«Նշենի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎top: removed: {{Արևելահայերեն|Նշենի}} using AWB
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (19) using AWB
Տող 29.
}}
 
'''Նշենի''' ({{lang-la|''Prunus dulcis''}}), կը պատկանի [[վարդազգիներ (արեւմտահայերէն)|վարդազգիներու]]ու ընտանիքի [[սալորենիներ (արեւմտահայերէն)|սալորենիներու]]ու ենթաընտանիքին։
 
== Կենսաբանական Նկարագիր ==
Տող 36.
 
Կը դիմանայ մինչեւ -25 C ցրտահարութիւններուն։ Կը ծաղկի վաղ գարնան՝ նախքան տերեւներու ծաղկիլը։
Ծաղիկը կ'արտադրէ [[նեքթար]], [[մեղու (արեւմտահայերէն)|մեղուն]]ն կը վերցնէ զայն եւ ծաղկափոշին, որ յատկապէս կարեւոր է իբրեւ վաղ գարնանային կեր մեղուաընտանիքներու համար։
Կը պտղաբերէ 4-5-րդ տարիէն մինչեւ 35-55 տարեկանը, կեանքի տեւողութիւնը 130-150 տարի է։ Պտուղը կորիզապտուղ է, որ իր սննդային արժէքով մօտ է ընկոյզին։
 
[[Հայաստանի բնութիւն|Հայաստանի բնութեան]] մէջ բնաշխարհիկ է գարնան մեծ կարմիր ծաղիկներով 30-40 օր զարդարուող Նաիրեան տեսակը։ Մշակութեան մէջ տարածուած է նշենի սուորականը (Amygdalus communis), որ ունի նաեւ հողապաշտպան նշանակութիւն, ծաղիկները՝ [[ճերմակ գոյն (արեւմտահայերէն)|ճերմակ]] կամ [[վարդագոյն]] երանգ ունին։
 
===== Տեսակի Ներսը կը բաժնուին 2 խումբի =====
Տող 46.
 
== Տարածում ==
Առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի մէջ, եւ հարակէն տարածքներուն մէջ, այդ թիւին մէջ, [[Միջերկրական Ասիա|Միջերկրական]] եւ [[Կեդրոնական Ասիա|Կեդրոնական Ասիոյ]] մէջ։ Այս շրջաններուն մէջ՝ նուշը մշակած են դեռ հինէն Ք.Ա.: Այժմ ամենաշատ մշակող երկրներներն են՝ [[Միջերկրածովեան Չինաստան]]ը, [[Միացեալ Նահանգներ]]ը ([[Քալիֆորնիա]]), [[Կեդրոնական Ասիա]]ն եւ [[Արեւմտեան Տեան Շան]]ը, Նիւ Յորքի մէջ,<ref name=rhs>{{cite book |last=Griffiths |first=Mark D. |author2=Anthony Julian Huxley |title=The New Royal Horticultural Society dictionary of gardening |publisher=Macmillan Press |location=London |year=1992 |isbn=0-333-47494-5}}</ref> [[Ղրիմ (արեւմտահայերէն)|Ղրիմը]]ը եւ [[Կովկաս (արեւմտահայերէն)|Կովկասը]]։ը։ Նոյնիսկ Տաճիկստանի [[Կանիբադ (արեւմտահայերէն)|Կանիբադ]] քաղաքին մէջ «''նուշի քաղաք''»։
 
