«Ածուխ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Չ
Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Content deleted Content added
Չ փոխարինվեց: ջ ։ → ջ։ oգտվելով ԱՎԲ
Չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Տող 4.
Ածուխները պինդ, ածխածնով հարուստ այրուող [[օգտակար հանածոներ]] են, որոնք առաջացած են Երկրի ընդերքին մէջ՝ միլիոնաւոր տարիներու ընթացքին՝ հնագոյն բոյսերու մնացորդներու բարդ քիմիական եւ երկրաբանական փոխարկումներու հետեւանքով։ Միլիոնաւոր տարիներ առաջ ներկայիս քաղաքներու, դաշտերու ու անտառներու մէջ աճած են հնագոյն ծառեր։ Ժամանակի ընթացքին, այդ ծառերը մահացած են, իյնկած ճահճոտ հողին, իսկ ատոնց տեղին մէջ աճած են նորերը եւ այդպէս շարունակ։ Աստիճանաբար կուտակուած է այդ ծառերու մնացորդներու հաստ շերտ մը։ Տարիներու ընթացքին մէջ, [[միկրոօրգանիզմներ]]ի ազդեցութեամբ եւ օդի դժուարացած ներհոսքի պայմաններուն մէջ, այդ շերտի ոչ լրիւ քայքայման հետեւանքով առաջացած է տորֆ։ Վերջինս ծածկուած է գետերով հարթավայրեր բերուող տիղմով եւ աւազով։ Ժամանակի ընթացքին [[հանքային լուծույթ]]ներու, բարձր ճնշման եւ ջերմաստիճանի պայմաններուն [[տորֆ]]ը փոխարկուած է սկիզբին գորշ ածուխի, այնուհետեւ՝ քարածուխի, աւելի ուշ՝ [[անտրացիտ]]ի։ Ածխածնի պարունակութիւնը գորշ ածուխներուն մէջ, կը կազմէ 55–78%, քարածուխներուն մէջ՝ 75–92%, անտրացիտի մէջ՝ մինչեւ 98%: Ածխածնի պարունակութեան մեծացմամբ կը բարձրանայ հանածոյի ջերմատուութիւնը։ Ածուխներուն յաճախ կ'անուանուին «արեգակնային պահածոյ»: Եւ այդ ունի իր տրամաբանութիւնը, որովհետեւ տարիներու ընթացքին արեգակնային էներգիան կը կուտակուի բոյսերուն մէջ, որոնք այդ էներգիայի օգնութեամբ ջուրէն, [[ածխաթթու գազ]]էն եւ [[հանքային աղ]]երէն [[սինթեզ]]ի մէջ են իրենց կենդանի մարմինը։ Արդիւնահանուած ածուխները կ'այրին եւ ջերմութեան ձեւով մեզ կը վերադարձնէ հեռու-հեռաւոր ժամանակներուն մէջ բոյսերու ամբարած այդ [[էներգիա]]ն։ '''Ածուխ'''ները կազմուած են [[օրգանական]] (այուող) եւ [[անօրգանական]] (չայրուող) բաղադրիչներէն։ Օրգանական մասը կը կազմեն [[բիտում]]ները, [[հումինային թթու]]ներն ու մնացորդային ածուխը։ Անօրգանական հանքային մասը կը կազմեն [[ջուր]]ը (գորշ ածուխի մօտ 50%-ը) եւ [[կալցիում]]ի, [[երկաթ]]ի, [[ալիւմին]]ի, [[կալիում]]ի, [[նատրիումի սիլիկատ]]ները, [[ֆոսֆատ]]ները, [[սուլֆիդ]]ներն ու [[սուլֆատ]]ները։ Ածուխի համաշխարհային ընդհանուր պաշարները կը գնահատուին 13,5 տրիլիոն տոննա, որմէ 51,5%-ը [[քարածուխ]]ն է, 48,5%-ը՝ [[գորշ ածուխ]]ը։ Ածուխները հրաշալի [[վառելանիւթ]] են, կ'օգտագործուին նաեւ որպէս հումք մետաղաձուլութեան եւ քիմիական արդիւնաբերութեան մէջ։
 
