«Վրացական Թագաւորութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎top: removed: {{Արևելահայերեն|Վրաց թագավորություն}} using AWB
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (52) using AWB
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Երկիր (արեւմտահայերէն)
| հայերէն_անուանում = Վրացական թագաւորութիւն<br />საქართველოს სამეფო
| բնագիր_անուանում =
Տող 28.
}}
 
'''Վրացական թագաւորութիւն''' (վրաց.՝ საქართველოს სამეფო՝ սաքարթվելոս սամեփո), միջնադարեան պետութիւն [[Կովկաս (արեւմտահայերէն)|Կովկասի]]ի եւ [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհի]] մէջ [[1008]]-[[1490]] թուականներուն։ Հիմնադրած է [[Աբխազիոյ արքայ Բագրատ III]]-ը [[1008]] թուականին։ Երկիրը կառավարած է [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու թագաւորական]] տոհմը<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%91%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D1%8B Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Багратионы ]</ref>։ Տարածքը կազմած է առավելագոյնը 380 000 քառ. քմ՝ [[Թամար (արեւմտահայերէն)|Թամար]] թագուհիի օրով ([[1184]]-[[1213]])։
 
Առաջին շրջանին մայրաքաղաքն էր [[Քութայիս (արեւմտահայերէն)|Քութայիսը]]։ը։ [[1122]] թուականէն [[Դաւիթ Շինարար]]ը մայրաքաղաքը կը տեղափոխէ վրացական մշակութային, քաղաքական ու տնտեսական կեդրոն՝ [[Թիֆլիս]]։ Հզորութեան շրջանին, երբ [[Բիւզանդական կայսրութիւն]]ը անկում կ՛ապրէր եւ [[Սելճուքեան սուլթանութիւն]]ը, իր մէջ ներառած է բազմաթիւ հարեւան եւ հեռաւոր երկրներ։ Ան իր մէջ կը նեռարէր [[Կովկասեան լեռներ]]ը, [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհի]] մեծագոյն մասը եւ [[Կուր-Արաքսեան դաշտավայր]]ը՝ տարածուելով [[Սեւ ծով]]ու եւ [[Կասպից ծով (արեւմտահայերէն)|Կասպից ծովու]]ու միջեւ։
 
[[13-րդ դար]]ուն Վրաստանը կը վերածուի [[Մոնկոլական կայսրութիւն|Մոնկոլական կայսրութեան]] մարզի<ref>[http://rbedrosian.com/atmi3.htm Chapter Two Armenia and the Turco-Mongol Invasions (continued)]</ref>։ Անոր տարածքին մէջ կ՛առաջանան բազմաթիւ իշխանութիւններ։ [[14-րդ դար]]ուն պետութիւնը կը միաւորուի ու կ՛անկախանայ։ [[Լենկթեմուր (արեւմտահայերէն)|Լենկթեմուրի]]ի արշաւանքէն ետք Վրացական թագաւորութիւնը կը թուլանայ։ [[1490]] թուականին կը բաժնուի 3 ինքնիշխան թագաւորութիւններու՝ [[Իմերէթ]], [[Քարթլի (արեւմտահայերէն)|Քարթլի]] եւ [[Կախեթ (արեւմտահայերէն)|Կախեթ]]։
 
Վրացական թագաւորութիւնը քրիստոնեայ Արեւելքի հզօրագոյն թագաւորութիւնն էր, որ իր շուրջ կը համախմբէր [[հայ (արեւմտահայերէն)|հայերը]]երը, [[աբխազ (արեւմտահայերէն)|աբխազները]]ները,[[օսերի]]ն, ասիաբնակ [[յոյն]]երը եւ [[աղուան]]ները<ref>The Chautauquan, Volume 22, Theodore L. Flood, Frank Chapin Bray, 1895, p698</ref>:
 
