«Պոթստամի Համագումար» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎top: removed: {{Արևելահայերեն|Պոտսդամի կոնֆերանս}} using AWB
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (40) using AWB
Տող 2.
 
[[պատկեր:Trumanstalin.jpg|thumb|Իոսիֆ Սթալինի եւ Հարրի Թրումէնի հանդիպումը Պոթստամի համագումարի ծիրին մէջ<ref>[http://www.trumanlibrary.org/photographs/view.php?id=392 Description of photograph], Truman Library.</ref>]]
'''Պոթստամի համագումար'''<ref>{{cite web|url=http://avalon.law.yale.edu/20th_century/decade17.asp |title=Avalon Project - A Decade of American Foreign Policy 1941-1949 - Potsdam Conference |publisher=Avalon.law.yale.edu |date= |accessdate=20 March 2013}}</ref><ref>[http://www.un.org/Depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/TREATIES/RUS-POL1957SF.PDF Russia (USSR) / Poland Treaty (with annexed maps) concerning the Demarcation of the Existing Soviet-Polish State Frontier in the Sector Adjoining the Baltic Sea 5 March 1957] (retrieved from the UN Delimitation Treaties Infobase, accessed on 18 March 2002)</ref><ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9061076/Potsdam-Conference "Potsdam-Conference"] ''Encyclopædia Britannica''</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/ww2peopleswar/timeline/factfiles/nonflash/a1144829.shtml?sectionId=7&articleId=1144829 |title=BBC Fact File: Potsdam Conference |publisher=Bbc.co.uk |date=2 August 1945 |accessdate=20 March 2013}}</ref>({{lang-en|Potsdam Conference}}), համագումար մըն է, որ տեղի ունեցած է [[17 Յուլիս]]-էն [[2 Օգոստոս]] [[1945]]-ին [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]] [[Պոթստամ]] քաղաքին մէջ։ Ցեցիլիենհոֆ պալատին մէջ կայացած են համագումարի աշխատանքները, որուն մասնակցած են [[հակահիթլըրեան դաշնակցութիւն|հակահիթլըրեան դաշնակցութեան]] երեք մեծ երկիրներու առաջնորդները՝ որոշելու յետպատերազմեան [[Եւրոպա]]յի հետագայ ճակատագիրը։ Պոթստամի համագումարը դարձաւ վերջինը «Մեծ եռեակի» առաջնորդներ [[Իոսիֆ Սթալին]]ի, [[Ուինսթոն Չիրչըլ]]ի եւ [[Հարրի Թրումէն]]ի համար։ Համագումարի վերջին օրերուն Չիրչըլին փոխարինեց [[Քլեմընթ Էթլի]]ն։
 
== Պատմութիւն ==
Այս համագումարը երրորդ եւ վերջին հանդիպումն էր «Մեծ եռեակի» առաջնորդներ [[Իոսիֆ Սթալին]]ի, [[Ուինսթոն Չիրչըլ]]ի եւ [[Հարրի Թրումըն]]ի միջեւ։ Առաջին երկուքը տեղի ունեցած էին [[Թեհրանի Համագումար|Թեհրանի]] ([[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրան]]) եւ [[Խրիմի Համագումար (1945)|Եալթայի]] մէջ ([[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]])։ Համագուամրի նպատակը պարտուած [[Երրորդ Ռայխ (արեւմտահայերէն)|Երրորդ Ռայխ]]ի քաղաքական եւ տնտեսական հետագայ ճակատագիրի որոշումն էր։ Համագումարի ընթացքին քննարկուած են նաեւ հարցեր, որոնք կը վերաբերէին պարտուած քաղաքացիներու նկատմամբ վերաբերմունքին, ռազմական յանցագործներու պատիժին, ինչպէս նաեւ կրթական եւ դատական համակարգերուն մէջ փոփոխութիւններու իրականացման։
 
[[պատկեր:Germany Under Allied Occupation BU8879.jpg|right|mini|250px|Թրումէնը կը ժամանէ Պերլինի օդակայան]]
Տող 11.
 
