«Ամասիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Ամասիա''' ({{lang-tr|''Amasya''}}, {{lang-el|''Ἀμάσεια''}}), քաղաք եւ շրջան ներկայիս [[Թուրքիա|թուրքիայի ՀանրապետութեանԹուրքիա]]յի հիւսիսային մասին մէջ, Սեւ ծովը թափուող Իրիս (այժմ՝ Եշիլ-իրմակ) գետի վրայ, որը քաղաքը կը բաժնէ երկու մասի։ [[Ամասիայ նահանգ]]ի վարչական կենդրոնն է։ Պատմական առումով կը գտնուի [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ՝ [[Փոքր Հայք]]ի մէջ։ Հիմնադրման օրէն մինչեւ հիմա Ամասիան համարուած է քաղաք։ Քաղաքը աւելի քան 2500 տարի է, ինչ պահպանած է Ամասիայ անունը։

Հին ժամանակ կը մտնէր [[Փոքր Հայք]]իՀայքի Առաջին Հայք շրջանը, իսկ Յուստինիանոս կայսեր (527 - 565) վարչական վերափոխութիւնիէն յետոյ՝ [[Երկրորդ Հայք]]ի մէջ։ Այժմ Ամասիայ գաւառի (սանջակ) եւ գաւառակի (կ'ազայ) կենդրոնն է, որոնք կը պատկանին Սեբաստիայի (Սվազի) նահանգին։

Երկարաձիգ ու հարուստ պատմութիւն ունի Ամասիան։ Պատմագիրները անոր հիմնադրումը վերագրում են [[ալեքսանդրԱլեքսանդր Մակեդոնացի]]ի ժամանակներուն (մ.թ.այ. IV դ.)։ Անոնք կը հաղորդեն, որ քաղաքը կառուցուած է Ալեքսանդր Մակեդոնացիի հրամանով ` անոր հօրեղբայր Ամասիայի կողմէն, իսկ յետագային ընդարձակած ու վերակառուցած էր [[Միհրդատ VI Եւպատոր|միհրդատ Պոնտացին]] (մ.թ.այ. I դ.), դարձնելով իր մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակներուն Ամասիան Փոքր Հայքի ամենանշանաւոր քաղաքներէն էր եւ բանուկ ճանապարհներով կապուած էր [[Եւդոկիայ]]յի, [[Սեբաստիայ]]յի ու [[Խարբերդ]]ի հետ: [[Ստրաբոն]]ը գրած է, որ իր հայրենի քաղաք Ամասիան ամուր քաղաք էր, շրջափակուած ամրակուռ պարիսպներու մէջ, իսկ [[Յովհաննէս Դրասխանակերտցի]]ն կը վկայէ, որ քաղաքը կը գրաւէր հսկայական տարածութիւն, «տիեզերասահման քաղաք» էր։ Այստեղ կառուցած էին արքունի պալատներ, կերտած Վանի ուրարտական կառոյցներու նման ձեռակերտեր, ստեղծած վիմափոր դամբարաններ։ Ամասիան, որ իր ընդհանուր համայնապատկերով նման էր հսկայական ամֆիթատրոնի մը, հին աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներէն մէկն էր, [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի յիշատակած Հայկական բանակաթեմի 7 նշանաւոր քաղաքներէն մէկը։ Յետագայ ժամանակներուն նոյնպէս Ամասիան խոշոր ու ծաղկուն քաղաք էր։ Արաբական հեղինակ Իբն-բաթուտան գրած է, որ Ամասիան «մեծ ու գեղեցիկ քաղաք է. ունի գետէր, պարտէզներ, ծառեր եւ շատ պտուղներ: Գետերու վրայ կան անիւներ, պարտէզները ջրելու եւ խմելու համար: Ունի լայն փողոցնէր ու շուկաներ: Իբրեւ ծաղկուն քաղաք, Ամասիան իր վրայ կը գրաւէր շատ նուաճողներու ուշադրութիւնը: Այն իշխած են հռոմէացիները, բիւզանդացիները, սելճուկները, մոնկոլները: [[Լենկթեմուր]]ը 7 ամիս շարունակ պաշարած է այդ քաղաքը, բայց չէ յաջողած այն գրաւել: Ամասիան թուրքերու կողմէն նուաճուած է Պայազիտ Սսուլթանի օրօվ, [[1392]] թուականին: Երբ այդ ժամանակներէն ալ սկսած է վայրէջք ապրել վաղեմի շէն ու ծաղկուն քաղաքը, XVIII-XIX դարերուն վերածուելով սովորական գաւառական անշուք կենդրոնի: Այն կարող է պարծենալ միայն իր անցեալի փառքով եւ յուշարձաններու ու հնութիւններու մնացորդներով, որոնց մասին յիշատակութիւններ ունին եւրոպական ճանապարհորդները` Տաւերնիեն, Տուրնեֆորը, Մորիերը, Համիլտօնը եւ ուրիշներ։ Ամասիայի մէջ կնքուած է սուլթանական Թուրքիայի եւ շահական Իրանի միջեւ [[1555]] թուականի հաշտութիւնը, որով Հայաստանն առաջին անգամ բաժանուած է այդ երկու գիշատիչ պետութիւններու միջեւ։

[[19-րդXIX դար]]ի 70-ական թուականներուն քաղաքն ունէր աւելի քան [[16 հազար]] հայ, թուրք եւ յոյն բնակիչ<ref>«արաքսէ, Պետերբուրգ, 1890, գիրք 2, էջ 17:</ref>: 20-րդXX դարու սկիզբին անոր բնակչութեան թիւը կը հասնէր մօտ 30 հազար մարդու, որու աւելի քան 35%-ը կը կազմէին հայերը։ Այստեղի հայերը երկու անգամ՝ [[1895]]-[[1896]] թթ. եւ [[1915]] թ. ենթարկուեցան բնաջնջման ու տեղահանման։ 1895-1896 թթ. կոտորածներու ժամանակ զոհ գացին աւելի քան 1000 հայեր, իսկ մնացածը [[Մեծ եղեռն]]ի ժամանակ տեղահան եղան եւ ցրիւ եկան տարբեր կողմեր։ Ըստ [[1929]] թուականի վիճակագրական տւեալների, Ամասիային մէջ կային միայն 400 հայ բնակիչ, իսկ [[1971]] թուականին՝ 300:

* [[Ստրաբոն]] (մ.թ.այա. 63 թ.-մ.թ. 21/25 թ.) - յոյն յայտնի հեղինակ, աշխարհագրագէտ

Կկ'ենթադրուի, որ այստեղ ծնած է նաեւ [[Պոնտոս]]ի թագաւոր [[Միհրդատ VI Եւպատոր]]ը (մ.թ.այ. 132-63 թթ.)։