«Ալպանիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Ալպանիան''' ([[ալպաներէն]]` Shqipսria, պաշտօնական անուանումը` '''Ալպանիայի Հանրապետութիւն''', ալբաներէն՝ ''Republika e Shqipսrisս'') պետութիւն է Պալքանեան թերակղզիի արեւմտեան մասին մէջ:մէջ։ Մայրաքաղաքը [[Դիրանա (Ալպանիա)|Դիրանան]] է:է։

Անուանումը կը ծագի իլլիրիական ''olba'' բառէն, որ կը նշանակէ լեռ կամ լեռնային երկիր:երկիր։ Միւս մեկնաբանումը լատիներէն է ալպիս-ը կը նշանակէ սպիտակ, 12-րդ 12-13-րդ դարերու ընթացքին երբ [[Վենետիկ (արեւմտահայերէն)|վենետիկ]]ցիները ափ դուրս եկան այս երկրին մէջ բնակիչները անոնց դիմաւորեցին իրենց սպիտակ ազգային տարազով:տարազով։ ''Shqipսria'' ինքնանուանումը կը նշանակէ «արծուի երկիր» ([[ալբաներէն]] արծիւ՝ ''shqiponjս''):։ Ըստ այլ վարկածի, այդ անուանումը կը ծագի ալբաներէն ''shqip''` «խօսիլ հասկնալի» բառէն:բառէն։<ref>[http://www.slideshare.net/mskh/bararan3-s-v#btnNext Աշխարհագրական եւ պատմական անձնանուններու բառարան]</ref>

'''Ալպանիոյ մշակոյթ''', տարիներու ընթացքին Ալպանիան եղած է տարբեր տիրակալներու, սոցիալական համակարգերու ազդեցութեան տակ, ինչն ալ իր ազդեցութիւնը ձգած է Ալպանական [[մշակոյթ]]ին վրայ, սակայն Ալպանացիները կրցած են պահպանել իրենց մշակութային ինքնութիւնը:ինքնութիւնը։

Հինէն ի վեր Ալպանիոյ մէջ տարածուած եղած են [[Արհեստ (արեւմտահայերէն)|արհեստները]], որոնցմէ ամենայատկանշականը [[Արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթի]] գեղարուեստական մշակումն է:է։ Զարգացած է նաեւ գորգագործութիւնը:գորգագործութիւնը։ Երկրին մէջ պահպանուած են թրքական խոհանոցի սովորութիւնները, միսէ պատրաստուած ճաշատեսակներ՝ կծու համեմունքներով:համեմունքներով։ Ընդունուած է արեւելեան սուրճը:սուրճը։ Կը պահպանուի ազգային տարազը, որու հիմնական գոյներն են [[Ճերմակ (արեւմտահայերէն)|ճերմակը]], [[սեւ]]ն ու [[Կարմիր (արեւմտահայերէն)|կարմիրը]]:

[[1967]] թուականին Ալպանիոյ մէջ կը հրատարակուէր աւելի քան 50 կեդրոնական թերթեր եւ հանդէսներ:հանդէսներ։

Ալպանական հեռագրական գործակալութիւնը հիմնադրուած է [[1944]] թուականին: Կըործում է «Ալպանիոյ Ռատիօհաղորդումներ եւ Հեռուստատեսութիւն» պետական կազմակերպութիւնը:կազմակերպութիւնը։

Ալպաներէն առաջին գրաւոր յուշարձանը Պ. Էնկըլիի «Մկրտութեան Բանաձեւ»-ն է ([[1462]]):։ [[1555]] թուականին հրատարակուած է Ալպաներէն առաջին գիրքը (Գ. Պուզուկու, «Մեշարի»):։

Ալպանիոյ նոր գրականութեան հիմնադիրներէն է Ֆրաշըրին («Սկանտերպէկի Պատմութիւնը», [[1898]]):։ Թուրքերու դէմ հայրենասիրական գաղափարներու քարոզներով հանդիսացած են բանագէտ Տ. Միտքըն, հրապարակախօս Ս. Ֆրաշըրին, իրականաբան բանաստեղծներ ԱՅ. Ճայուբին, Ն. Միետան, արձակագիր Մ. Քրամենըն:Քրամենըն։ [[1930]]–ական թուականներուն Ալպանիոյ գրականութեան մէջ մուտք գործած են սոցիալական շարժառիթները:շարժառիթները։ Երկրի ազատագրումէն ետք Ալպանիոյ գրականութեան հիմնական թեման շարունակած է մնալ ժողովրդական պատերազմը [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալա]]–[[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանական]] ֆաշիստներու դէմ (Ֆ. Քեաթա, «Երգ Փարթիզան Պենքոյի Մասին», [[1950]], Դ. Շուտերիչի, «Ազատարարները», [[1952]]–[[1955]]):։ [[1950]]–[[1960]]-ական թուականներու վերջերուն կը ստեղծուին Ալպանիոյ պատմութեան տարբեր դէպքեր նկարագրող գիրքեր (Վ. Քոքոնայի «Կեանքի Ալիքներուն Մէջ», [[1961]], Չու. Զոձայի «Մեռեալ Գետը», [[1965]] վէպերը եւ այլն):։