== Աճման Ընթացք ==
 
Նուշի կ'աճի քարքարոտ եւ աւազոտ լեռներուն վրայ, մօտաւորապէս 800 մինչեւ 1600 մ. ծովու մակարդակիւ, կը նախընտրէ [[կալցում (արեւմտահայերէն)|կալցումով]]ով հարուստ հողերը։ [[Իսրայէլ]]ի մէջ կը հասնի 800 մ.-ի, [[Հայֆի (արեւմտահայերէն)|Հայֆի]] շրջանին մէջ, շատ մօտ է Միջերկրական ծովու ափերուն։ Կ'աճին խումբերով, իրարմէ 5-7 մ. հեռաւորութեան վրայ։ Շատ լուսասեր են, ունին լաւ զարգացած արմատային համակարգ։ Կը ծաղկին Մարտ-Ապրիլ ամիսներուն, կան շրջաններ, ուր կը ծաղկին Փետրուարին, պտուղները կը հասնին Յունիս-Յուլիս ամիսներուն։ Նշենին չորադիմացկուն ծառ է կամ թուփ, բարձրութիւնը՝ 3–6 մ.։ Տերեւները հերթադիր են, նշտարաձեւ, հարթ, կաշեկերպ։ 3-5 մ. երկարությամբ։<ref name=rhs/><ref>{{cite web|url=http://coststudies.ucdavis.edu/files/almondvs08sprink.pdf |title=University of California Sample Cost Study to Produce Almonds |format=PDF |accessdate=2012 թ․ մարտի 17}}</ref> Ծաղիկները մեծ են, սպիտակ կամ վարդագոյն։ Պտուղը կիսաչոր պատեանով կորիզապտուղ է։ Սերմը (միջուկը) կ'ըլլայ քաղցր կամ դառը՝ պայմանաւորուած ամիգդալին գլիկոզիդի առկայութեամբ (մինչև 4%)։ Չոր միջուկը կը պարունակէ ճարպեր՝ 54%, ազոտային նիւթեր՝ 21%, ոչ ազոտային նիւթեր՝ 13%, եւ այլն։ Քաղցր միջուկը՝ (նուշը) օգտագործուած է թարմ, հրուշակեղենի արտադրութեան եւ բժշկութեան մէջ, իւղ ստանալու համար, կեղեւը՝ գինիի-քոնյակի արտադրութեան մէջ, բնափայտը՝ ատաղձագործութեան մէջ։ Նշենիի տնկարկները՝ օգտագործուած են սարալանջերու հողերը Էզրոզիայէն պաշտպանելու նպատակով։ Նայիրեան նշենին Անդրկովկասի հարաւի բնաշխարհիկ է։ ՀՀ-ի մէջ, կը հանդիպի [[Սիւնիքի մարզ]]ին մէջ։ Ծաղիկները մեծ են, կարմրաւուն։ Կը ծաղկի մինչեւ տերեւներու յայտնուիլը՝ վաղ գարնան, եւ գարնան աւետաբերներէն է։
{{Բազմապատիկ պատկերներ
| գոտի = center
Տող 84.
 
== Հետաքրքիր փաստեր ==
Արաբ բժիշկները նուշը համարած են բուժիչ բոյս։ [[Իբն Մասսու (արեւմտահայերէն)|Իբն Մասսուն]]ն օգտագործած է տապակած միջուկը աղիներու հիւանդութիւններու, իսկ [[Մանսուր (արեւմտահայերէն)|Մանսուրին]]ին` ցաւոտ միզարձակութեան դեպքին մէջ։ [[Իբն Սինան (արեւմտահայերէն)|Իբն Սինան]] նկարագրած է, թէ ի՛նչ արդիւնքներ կրնայ տալ նուշը հազի, ասթմայի, պլեւրիտի, երիկամներիեւ միզապարկի հիւնդութիններու դէպքին մէջ եւ այդ օրգաններէն քարերու հեռացման համար։ Ան «[[Բժշկական Գիտութեան Կանոններ]]ը» գիրքին մէջ, կը բերէ դեղատոմսեր, ուր նուշի սերմը կը նշուի իբրեւ ուղեղի աշխատանքը եւ տեսողութիւնը լաւացնող, արտաքին վէրքերը բուժող, փափկեցնող միջոց։ Ըստ [[Ագանթագեղոս (արեւմտահայերէն)|Ագանթագեղոսի]]ի` նուշը անուանուած է «վայրի կաղին»։
 
