր:Kidney PioM.png|մինի]]
'''Երիկամները''' (kidney) կ'ըլլան զոյգ իւրաքաչիւր անձի մէջ, որոնք կը գտնուին [[Ողնաշար (արեւմտահայերէն)|ողնաշարիողնաշար]]ի (vertebral column) երկու կողմերը, [[Որովայնիորովայնի խոռոչ (արեւմտահայերէն)|որովայնի խոռոչի]]ի ետեւի պատին վրայ եւ [[Ստոծանի (արեւմտահայերէն)|ստոծանիինստոծանի]]ին (diaphragm) տակը: Երիկամները որովայնին մաս չեն կազմեր: Աջ երիկամը կը գտնուի [[լեարդ]]ին ետեւը, իսկ ձախը [[Փայծաղ (արեւմտահայերէն)|փայծաղինփայծաղ]]ին (spleen) ետեւը: Երիկամները կարմիր սրճագոյն լուբիայի նման, սահուն օրկաններ են: Իւրաքանչիւր երիկամ ունի 10-12 սմ. երկարութիւն, 5 սմ. լայնք, 3 սմ. խորութիւն եւ 120-140 կրամ ծանրութիւն: Անոնք կը շարժին վեր վար ստոծանիի շարժումներուն հետ, [[Շնչառութիւն|շնչառութեան]] ընթացքին: Երիկամներու վերին պատին բակած են [[Մակերիկամներ (արեւմտահայերէն)|մակերիկամներըմակերիկամներ]]ը (adrenal glands):
 
Իւրաքանչիւր երիկամ պաշտպանուած է պատեանով մը (capsule) եւ կազմուած է երկու շերտերէ՝
Տող 6.
# Ներքին շերտ (medulla).
 
* Արտագին շերտին մէջ կը գտնուին երիկամի արտաթորումի գործօն միաւորները՝ nephron-ները, որոնք կազմուած են կծիկներէ (glomeruli): Արեան զտումը եւ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզիմէզ]]ի կազմութիւնը տեղի կ՛ունենայ nephron-ներու կծիկներուն մէջ: Երիկամները կազմուած են 2-2.5 միլիոն nephron-ներէ:
* Ներքին շերտը ունի 8 կոնաձեւ բաժիններ, որոնք կը կոչուին երիկամային բուրքեր (renal pyramids), որոնք կ՛ընդունին nephron-ներուն մէջ կազմուած [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզըմէզ]]ը եւ կ՛ուղղեն զայն դէպի երիկամային պզտիկ սկահակներ (calyces): Երկու-երեք պզտիկ սկահակներ միանալով կը կազմեն երիկամային երկու մեծ սկահակները, որոնք կը բացուին երիկամի աւազանին (renal pelvis) մէջ: Մէզը հասնելէ ետք երիկամի աւազան, կ՛ուղղուի դէպի միզափող (ureter):
 
Երիկամները արտաթորութեան կարեւոր օրկաններ են: Անոնց արտազտիչ գործունէութիւնը [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզիմէզ]]ի գոյացումն է:
 
Երիկամները՝ երկուքը միասին, կ՛ընդունին օրական մօտաւորապէս 200 լիթր արիւն, որ կը ձերբազատուի իր մէջ կուտակուած թունաւոր արգասիքներէն (waist products), աղերէն եւ ջուրի աւելցուքներէն: Շատ մը արգասիքներ, որոնք կը գոյանան մարմինի ընդհանուր նիւթափոխանակութեան (metabolism) ընթացքին կ՛արտաթորուին երիկամներուն մէջ: Անոնք կը պարունակեն բորոկածնային-ազոթային (nitrogenous) արգասիքներ, օրինակ՝ միզանիւթ (urea), որ կը յառաջանայ սպիտակուցներու նիւթափոխանակումէն: Զտուած արիւնը ձգելով երիկամները կը վերադառնայ սիրտ: Իսկ 200 լիթր Ա[[րիւն|արիւնէն]] գոյացած 2-2.5 լիթր [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզըմէզ]]ը կը մղուի դէպի միզափող, այնտեղէն միզապարկ (urinary bladder) եւ ապա՝ միզուկ (urethra):
 