Ալպանիոյ ճարտարապետական հնագոյն յուշարձանները կը վերաբերում են Ք.Ա. 1 հազարամեակին (խոշոր անմշակ քարերով շարուած իլլիրիական ամրութիւններ):։ Հին շրջանէն (սկսած Ք.Ա. 7-րդ դարէն) պահպանուած են պաշտպանական կառոյցներու, հասարակական եւ բնակելի տուներու հետքեր՝ յունական գաղութներու (Պութրինթ, Տուրես) եւ [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|հռոմէական]] քաղաքներու տեղերուն մէջ:մէջ։ [[Իսլամ (արեւմտահայերէն)|Իսլամի]] տարածմանը զուգընթաց (15–17-րդ դարերուն) Ալպանիոյ քաղաքներուն մէջ կը սկսին երեւիլ պալատներ, ծածկած շուկաներ, մզկիթներ:մզկիթներ։ Մինչեւ 20-րդ դարու կէսերը Ալպանիոյ քաղաքներուն մէջ կը գերակշռէին երկյարկանի քարէ տուները՝ կղմինտրէ ծածկով:ծածկով։ ժամանակակից կառոյցները 3–5 յարկանի տուներ են պատշգամբներով:պատշգամբներով։

Ալպանիոյ տարածքին պահպանուած են [[Պրոնզի Դար]]ու գեղարուեստական մշակոյթի նմուշներ, հին քանդակներ, [[Խճանկարչութիւն|խճանկար]]ներ, [[Խեցեգործութիւն|խեցեղէն]]: Միջնադարեան գեղանկարչութեան բարձրարուեստ գործերէն են՝ Օնուֆրի Նէոքասթրացիի, անոր որդի Նիքոլայի (16-րդ դար), Դաւիթ Սելենիցացիի (18-րդ դար) որմնանկարները, Կոստանդին Շպատարակուի, եղբայրներ Ատանաս եւ Կոստանդին Կորչացիներու (18-րդ դար) սրբապատկերները:սրբապատկերները։

Աշխարհիկ գեղանկարչութիւնը սկզբնաւորուած է 19-րդ դարուն (Կ. Իտրոմենի, Ն. Մարթինի):։ Ալպանիոյ 20-րդ դարու կերպարուեստագէտներէն են՝ գեղանկարիչներ Ս. Զեկան, ԱՅ. Ռոթան, Վ. Միոն, Ն. Զայմին, Ս. Քացելին, [[Քանդակագործութիւն|քանդակագործներ]] Օ. Փասքալին, Եա. Փաչօն, Բ. Յօշին, ԱՅ. Մանոն եւ ուրիշներ:ուրիշներ։

Ալպանիոյ ժողովրդական երաժշտութեանը բնորոշ է տեղական ոճերու բազմազանութիւնը:բազմազանութիւնը։ Արուեստաւոր երաժշտական մշակոյթը սկսած է զարգանալ [[1944]] թուականէն:թուականէն։ Ալպանական առաջին օփերան («Մրիքա», բեմադրուած է [[1954]]ին) գրած է Պ. Եաքովան, իսկ առաջին պալեն («Հալիլ եւ Հայրիա», բեմադրուած է [[1963]]ին)` Տ. Դային:

Յայտնի երաժիշտներէն են` յօրինողներ Ք. Քոնոն, Դ. Լեքին, Կ. Տրակոն, Զ. Զատէին, դիրիժոր Մ. Կրանայեան:Կրանայեան։ Դիրանայի մէջ կը գործեն՝ ֆիլհարմոնիայ ([[1950]]), [[Ալպանիոյ Օփերայի եւ Պալեյի Ազգային Թատրոն|Օփերայի եւ Պալեյի Թատրոն]] ([[1956]]), սիմֆոնիկ եւ փողային նուագախմբեր, երգչախմբեր, անսամպլներ:անսամպլներ։

Ալպանիոյ մէջ թատերասէրներու տուած առաջին ներկայացումը տեղի ունեցած է [[1874]] թուականին:թուականին։ Ալպանական դրամատուրգիայի հիմնադիրն է Ս. Ֆրաշերին («Հաւատարմութեան Երդում», [[1880]]):։ Թրքական լուծի դէմ ուղղուած հայրենասիրական գործեր գրած են նաեւ ԱՅ. Չայուբին, Ֆ. Փոսթոլին եւ ուրիշներ:ուրիշներ։ Ալպանական առաջին արուեստաւոր թատրոնը կազմաւորուած է [[1944]] թուականին, Դիրանայի մէջ (այժմ՝ ժողովրդական թատրոն):։ Արուեստաւոր թատրոններ բացուած են նաեւ Շքոտըր ([[1949]]), Քորչա ([[1950]]), Տուրրաս ([[1953]]) քաղաքներուն մէջ:մէջ։ Բեմադրուած են Ալպանացի դրամատուրգերու (Ս. Պիթարկայ, Բ. Լեւնեայ, Ֆ. Պաչրամի, Ի. Ուրուչի եւ ուրիշներ) գործերը, համաշխարհային դասական եւ ժամանակակից կտորներ:կտորներ։

Փաստագրական ֆիլմեր նկարահանուած են [[1946]] թուականէն ետք:ետք։ «Նոր Ալպանիա» ֆիլմի գրասենեակ/արուեստանոցները (studios) կառուցուած է Դիրանայի մէջ, [[1952]] թուականին:թուականին։ Խորհրդային ֆիլմի գործիչներու հետ համատեղ նկարահանուած է «Ալպանիոյ Մեծ Զօրավար Սկանտերպէկը» ([[1954]], բեմադրիչ՝ Ս. Ի. Իւտկեւիչ, գլխաւոր դերերէն մէկը՝ [[Վահրամ Փափազեան]]):։