Համագումարին մասնակցած են՝
* «Մեծ Եռեակի Առաջնորդներ»՝ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ու նախագահ [[Հարրի Թրումէն]] (մասնակցած է բոլոր նիստերուն), [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]] կոմիսարներու խորհուրդի գլխաւոր քարտուղար եւ Պաշտպանութեան պետական կոմիտէի նախագահ [[Իոսիֆ Սթալին]], [[Մեծ Բրիտանիա (արեւմտահայերէն)|Մեծ Բրիտանիոյ]] վարչապետ [[Ուինսթոն Չիրչըլ]]։ Իշխանութեան փոփոխութեան պատճառով համագումարի աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Չիրչըլի հակառակորդ [[Քլեմընթ Էթլի]]ն, Բրիտանիոյ մէջ խորհրդարանական ընտրութիւններու պատճառով։
* Արտաքին գործոց նախարարներ՝ [[Ճէյմս Պիրնս]] (ԱՄՆ), [[Վեաչեսլաւ Մոլոտով]] (ԽՍՀՄ), [[Էնթոնի Իտէն]] (մինչեւ 25 Յուլիս) / [[Էրնեստ Պեւին]] (28 Յուլիս-էն) (Մեծ Բրիտանիա), ինչպէս նաեւ արտաքին գործոց փոխնախարարներ եւ նախարարութեան այլ պաշտօնեաներ։
* Ռազմական գերատեսչութիւններու ներկայացուցիչներ։
 
[[ԱՄՆ (արէեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ու եւ [[Մեծ Բրիտանիա (արեւմտահայերէն)|Մեծ Բրիտանիոյ]] պատուիրակութիւնները ժամանեցին [[15 Յուլիս]]-ին։ Համագումարի նախօրեակին Չիրչըլը եւ Թրումէնը առանձին-առանձին այցելած էին [[Պերլին]]՝ տեսնելու [[Երրորդ Ռայխ (արեւմտահայերէն)|Երրորդ Ռայխ]]-ի աւերուած մայրաքաղաքը, որ քանի մը տարի շարունակ սարսափի մէջ կը պահէր ամբողջ [[Եւրոպա]]ն։
 
[[ԽՍՀՄ (արեւմտխահայերէն)|ԽՍՀՄ]]-ի պատուիրակութիւնը՝ [[Իոսիֆ Սթալին]]ի գլխաւորութեամբ [[16 Յուլի«ս]]-ին ժամանեց [[Պերլին]], ուր անոնց դիմաւորեց Արեւմտեան ռազմաճակատի խորհրդային զորքերու գլխաւոր հրամանատար մարշալ [[Գէորգի Ժուկով]]ը։
Տող 21.
[[17 Յուլիս]]-ին ժամը 12։00-ին տեղի ունեցաւ քննարկում՝ մէկ կողմէ Սթալինի եւ Մոլոտովի, իսկ միւս կողմէ Հարրի Թրումէնի եւ ԱՄՆ պետքարտուղար Պիրնսի միջեւ։ Թարգմանիչն էր ԽՍՀՄ արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարիատի փորձագէտ-խորհրդատու Սերգէյ Կոլունսկին։ Զրոյցի ընթացքին Թրումէնը Սթալինին վստահեցուց, որ «ան ուրախ է ծանօթանալու պրն․ Սթալինի հետ եւ կը ցանկայ հաստատել անոր հետ «այնպիսի բարեկամական յարաբերութիւններ, ինչպիսին ունեցած է գեներալիսիմուս Սթալինը նախագահ Ռուզվելտի հետ»։ Թրումէնը հաւատացած է, որ աշխարհի ճակատագիրը կը գտնուի երեք գերտիրութիւններուն ձեռքը»։ Ստալինը պատասխանեց, որ «Սովետական կողմը մշտապէս պատրաստ է առաջ շարժիլ ԱՄՆ-ոպ հետ միասին»<ref>{{cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/War_Conf/berlin01.htm|title=Запись беседы Председателя Совета Народных Комиссаров СССР с президентом США|date=1945-07-17|publisher=М.: Издательство политической литературы, 1984.|accessdate=2013-04-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/6FwSoEPl4|archivedate=2013-04-17}}</ref>։
 
[[26 Յուլիս]]-ին [[Մեծ Բրիտանիա (արեւմտահայերէն)|Մեծ Բրիտանիոյ]] մէջ յայտարարուեցան խորհրդարանական ընտրութիւններուն արդիւնքները, որուն պատճառով բրիտանական պատուիրակութիւնը սկսաւ ղեկավարել Քլեմընթ Էթլին։ Չիրչըլը [[28 Յուլիս]]-ին լքեց համագումարը։
 
== Պատուիրակութիւններու Տեղակայումը ==
Տող 34.
 