[[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]]ի մէջ, նուշը, նշակաթը, նշաձեթը օգտագործուած են սնունդի եւ բժշկութեան մէջ։ Այդ մասին ընդարձակ տեղեկութիւններ ձգած է [[Ա. Ամասիացի]]ն.
{{քաղվածք|«Եթէ թաց նուշը ուտեն կճեպի հետ, շատ կ'օգնէ լինտերու ու բերանի խոռոչի հիւանդութիւններու դեպքին մէջ եւ կը նուազեցնէ ջերմութիւնը։ Թաց նուշը գիրցուցած է մարմինը։ Նուշը օգտակար է չոր հազի, արիւնաթքութեան, միզապարկի եւ աղիներու հիւանդութիւններու դէպքին մէջ։ Կը մաքրէ կուրծքը եւ կը հանգստացնէ միզելու ժամանակ առաջացած մրմռոցը։ Շաքարի հետ ուտելու դեպքին մէջ, կ'առատացնէ սերմնարտադրութիւնը, ինչպէս նաեւ օգտակար է թոքերու համար։ Բոուած նուշ ուտելը՝ օգտակար է ստամոքսի համար, բայց դանդաղ է մարսուելու։ Նուշի իւղը կ'օգնէ ականջի ցաւի դէպքին մէջ, իսկ բնափայտը՝ օժտուած է այն բոլոր յատկութիւններով, ինչ պտուղը։ Նուշի վնասակար ներգործութիւնը կը չեզոքացնէ շաքարը, ինչպէս նաև` թթու միրգերու օշարակը։ Դառը նուշի լաւագոյն տեսակը մեծ եւ իւղոտ կ'ըլլայ։ Մաշկին քսելու դէպքին մէջ, կը վերացնեն պեպենները, կ'օգնէ եղնջատենդի եւ էկզեմայի ապաքինմանը»։
}}
Տող 93.
Կը պարունակէ 0,5-0,8 տոկոս եթերային իւղեր, 4,7 տոկոս ջուր, 22 տոկոս սպիտակուցներ, 1 տոկոս օսլայ, 4 տոկոս շաքարներ, 3 տոկոս բուսախեժ, 6 տոկոս բջջանիւթ, 5 տոկոս մոխիր, 45-60 տոկոս ճարպ, որուն մէջ կան գլիցերիդներ՝ օլեինի (80 տոկոս), լինոլի (15 տոկոս), կճեպին մէջ՝ լինոլենի եւ միրիստինի։
 
Դառը սերմերը կը պարունակեն 3,5-4 տոկոս ալքալոիտ ամիկտալին, որուն տրոհման ժամանակ կ'առաջանայ [[սինիլաթթու (արեւմտահայերէն)|սինիլաթթու]], 10-15 սերմը կրնայ առաջացնել, յատկապէս երեխաներու մօտ, ծանր թունաւորում, շնչառութեան ընդհատին ընթացքին։ Քաղցր սերմերուն մէջ, ամիկտալինի պարունակութիւնը քիչ է։
Հետաքրքիր է նուշի համաշխարհային արտադրութեան դինամիկան. [[1985]]-[[2009]] թուականներուն ինկած ժամանակաշրջանին՝ ան աճած է ճիշտ երկու անգամ, ըստ որուն, կէսը արտադրուած է [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի մէջ։ Այս երկիրը աւելացուցած է արտադրանքը երեք անգամ։ Պատճառը կարծես թէ՛ [[կրածին]]ի իւրացման խնդիրն է։
 
Նուշի ցուցանիշները կը գերազանցեն իւղալի [[կաթնաշոռ]]ը, [[պնտուկ]]ը, [[գազար]]ը, [[բազուկ]]ը եւ այլն։ Մէկ այլ ուսումնասիրութեամբ նուշը կը դասուի՝ սելէն պարունակող հինգ լաւագոյն մթերքներու շարքին, եթէ աւելանենք, որ նուշը կը պարունակէ բաւարար քանակութեամբ կենսանիւթեր ապա կարելի է ենթադրել, որ ան կը դիտուի իբրեւ քոէնզիմ յատկութիւն ունեցող նիւթ։ Յիշենք պատմական փաստը, երբ [[20-րդ դար]]ու 80-ականներէն [[Ճաբոն]]ի միկատոյի հրամանով՝ բնակչութիւնը կ'ընդունի՝ «Քոէնզիմ -10», որ կ'արտադուի ջրիմուռներէն եւ կը համարուի լաւագոյն հակաօքսիդանտ։
Տող 108.
| Երկիր || style="text-align:right;"| Արտադրութիւն<br><small>(մլն. թօն)
|-
| [[Պատկեր:Flag of the U.S..svg|22px]] [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]] || style="text-align:right;"| 1.80
|-
| [[Պատկեր:Flag of Australia.svg|22px]] [[Աւստրալիա]] || style="text-align:right;"| 0.16
Տող 116.
| [[Պատկեր:Flag of Morocco.svg|22px]] [[Մարոք]] || style="text-align:right;"| 0.10
|-
| [[Պատկեր:Flag of Iran.svg|22px]] [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրան]] || style="text-align:right;"| 0.09
|-
!'''Աշխարհ''' !! style="text-align:right;"| '''2.92'''
Տող 123.
 
== Դասաբաշխութիւն ==
Տեսակը կը մտնէ [[Սալորենի (արեւմտահայերէն)|Սալորենի]] դասի մէջ (''Prunus''), ''Spiraeoideae'' ենթաընտանիք, վարդազգինեի (''Rosaceae'') կարգ, վարդածաղկաւորներ։
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Նշենի» էջէն