== Պատմութիւն ==
=== Վիրք ===
Ժամանակակից Վրաստանի տարածքին հիմնադրուած առաջին պետութիւնը [[Վիրք (արեւմտահայերէն)|Վիրքն]]ն էր կամ [[Իբերիա (արեւմտահայերէն)|Իբերիան]]։ն։ Ան հիմնադրուած էր մ.թ.ա. [[4-րդ դար]]ուն։ Թագաւորութեան անուանումէն ալ կու գայ հայկական անունը՝ Վրաց (Իբերաց) պետութիւն կամ Վիրք։ Ան ունեցած է 3 մայրաքաղաք՝ [[Մցխէթ]], [[Արմազ (արեւմտահայերէն)|Արմազ]], [[Տփղիս (արեւմտահայերէն)|Տփղիս]]։{{Բազմապատիկ պատկերներ| գոտի= left| ուղղություն= vertical| վերնագիր = | վերնագրի գոտի = center|վերնագրի ֆոն=| footer =| նկարագրության գոտի = left/right/center| footer_background =| width =| պատկեր1= King Mirian III.jpg| լայնություն1= 220| նկարագրություն1='''Միհրան III, առաջին քրիստոնեայ թագաւոր'''| պատկեր2= Wachtang I. Gorgassali.jpg| լայնություն2= 220| նկարագրություն2= '''Վախթանգ I, Թիֆլիսի հիմնադիր'''}}
 
Վիրքի հիմնադիր արքայատոհմը եղած է [[Փառնաւազեան]]ներու դինաստիան, որուն յաջորդած են [[վրաց Արշակունի (արեւմտահայերէն)|վրաց Արշակունիները]]ները: [[Երուանդունիներու թագաւորութիւն|Երուանդունիներու թագաւորութեան]] թուլացման շրջանին՝ մ.թ.ա. [[3-րդ դար]]ուն, Վիրքին անցած էր հայկական [[Գուգարք նահանգ (արեւմտահայերէն)|Գուգարք նահանգը]]։ը։ Մ.թ.ա. [[180-ական թուական]]ներուն Մեծ Հայքի թագաւոր [[Արտաշէս Բարեպաշտ]]ը (մ.թ.ա. [[189]]-[[160]]) Վիրքէն կ՛ազատագրէ Գուգարք նահանգը եւ կը միացնէ իր պետութեան։ [[Տիգրան Մեծ (արեւմտահայերէն)|Տիգրան Մեծի]]ի ժամանակ Վիրքը եղած է հայոց թագաւորութեան գերիշխանութեան տակ, իսկ մ.թ.ա. [[66]] թուականի [[Արտաշատ (արեւմտահայերէն)|Արտաշատի]]ի պայմանագրով դուրս եկած է հայկական գերիշխանութենէն։
 
[[337]] թուականին՝ [[Միհրան III (արեւմտահայերէն)|Միհրան III]]-ի ([[284]]-[[361]]) թագաւորութեան շրջանին, քրիստոնէութիւնը հայտարարուեցաւ պետական կրօն։ [[387]] թուականին Մեծ Հայքի բաժանումէն ետք Գուգարք նահանգը կցուած է Վիրքին եւ ստեղծուած է Վրացական մարզպանութիւնը։ Վրաց թագաւորներէն [[Վախթանգ Գորգասալ (արեւմտահայերէն)|Վախթանգ Գորգասալը]]ը [[479]] թուականին կը հիմնադրրէ Վրաստանի ներկայիս մայրաքաղաք [[Թիֆլիս]]ը (վրաց.՝ თბილისი) կամ [[Տփղիս (արեւմտահայերէն)|Տփղիսը]]ը<ref name="Rapp">Rapp, Stephen H. (2003), ''Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts'', p. 320. Peeters Publishers, ISBN 90-429-1318-5</ref>։
 