Միզափողի երկարութիւնը 12-13 սմ. է: Կիներուն միզուկը 3.5-4 սմ. է, որ կը բացուի [[Հեշտոց (արեւմտահայերէն)|հեշտոցիհեշտոց]]ի (vagina) յառաջամասը: Իսկ տղամարդոց մօտ անիկա ունի 20 սմ. երկարութիւն, որուն վերջին բաժինը կը գտնուի առնանդամին (penis) մէջ: Տղամարդոց միզուկը կը կրէ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզինմէզ]]ին հետ նաեւ սերմնահեղուկը (semen) [[Շագանագեղձ (արեւմտաահյերէն)|շագանագեղձի]] (prostate gland), սերմնաբշտիկի (seminle vesicle), ամորձիքներու (testicles) եւ սերմնածորանի (vas deferens) հեղուկները:
 
Երիկամներուն մէջ արտադրուած «Ռենին» (Renin) [[Ներազդակ (արեւմտահայերէն)|ներազդակըներազդակ]]ը (hormone) առնչուած է երիկամներու ներզտիչ գործունէութեամբ: Երիկամները ինքնագործ օրկաններ են: Ջուրի եւ աղերու արտածորումը (excretion) կախեալ է արեան աղային բաղադրութենէն:
 
== Երիկամներուն դերը ==
Տող 21.
Երիկամները վերոյիշեալ շատ կարեւոր երկու դերակատարութիւններէն բացի ունին նաեւ այլ կարեւոր դերակատարութիւններ եւ ներգործութիւններ.
* Կը պահեն արեան նատրիումը (Na) եւ կալլիումը (K) ինչպէս նաեւ մարմինի հեղուկներու հաւասարակշռութիւնը.
* Կը հսկեն մարմինի զարկերակային [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումինճնշում]]ին վրայ.
* Կը ներծծեն արեան ճամբով իրեն հասած ջուրը եւ շաքարը.
* Կը նպաստեն D կենսանիւթի արտադրութեան.
* Կ՛արտադրեն [[Ներազդակ (արեւմտահայերէն)|ներազդակ]] մը, որ կը գրգռէ ոսկրածուծը արտադրելու համար արեան կարմիր գնդիկներ.
* Կ՛արտադրեն [[Ներազդակ (արեւմտահայերէն)|ներազդակ]] Renin-ը որ կ՛առնչուի արեան [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումիճնշում]]ի կանոննաւորման հետ.
* Կը հսկեն արտաբջիջային եւ ներբջիջային նիւթերու փոխանակումին ինչպէս նաեւ արտաբջիջային հեղուկի ծաւալին եւ բաղադրութեան վրայ:
 
Տող 37.
=== Ժառանգական եւ ընդոծին (congenital) հիւանդութիւններ ===
[[Պատկեր:Gray1129.png|մինի]]
* Երիկամի երակա-զարկերակային անբնական հանգուցաւորում (a-v aneurism): Այս անբնական կապակցութիւններով զարկերակները, [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումիճնշում]]ի տակ կը վնասուին եւ կը բացուին ու տեղի կ՛ունենայ արիւնահոսում.
* Ընդոծին երիկամի ջրակալում (hydronephrosis), ուր երիկամը կը ծաւալի եւ կը կ՛որսնցնէ իր բնական աշխատանքի թափը.
* Զոյգ երիկամներ (double kidney), ուր երիկամները կրնան գործել բնական կամ անբնական ձեւով.
Տող 46.
* Կծիկա-երիկամաբորբ (glomerulonephritis).
 
