Ուիքիփետիա

«Հռոմէական Կայսրութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ →‎top: removed: {{Արևելահայերեն|Հռոմեական կայսրություն}} using AWB
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (6), (արւմտ․) using AWB
Տող 1.
'''Հռոմէական կայսրութիւն''' (լատիներէն՝ Imperium Romanum, հին յունարէն՝ Βασιλεία Ῥωμαίων), Հին Հռոմի յետ-հանրապետական ժամանակաշրջան, որ կը բնութագրուի մէկանձնեայ իշխանութեամբ եւ [[Եւրոպա]]յի, [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] եւ [[Ափրիկէ]]ի մէջ հսկայական տարածքներ ընդգրկող պետութեան հաստատմամբ<ref>"Roman Empire", Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008</ref>։ Եզրոյթը կը գործածուի առաջին կայսր՝ Օգոստոսի կառավարումէն սկսած մինչեւ [[476]] թ. Հին Հռոմի պատմութիւնը բնութագրելու համար։
 
Կայսրութեան նախորդած եւ 500-ամեայ պատմութիւն ունեցած Հռոմի Հանրապետութիւնը տկարացած էր բազմաթիւ [[քաղաքացիական պատերազմներ]]ու պատճառով (քաղաքացիական պատերազմներուն ժամանակ բազմաթիւ սենադորներ (ծերակուտականներ) սպանուած էին, եւ [[Սենադ]]ին ([[Ծերակոյտ]]ին) մէջ կը գերակշէին Առաջին կամ Երկրորդ եռապետութեան այս կամ այն մասնակիցներուն աջակիցները)։ Պատմաբանները կը մատնանշեն շարք մը իրադարձութիւններ, որոնք կը բնութագրեն հանրապետութենէն կայսրութիւն անցումը, ներառեալ [[Յուլիոս Կեսար]]ի հռչակումը որպէս ցմահ միապետ (Ք.Ա. 44 թ.), Ագդիումի ճակատամարտը (Ք.Ա. 31 թ., Սեպտեմբեր 2), եւ Սենադին (Ծերակոյտին) կողմէ [[Կայոս Օգդաւիանոս]]ին պատուաւոր «[[Օգոստոս]]» կոչման շնորհումը (Ք.Ա. 27 թ., Յունուար 4) (Օգդաւիանոսը, ըլլալով շատ զգուշաւոր եւ խորամանկ քաղաքական գործիչ, յայտարարեց, որ փրկած է Հռոմը, պահպանեց հանրապետական շրջանի որոշ տարրեր. գոնսուլները (խորհրդատուները) կը շարունակէին ընտրուիլ, Փլեպէյներու ատեանները կը շարունակէին առաջարկել օրինագծեր. սակայն իրականութեան մէջ Օգոստոսն էր, որուն ձեռքին մէջ կը գտնուէր ամբողջ իշխանութիւնը, վերջնական որոշում կայացնելու իրաւունքը եւ բանակը)։
Տող 18.
Կայսրը իրաւունք ունէր նաեւ կառավարելու ծերակուտական (Senate) կազմը, կրօնական հաստատութիւնները եւ, որպէս կայսր, ան միշտ կը համարուէր «Փոնթիֆէքս Մաքսիմուս» (ծայրագոյն Քահանայապետ) եւ չորս գլխաւոր քահանայապետներէն մէկը<ref name="Աբբոտ, 345" /><ref name="Աբբոտ, 354">Աբբոտ, 354</ref>։ Ի հարկէ, իրաւունքներու նման տարբերակը ժամանակի ընթացքին կորսնցուց իր նշանակութիւնը եւ կայսրին [[իշխանութիւն]]ը դարձաւ նուազ սահմանադրական եւ առաւել [[Միապետութիւն|միապետական]]<ref name="Աբբոտ, 341">Աբբոտ, 341</ref>։
 
[[Կայսր (արեւմտահայերէն)|Կայսր]]ի իշխանութեան յենարանը բանակն էր։ Զինուորները կը վճարուէին կայսերական գանձարանէն եւ ամէն տարի հաւատարմութեան երդում կու տային կայսրին, որ կը կոչուէր ուխտ «սաքրամենթում sacramentum» (Sacrament)<ref>{{cite book|title=The Complete Roman Army|first=Adrian |last=Գոլդսվորտի|chapter =The Life of a Roman Soldier|page=80|isbn=0-500-05124-0|year=2003|publisher=Thames & Hudson|location=London}}</ref>:
 
Կայսրի մահէն ետք սովորաբար խառնաշփոթութիւն յառաջացաւ։ Ծերակուտական կազմը իրաւունք կամ հեղինակութիւն ունէր հռչակելու նոր կայսր, սակայն կայսրերուն մեծ մասը ինք կ՝ ընտրէր իր ժառանգորդը՝ սովորաբար հարազատներէն որեւէ մէկուն։ Ո՛չ մէկ կայսրը չէր կրնար գահին երկար մնալ առանց Փրեթորական (Pretorian) պահակախումբին եւ լեգէոններու (legions - հետեւակ՝ 400 – 600 ձիաւոր) աջակցութեան։ Որոշ կայսրեր, անոնց համակրանքը շահելու նպատակով, զինուորներուն կը վճարէին յաւելեալ նուիրատուութիւններ՝ այսպէս կոչուած «donative» պարգեւ։
Տող 37.
 