'''1. Խորհրդային Եւրոպան գրաւած էր Կեդրոնական եւ Արեւելեան Եւրոպան'''<br />
Յուլիսին [[ԽՍՀՄ Զինուած ուժեր|Կարմիր բանակը]] յաջողութեամբ կը վերահսկէր [[Մերձպալթիկա]]ն, [[Լեհաստան (արեւմտահայերէն)|Լեհաստան]]ը, [[Չեխոսլովաքիա]]ն, [[Հունգարիա (արեւմտահայերէն)|Հունգարիա]]ն, [[Պուլկարիա]]ն եւ [[Ռումանիա]]ն։ Այս երկիրներու բնակիչները, վախնալով ստալինեան զորքերու յաջող յառաջխաղացումէն, կը գաղթէին Արեւմտեան Եւրոպայի երկիրներ: Այս գաղթը կը նպաստէր այդ երկիրներու ընկերա-տնտեսական վիճակի վատթարացման։ [[Իոսիֆ Ստալին (արեւմտահայերէն)|Իոսիֆ Ստալին]]ի անմիջական յանձնարարութեամբ համայնավար կառավարութիւն ձեւաւորուած էր [[Լեհաստան (արեւմտահայերէն)|Լեհաստան]]ի մէջ։ Ստալին կը նշէր, որ [[Արեւելեան Եւրոպա]]յի մէջ խորհրդային վերահսկողութեան գոյութիւնը կը պաշտպանէ տարածաշրջանը հնարաւոր յարձակումներէ եւ կ'ավելացնէ, որ խորհրդային ազդեցութեան տարածումը Արեւելեան Եւրոպայի երկիրներուն մէջ միանգամայն օրինական է<ref>Leffler, Melvyn P., "For the South of Mankind: The United States, the Soviet Union and the Cold War, First Edition, (New York, 2007) pg 31</ref>։
 
'''2. Մեծ Բրիտանիան ունէր նոր վարչապետ'''<br />
[[Մեծ Բրիտանիա (արեւմտահայերէն)|Մեծ Բրիտանիոյ]] խորհրդարանական ընտրութիւններու արդիւքները յայտնի դարձան համագումարի ընթացքին։ Պահպանողական կուսակցութիւնը՝ [[Ուինսթոն Չիրչըլ]]ի գլխավորութեամբ իր տեղը զիջեցաւ Լէյպորիստական կուսակցութեան, որ կը գլխաւորէր [[Քլեմընթ Էթլի]]ն։ Այս պատճառով, համագումարին բրիտանական պատուիրակութիւնը սկսաւ ղեկավարել Քլեմընթ Էթլին։ Ուինսթոն Չիրչոլը, ի տարբերութիւն [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]] նախագահ [[Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելտ]]ի, այլ մօտեցում ունէր [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]] նկատմամբ։ Ան կը կարծէր, որ Ստալին «բռնապետի կերպարանքով հրեշ է, որ կը ղեկավարէ զզուելի համակարգը»<ref name="miscamble51">{{Harvnb|Miscamble|2007|p=51}}</ref>։
 