Անիկա յաճախակիօրէն տեսնուած [[հիւանդութիւն]] մըն է եւ ընդհանրապէս կը պատահի [[Կոկորդ (արեւմտահայերէն)|կոկորդիկոկորդ]]ի ցպկային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումներէբորբոքում]]ներէ ետք: Երկու երիկամները միածամանակ կ՛ախտահարուին այս [[Հիւանդութիւն|հիւանդութեամբ]]: Կծիկա-երիկամաբորբի ախտածնունդը հիմնուած է դիմադրողականութեան խանգարումներով եւ հակամարմիններու յառաջացումով որոշ մանրէներու դէմ: Այս բոլորը կը գործեն երիկամներու կծիկներուն վրայ եւ տեղի կ՛ունենայ երիկամներու ամբողջական բոր-բոքում:
 
Կծիկա-երիկամաբորբը կը յատկանշուի մեզի մէջ յայտնուած արեան կարմիր գնթիկներով եւ սպիտակուցներով: Անիկա ընդհանրապէս անակնկալ եւ սուր [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]] մըն է, որ կ՛ունենայ արագ զարգացումի ընթացք:
 
Երիկամներու այս [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումըբորբոքում]]ը կրնայ մնայուն [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումիբորբոքում]]ի վերածուիլ: Այս պարագային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումըբորբոքում]]ը կ՛ըլլայ դանդաղ եւ յառաջընթաց: Մնայուն [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումովբորբոքում]]ով տեղի կ՛ունենայ երիկամային անբաւարարութիւն (renal failure), երբ մարմինին մէջ կը կուտակուին թունաւոր նիւթեր: Երիկամի անբաւարարութեան պարագային հիւանդը կը կարօտի [[Արհեստական Երիկամ|արհեստական երիկամի]] դարմանամիջոցին՝ արեան տրամալուծումին (hemodialysis): Իսկ այս դարմանամիջոցի ձախողութեան պարագային միակ փրկութիւնը այլ անձի մը երիկամի փոխպատուաստումն է (kidney transplant):
 
* Երիկամի աւազանի [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]] (pyelonephritis).
 
Անիկա ընդհանրապէս ցպկային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]] մըն է եւ կը պատահի առաւելաբար չափահասներու մօտ: Բորբոքումը հետեւանքն է ընդհանրապէս միզապարկի երկարատեւ եւ կամ չդարմանուած [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումինբորբոքում]]ին: Անոր ախտանշաններն են՝ ջերմ, դող, [[Քրտինք (արեւմտահայերէն)|քրտինք]], գլխացաւ, թարախոտ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզ]], որ կը պարունակէ նաեւ [[Արիւն|արեան]] կարմիր գնդիկներ եւ սպիտակուց.
 
* Երիկամի երակին արիւնախիցքաւորում (renal vein thrombosis): Արիւնախիցերու [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումովճնշում]]ով երակը կը վնասուի, կը բացուի եւ տեղի կ՛ունենայ արիւնահոսում.
* Երիկամի զարկերակի խցում, որ կը յառաջացնէ երիկամի քայքայում եւ նոնիսկ երիկամի մահ.
 
Տող 64.
=== Երիկամային քարերու հիւանդութիւններ ===
Երիկամային քարերը կը յառաջացնեն զանազան ախտանշաններ եւ հիւանդութիւններ, օրինակ.
# Միզային համակարգի [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]]՝ միզափողի, միզապարկի եւ միզուկի [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումներբորբոքում]]ներ,
# Երիկամներու ծաւալում (hypertrophy),
# Երիկամաջրակալում,
Տող 73.
== Nephrotic syndrome ==
[[Պատկեր:Nephron pl.svg|մինի]]
Nephrotic syndrome, երբ տեղի կ՛ունենայ երիկամային բնասպիտի (protein) առատ արտաթորում: Անոր ախտանշաններն են՝ սպիտակուցներու առատ ներկայութիւն [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզինմէզ]]ին մէջ, [[Սրունք (արեւմտահայերէն)|սրունքներուսրունք]]ներու չրակուտակում եւ երիկամներու մնայուն վնաս:
 