[[5-րդ դար]]ուն Վրաստանը յայտնուեցաւ պարսկա-բիւզանդական գերիշխանութեան տակ։ Վրացական մարզպանութիւնը վերջնականապէս վերացուեցաւ, երբ տարածաշրջանը նուաճուեցաւ [[արաբներ (արեւմտահայերէն)|արաբներու]]ու կողմէն։ [[642]] թուականի [[Նեհաւենդի ճակատամարտ]]էն ետք, կործանուեցաւ [[Սասանեան Պարսկաստան]]ը, իսկ [[652]] թուականին [[հայոց սպարապետ Թէոդորոս Ռշտունի]]ի կողմէն կնքուած [[Դամասկոսի պայմանագիր]]էն ետք Վրաստանը ամբողջութեամբ անցաւ [[Արաբական խալիֆայութիւն|Արաբական խալիֆայութեան]] ներքեւ։ Աւելի ուշ ստեղծուեցաւ Թիֆլիսի ամիրայութիւնը՝ որպէս [[Արմինիա կուսակալութիւն|Արմինիա կուսակալութեան]] մաս։
 
[[Թիֆլիսի ամիրայութիւն|Թիֆլիսի ամիրայութեան]] իշխանութիւնը կը տարածուէր հիմնականին կեդրոնական Վրաստանի վրայ։ [[Արաբական տիրապետութիւն|Արաբական տիրապետութեան]] ժամանակ պատմական Վրաստանի տարածքին մէջ առաջացած էին ինքնիշխան կամ ինքնուրոյն պետութիւններ, որոնցմէ առաւել ազդեցիկ էր արեւելքի մէջ դեռ [[637]] թուականին հիմնադրուած [[Կախէթի թագաւորութիւն]]ը։ Այն սերտ յարաբերութիւններ կը պահպանէր դրացի [[Աղուանք]]ի, ինչպէս նաեւ հայկական իշխանութիւններէն [[Սիւնիք]]ի ու [[Արցախ (արեւմտահայերէն)|Արցախի]]ի ([[Խաչէն]]) հետ։
 
Վրաստանի արեւմուտքի շրջանին մէջ հռոմէահպատակ [[Լազիկէ պետութիւն|Լազիկէ պետութեան]] փոխարինելու եկած էր [[Աբխազիոյ թագաւորութիւն]]ը, որ [[767]] թուականին անկախ հռչակած էր [[Լեւոն II թագաւոր]]ը ([[767]]-[[811]])։
 
=== Տայքի կիւրոպաղատութիւն ===
Վրաց արքայատոհմի եւ թագաւորութեան հիմքին մէջ կ՛ինայ նաեւ [[Տայք (արեւմտահայերէն)|Տայքի]]ի մէջ առաջացած իշխանութիւնը, զոր կը ղեկավարէին [[հայ Բագրատունիներ (արեւմտահայերէն)|հայ Բագրատունիները]]ը դեռեւս [[Արշակունիներ (արեւմտահայերէն)|Արշակունիներու]]ու թագաւորութեան ժամանակ։ Աւատատիրութեան հաստատման ժամանակաշրջանին Տրդատ Գ Մեծ թագաւորը ([[287]]-[[330]]) [[Սմբատ Ա Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Սմբատ Ա Բագրատունիին]]ին կը յանձնէ [[Բարձր Հայք (արեւմտահայերէն)|Բարձր Հայքի]]ի գաւառներէն [[Սպեր (արեւմտահայրեէն)|Սպերը]], եւ անոր կու տայ [[թագադիր (արեւմտահայերէն)|թագադիր]] [[ասպետ (արեւմտահայերէն)|ասպետի]]ի կոչում։
[[Պատկեր:Ashotkurapalatgeorgia.jpg|մինի|[[Աշոտ I Կիւրոպաղատ]]]]
 
[[7-րդ դար]]ուն՝ [[արաբական տիրապետութիւն|արաբական տիրապետութեան]] շրջանին, [[Վարազ-Տիրոց Բ Բագրատունի]]ն, որ դարձած էր հայոց [[մարզպան (արեւմտահայերէն)|մարզպան]] ([[628]]-[[634]]), իր տարածքներուն կը միացնէ նախկին [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]]ի [[Տայք նահանգ (արեւմտահայերէն)|Տայք նահանգը]]։ը։ Աւելի ուշ Բագրատունիներուն կ՛անցնին [[Գուգարք (արեւմտահայերէն)|Գուգարքի]]ի գաւառներէն [[Կղարջք (արեւմտահայերէն)|Կղարջքը]]ը, իսկ հայոց իշխան [[Աշոտ Մսակեր Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Աշոտ Մսակեր Բագրատունիի]]ի ([[790]]-[[826]]) օրով՝ [[Այրարատ (արեւմտահայերէն)|Այրարատի]]ի գաւառներից [[Շիրակի գաւառ|Շիրակը]], [[Արագածոտն (արեւմտահայերէն)|Արագածոտնը]]ը, Տուրուբերանի գաւառներէն՝ [[Տարօն]]ը եւ այլն։ Բագրատունիները, հոն կը հիմնեն առանձին իշխանութիւններ։
 