==== Հեծեալներու Դաս ====
Սենաթորներու դասին կը յաջորդէր հեծեալներու դասը։ Որոշ կարեւոր պաշտօններ, ինչպէս օրինակ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]] նահանգին կառավարելը արգիլուած էր սենաթորներուն տիրանալ եւ կը տրուէր միայն հեծեալներուն։
 
== Բանակ ==
Տող 45.
Ք.Ա. 9 թուականին գերմանական ցեղերը Թեւթոպուրկեան անտառի ճակատամարտին վերացան 3 լեգէոն, եւ լեգէոններու թիւը կրճատուեցաւ մինչեւ 25-ի: Յաջորդ 300 տարիներու ընթացքին լեգէոններուն թիւը մօտաւորապէս 30 էր<ref>''The complete Roman army'' by Adrian Գոլդսվորտի, 2005 chapter ''The Army of the Principate'', p.183; ISBN 0-500-05124-0</ref>:
 
Օգոստոսը ստեղծեց նաեւ Պրետորական պահակախումբը. անոնք 9 գունդեր էին, որոնք տեղակայուած էին [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիոյ]] մէջ եւ Հռոմի մէջ խաղաղութիւնը պէտք է պահպանէին: Պրետորականներու աշխատավարձը լեգէոններէն աւելի բարձր էր, եւ անոնք աւելի քիչ կը ծառայէին՝ լեգէոններու 25 տարուան փոխարէն 16 տարի<ref>''Rome and her enemies'' published by Osprey, 2005 part 3 ''Early Empire 27BC&nbsp;— AD 235'', chapter 9 ''The Romans'', section ''Remuneration'', p.183; ISBN 978-1-84603-336-0</ref>:
 
=== Օգնական Ուժեր (Աուքսիլիա) ===
Տող 51.
 
=== Նաւատորմ ===
Հռոմէական նաւատորմը (Լատիներէն: Classis, բառացիօրէն. "նաւատորմ") ո՛չ միայն ռազմամթերք կ'ապահովէր լեգէոններուն եւ կը ծառայէր որպէս փոխադրամիջոց իրենց համար, այլ կ'օգնէր կայսրութեան սահմաններ հանդիսացող [[Հռենոս Գետ (արեւմտահայերէն)|Հռենոս]] եւ [[Տանուպ Գետ|Տանուպ]] գետերու պաշտպանութեան: Իրենց պարտականութիւնն էր նաեւ քաղաքացիական նաւերը ծովահէններու յարձակումներէն պաշտպանել: Այսպիսով այն գիշերապահութիւն կ'ընէր ամբողջ Միջերկրական ծովու ափին, հիւսիսային [[Ատլանտյան Ովկիանոս|Ատլանտեան ովկիանոս]]ի որոշ հատուածներու (Հիսպանիոյ, Կալիոյ եւ Բրիտանիոյ ափերուն), որոշ ռազմանաւեր ալ կը գտնուէին [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ուն մէջ: Չնայած ատոր՝ ցամաքային զօրքերը կը համարուէին բանակի աւելի պատուաւոր եւ աւագ ճիւղը<ref>''The complete Roman army'' by Adrian Գոլդսվորտի 2003, chapter ''After Service'', p.114; ISBN 0-500-05124-0</ref>:
 
=== Նահանգներ ===
[[Պատկեր:Templo romano Córdoba.jpg|մինի|ձախից|Քորտովայի հռոմէական հեթանոս տաճարի աւերակները]]
Հռոմէական կայսրութեան [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիա]]յէն դուրս գտնուող վարչական եւ տարածքային միաւորները կը կոչուէին փրովինսիաներ (լատ.՝ provincae), թարգմանաբար՝ նահանգներ:
 
Հանրապետութեան ժամանակ նահանգներու կառավարումը<ref name="paragraph 47">Suetonius, ''The Twelve Caesars'', Life of Augusts [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Augustus*.html#47 ''paragraph 47'']</ref> կը շնորհուէր սենատորական դասի ներկայացուցիչներուն: Օգոստոսի բարեփոխումները փոխեցին այդ կարգը:
Տող 62.
{{Ծնթ․ցանկ}}
 
[[Կատեգորիա:Պատմական երկրներ (արւմտ․)]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Հռոմէական_Կայսրութիւն» էջէն