== Երիկամի աշխատանքի սուր եւ անակնկալ ձախողութիւն (acute renal failure) ==
Այս մէկը կը յառաջանայ երիկամներու անակնկալ-սուր [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումներէբորբոքում]]ներէ եւ վնասէ ետք, [[շագանակագեղձ (արեւմտահայերէն)|շագանակագեղձի]]ի ծաւալումով, միզափողի քարային խցումով, մարմնական ընդհանուր սուր ջրանուազումով, սրտանօթային [[հիւանդութիւն]]ներով. [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)|շաքարախտիշաքարախտ]]ի եւ զարկերակային բարձր [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումովճնշում]]ով:
Սուր եւ անակնկալ ձախողութիւնը կ՛ունենայ շատ արագ զարգացում, որ կանխելի է շտապ դարմանումով:
 
== Երիկամի մնայուն ձախողութիւն ==
Անիկա հետեւանքն է երկարատեւ մնայուն [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)|շաքարախտիշաքարախտ]]ի եւ զարկերակային բարձր [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումիճնշում]]ի ինչպէս նաեւ երիկամներու ընդհանուր բջիջային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումիբորբոքում]]ի: Անիկա կը յատկանշուի երիկամներու մնայուն մասնակի կորուստով եւ փճացումով: Մնայուն ձախողութիւնը կ՛ունենայ երկար ընթացք, որ կը տեւէ ամիսներ եւ տարիներ:
 
== Շաքարախտային երիկամատապ (diabetic nephropathy) ==
Անիկա կը յատկանշուի երիկամներու ախտաբանական մնայուն փոփոխութիւններով, առատ շաքարի ներկայութեամբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզինմէզ]]ին մէջ եւ երիկամներու մնայուն ձախողութեամբ:
 
== Զարկերակային գեր[[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումիճնշում]]ի երիկամատապ (hypertensive neuropathy) ==
Անիկա շաքարախտի նման կը յատկանշուի երիկամային ախտաբանական մնայուն փոփոխութիւններով, սպիտակուցներու առատ ներկայութեամբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզինմէզ]]ին մէջ եւ երիկամային մնայուն ձախողութեամբ: [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)|Շաքարախտի]]ի եւ զարկերակային մնայուն գեր[[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումիճնշում]]ի ախտաբանական վնասները վերջնական են եւ անդարմանելի:
 
== Արիւնամիզութիւն ==
Այս մէկը կը յայտնուի երեք ձեւերով.
# Տեսանելի մեծ տարողութեամբ արիւնամիզութիւն, երբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզըմէզ]]ը կազմուած կ՛ըլլայ մեծամասնութեամբ արիւնով,
# Տեսանելի քիչ տարողութեամբ արիւնամիզութիւն, երբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզըմէզ]]ը կ՛ըլլայ վարդագոյն-կարմրագոյն,
# Անտեսանելի արիւնամիզութիւն, երբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզըմէզ]]ը գրեթէ կ՛ունենայ բնական գունաւորում, բայց արիւնահոսումը կը փաստուի [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզիմէզ]]ի մանրադիտակի (microscopic) քննութեամբ:
 
=== Արիւանամիզութեան պատճառները ===
Արիւնամիզութիւն տեղի կ՛ունենայ հետեւեալ հիւանդութիւններուն պատճառով.
 
Երիկամային քարեր, երիկամի ընդոծին առատներ, կծիկա-երիկամաբորբ, բազմապարկային երիկամ, [[շագանակագեղձ (արեւմտահայերէն)|շագանակագեղձի]]ի ծաւալում եւ բրբոքում, երիկամային, միզափողային եւ միզապարկային խլիրդ եւ երիկամի անօթային անբնական երեւոյթներ:
 
== Տե՛ս նաեւ ==
* [[Հեշտոցային Արիւնահոսութիւն]]
* [[Քիթի Արիւնահոսութիւն]]
* [[Վահանագեղձ (արեւմտահայերէն)]]
* [[Կրիփ Եւ Հարբուխ]]
* [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)]]
 
== Աղբիւրներ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Երիկամ» էջէն