'''3. ԱՄՆ ունէր նոր նախագահ, իսկ պատերազմը դեռ ընթացքի մէջ էր'''<br />
Նախագահ [[Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելտ]]ը մահացաւ [[12 Ապրիլ]] [[1945]]-ին։ Փոխնախագահ [[Հարրի Թրումէն]]ը ստանձնեց նախագահի լիազօրութիւններու կատարումը։ Ան մասնակցած է «Յաղթանակ Եւրոպայի Մէջ» եւ «Յաղթանակ Ճափոնի Մէջ» տօնակատարութիւններուն։ Ամբողջ պատերազմի ընթացքին Ռուզվելտ անընդհատ կը շեշտէր, որ պէտք չէ թոյլ տալ Ստալինին յառաջընթաց ունենալու [[Արեւելյան Եւրոպա]]յի մէջ։ Ան կը նշէր. «Ես մեծ կասկածներ ունիմ մարդու այդպիսի տեսակի նկատմամբ, ինչպէս որ Ստալինն է» եւ կը մեկնաբանէր. «Ես կը կարծեմ, որ եթէ բան մը նուիրեմ անոր, ապա փոխադարձ նուիրատւութեուն հաստատօրէն չեմ ստանար»<ref name="miscamble52">{{Harvnb|Miscamble|2007|p=52}}</ref>։
 
Հարրի Թրումէնը աւելի կասկածամիտ մօտեցում ունէր համայնավար հասարակարգի նկատմամբ, քան Ռուզվելտը։ Թրումէն եւ անոր խորհրդականները կը գտնէին, որ սովետական գործողութիւնները Արեւելեան Եւրոպայի մէջ թշնամական ծաւալապատկանութեան վառ դրսեւորումներ են եւ կը հակասեն [[Խրիմի Համագումար (1945)|Խրիմի Համագումարի]] պահանջներուն, որ ընդունուած էր նոյն տարուան Փետրուարին։ Պոթստամի համագումարը առաջին եւ վերջին անգամն էր, երբ [[Հարրի Թրումէն]]ը հանդիպեցաւ [[Իոսիֆ Ստալին (արեւմտահայերէն)|Իոսիֆ Ստալին]]ին<ref>Harry S. Truman, Memoirs, Vol. 1: ''Year of Decisions'' (1955), p.380, cited in Lenczowski, ''American Presidents,'' p.10</ref><ref>Nash, Gary B. "The Troublesome Polish Question." The American People: Creating a Nation and a Society. New York: Pearson Longman, 2008. Print.</ref>։
 
== Վերջնական Որոշում ==
{{main|Պոթստամի Համաձայնագիր (1945)}}
 
[[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիա]]ն գրաւելու նպատակով՝ դաշնակիցները կ'առաջնորդուէին [[ապանացիստականացում (արեւմտահայերէն)|ապանացիստականացման]], [[ապառազմականացում (արեւմտահայերէն)|ապառազմականացման]], [[ժողովրդավարացում (արեւմտահայերէն)|ժողովրդավարացման]], [[ապակեդրոնացում (արեւմտահայերէն)|ապակեդրոնացման]] եւ [[ապակարտելիզացիա (արեւմտահայերէն)|ապակարտելիզացման]] կարգախօսներով։ Առանցքային էր նաեւ [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]] միասնականութեան հարցը։
 
Պոթստամի համագումարի որոշումով Գերմանիոյ արեւելեան սահմանները տեղափոխուեցան արեւմուտք՝ դէպի Օտեր-Նէյսէ հատուածը, որ 25%-ով կրճատեց երկրի սահմանները [[1937]]-ի համեմատութեամբ։ Նոր սահմաններէն արեւելք ինկած տարածքներն էին [[Արեւելեան Պրուսիա]]ն, [[Սիլեզիա (մարզ, արեւմտահայերէն)|Սիլեզիան]], [[Արեւմտեան Պրուսիա]]ն եւ [[Պոմերանիա (արեւմտահայերէն)|Պոմերանիա]]ն: Այս մէկը հիմնականին գիւղատնտեսական տարածքներ էին, բացառութեամբ Վերին Սիլեզիոյ, որ Գերմանիոյ ծանր արդիւնաբերութեան առատութեամբ երկրորդ կեդրոնն էր։ Գերմանիոյ կողմէ արեւելք զաւթուած տարածքներուն մեծ մասը վերադարձուեցաւ [[Լեհաստան (արեւմտահայերէն)|Լեհաստան]]ին: [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]]-ի կազմին մէջ մտաւ Արեւելեան Պրուսիոյ մէկ երրորդ մասը՝ [[Քիոնինգսպըրկ]] մայրաքաղաքով, որ հետագային անուանափոխուեցաւ [[Քալինինկրատ]]ի։ [[1946]]-ի Մարտէն ձեւաւորուեցաւ Քալինինկրատի մարզը։
 