Տայք-Կղարջքի իշխանութիւնը (վրաց.՝ ტაო-კლარჯეთის სამეფო՝ [[Տաո-Կլարջեթի իշխանութիւն]]) հիմնադրած է [[Աշոտ I Կիւրոպաղատ (արեւմտահայերէն)|Աշոտ I Կիւրոպաղատը]]ը ([[813]]-[[830]]), որ պայմանագիր կնքած է [[Բիւզանդիոն]]ի հետ՝ արաբական տիրապետութենէն [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանը]]ը ազատելու համար եւ ընդունած է կիւրոպաղատի տիտղոսը։ Իշխանութեան մայրաքաղաքը դառձած է Աշոտի կողմէն ամրացուած [[Արտանուջ քաղաք (արեւմտահայերէն)|Արտանուջ քաղաքը]]ը, որ յաջող դիրք կը գրաւէ [[Մետաքսէ մեծ ճանապարհ]]ի երկարութեամբ։ Ան սերտ կապեր կը հաստատէ հայ [[Բագրատունիներ (արեւմտահայերէն)|Բագրատունիներու]]ու հետ՝ հայոց իշխաններ [[Աշոտ Մսակեր (արեւմտահայերէն)|Աշոտ Մսակեր]] ([[790]]-[[826]]) եւ [[Բագրատ Ա Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Բագրատ Ա Բագրատունիի]]ի ([[826]]-[[851]]) գլխաւորութեամբ<ref>[http://rbedrosian.com/Ref/CMH1.htm Armenia and Georgia by Cyril Toumanoff]</ref>։
 
Աշոտի մահէն ետք իշխանութիւնը կ՛անցնի իր որդիներուն՝ [[Բագրատ (արեւմտահայերէն)|Բագրատին]]ին, [[Ատրներսեհ (արեւմտահայերէն)|Ատրներսեհին]]ին եւ [[Գուարամի]]ն։ Անոր դուստրը կ՛ամուսնանաէ [[Աբխազիա (արեւմտահայերէն)|Աբխազիոյ]] թագաւոր [[Թէոդոսիուս II]]-ի հետ։ [[876 թուական]]ին գահը կը ժառանքէ [[Դաւիթ կիւրոպաղատ]]ը ([[876]]-[[881]]), ապա՝ եւս քանի մը իշխաններ։ [[1001 թուական]]ին՝ Դաւիթ իշխանի մահէն ետք, Տայքը կը բռնակցուի [[Բիւզանդիոն]]ի։
 
=== Աբխազիոյ թագաւորութիւն ===
 
Վրաց թագաւորութիւնը հիմնադրած է [[Աբխազիա (արեւմտահայերէն)|Աբխազիոյ]] արքայ [[Բագրատ III (արեւմտահայերէն)|Բագրատ III]]-ը՝ [[1008 թուական]]ին։ Ան միաւորած է վրացական գրեթէ բոլոր տարածքները մէկ պետութեան մէջ՝ Բագրատունիներու վերահսկողութեան ներքեւ։ Զինակցած է հայոց շահնշահ [[Գագիկ Ա (արեւմտահայերէն)|Գագիկ Ա]]-ին ([[990]]-[[1020]])։
[[Պատկեր:Bagrat III of Georgia (Gelati mural).jpg|մինի|ձախից|[[Բագրատ III (վրաց թագաւոր)|Բագրատ III]]]]