22-23 Յուլիս-ին Ստալինը եւ Մոլոտովը տարածքային պահանջներ ներկայացուցին [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Թուրքիոյ]]։ Մասնաւորապէս Ստալինը կը պահանջէր [[Վոսփորի նեղուց|Վոսփորի]]ի եւ [[Տարտանելի նեղուց]]ներու ազատականացումը եւ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի միաւորումը [[ՀԽՍՀ (արեւմտահայերէն)|ՀԽՍՀ]]-ին։ Այս պահանջները չպաշտպանուեցան ամերիկեան եւ բրիտանական պատուիրակութիւններուն կողմէ, սակայն վերջնական որոշումին մէջ յստակ նշուած էր, որ նեղուցներուն հարցը կարելի է որեւէ մէկ պահու վերատեսութեան ենթարկել՝ հաշուի առնելով թրքական կողմի կարծիքը։
 
Նշանակուեցան վնասուց հատուցումներ։
 
Պոթստամի համագումարի ընթացքին Ստալինը հաստատեց [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]] մօտեցումը այն մասին, որ ոչ ուշ Գերմանիոյ կապիտուլիացիայի օրէն երեք ամսուան ընթացքէն, ԽՍՀՄ-ը պէտք է պատերազմ յայտարարէր [[Ճափոն]]ի դէմ։ Ճափոնի հետ պատերազմող [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ը, [[Մեծ Բրիտանիա (արեւմտահայերէն)|Մեծ Բրիտանիա]]ն եւ [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]]ը նոյնպէս ստորագրեցին Պոթստամի հռչակագիրը (հրապարակուած [[26 Յուլիս]]-ին)՝ պահանջելով [[Ճափոն]]էն շուտափոյթ կապիտուլյացիա։ [[8 Օգոստոս]] [[1945]]-ին Խորհրդային Միութիւնը պատերազմ յայտարարեց [[Ճափոն]]ի դէմ։
 
Համաձայնագիրին համաձայն Քորէան բաժնուեցաւ երկու մասի, որուն պատճառով հիւսիսային հատուածը անցաւ սովետական, իսկ հարաւային հատուածը ամերիկեան խնամակալութեան տակ, չնայած ամբողջ համագումարին ընթացքին քորէական հարցը չէ բացուած։
Տող 65.
 
== Միջուկային Զէնք ==
Համագումարի նախօրէին [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]] կատարեց [[Միջուկային Զէնք]]ի առաջին փորձարկումը [[Նիւ Մեքսիքօ]] նահանգին մէջ։ [[24 Յուլիս]] [[1945]]-ին [[Պոթստամ]]ի մէջ Թրումէնը «տեղեկացուց» Ստալինին, որ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]] արդէն ունի «հզօր կործանարար ազդեցութեամբ զէնք»։ [[Ուինսթոն Չիրչըլ]]ը իր յուշերուն մէջ գրած է, որ Ստալինը ծիծաղած է, սակայն չէ հետաքրքրուած մանրամասնութիւններով<ref>
{{статья
|автор = {{nobr|Никитчук И. И.}}
Տող 93.
 
<center><gallery widths="180px" heights="180px" caption="Մետաղադրամներու եւ փոստային դրօշմանիշերու վրայ">
Պատկեր:RR5117-0015R.gif|<small>Մետաղադրամ, [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստան]], [[2000]]</small>
Պատկեր:1985 CPA 5655.jpg|<small>Նամականիշ, [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]], [[1985]]</small>
Պատկեր:Stamp Russia 1995 Potsdam Konferency.jpg|<small>Նամականիշ, [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստան]], [[1995]]</small>
</gallery></center>
 
== Տես Նաեւ ==
*[[Խրիմի Համագումար (1945)|Եալթայի Համագումար]]
*[[Երրորդ Ռայխ (արեւմտահայերէն)|Երրորդ Ռայխ]]
*[[Սառի Պատերազմ]]