* Գորշ ածուխը ունի գորշ կ'երանգաւորէ եւ թոյլ փայլ։ Ի տարբերութիւն քարածուխի եւ անտրացիտի՝ անոր ածխացման աստիճանը ցած է։ Կը պարունակէ աւելի քիչ բուսական մնացորդներ, քան տորֆը։ Գորշ ածուխները երիտասարդ կամ թերհաս ածուխներ են, այսինքն՝ դեռեւս չեն փոխակերպուած քարածուխի։
 
Գորշ ածուխի խոշոր հանքավայրեր կան Գերմանիոյ, [[Չեխիա]]յի, Ռուսիոյ մէջ։ [[Հայաստան]]ի մէջ գորշ ածուխի փոքր քանակներ կան [[Գեղարքունիք]]ի, Լոռու, [[Շիրակ]]ի (Ջաջուռ) մարզերուն մէջ։
 
* Քարածուխը սեւ կամ գորշասեւ է՝ ուժեղ փայլով։ Կը պարունակէ աւելի քիչ բուսական մնացորդներ եւ ունի ածխացման աւելի բարձր աստիճան, քան գորշ ածուխը։ Քարածխի մեծ պաշարներ կան [[ԱՄՆ]]-ի, Գերմանիոյ, [[Մեծ Բրիտանիա]]յի, [[ՌԴ]]-ի, Ուկրաինիոյ, [[Չինաստան]]ի, [[Հնդկաստան]]ի, Աւստրալիոյ մէջ։ Քարածուխի կոքսացման՝ առանց օդի մուտքի բարձր ջերմաստիճաններուն մէջ (1000–1200օC) տաքացման միջոցով կը ստանան [[կոքսագազ]] եւ [[Քարածուխի խէժ|քարածխային խէժ]]:
Կոքսագազը կը պարունակէ 55–60% [[ջրածին]], 20–30% [[մեթան]], 5–7% [[ածխածնի օքսիդ]]ներ։ Կ'օգտագործուի որպէս վառելանիւթ։
* Քարածխային խէժը սեւ, մածուցիկ հեղուկ է։ Կը պարունակէ 400 տարբեր արոմատիկ եւ տարացիկլային միացութիւններ, որոնց միմյանցմէ կը բաժանեն կոտորակային թորմամբ։
* Կոքսացման արդիւնքով, ստացող պինդ մնացորդը կը կոչուի [[կոքս]], որ կը պարունակէ 90-98% ածխածին։ Ան կ'օգտագործուի հիմնականին մէջ, չուգունի արտադրութեան մէջ եւ որպէս վառելանիւթ։
* [[Անտրացիտ]]ը սեւ է՝ զորաւոր մետաղական փայլով։ Յաճախ կ'ունենայ մոխրագոյն երանգ։ Լաւ [[ելեկտրայաղորդիչ]] է։ Կ'այրուի թոյլ բոցով, գրեթէ առանց մոխիրի, օդին մէջ չ'այրիր, չի փշրուիր։ Անտրացիտի մեծ պաշարներ կան [[ԱՊՀ երկրներ]]ու մէջ, [[Չինաստան]]ի,եւ [[ԱՄՆ]]-ի մէջ։
* [[Փայտածուխ]]ը սեւ, փխրուն նիւթ է։ Ան կը ստանայ փայտի չոր թորմամբ՝ առանց օդի, բարձր ջերմաստիճանում փայտն ածխացնելով։ Փայտածուխը կը կազմէ չոր փայտի 30–40%-ը։ Փայտածխի կտորում, կը նշմարուին բազմաթիւ փողանցքեր։ Ատոնք փայտի անոթներն են, որոնցմով կը փոխադրուին ծառը սնող նիւթերը։
* Զորացած կամ աշխոյժ ածուխը սեւ փոշի է կամ յատուկ պատրաստուած հատիկներ։ Ան կը պարունակէ 97% ածխածին եւ ունի ծակոտկեն կառուցուածք։ Զորացած ածուխ կը ստանան՝ փայտածուխը ջրային գոլորշիներով եւ ածխաթթուական գազով զորացնելով։ Յատկապէս լաւորակ զորացած ածուխ կը ստացուի պտղակորիզներու կեղեւի ածխացումով։ [[Զորացած ածուխ]]ն կ'օգտագործուի գազերու, գոլորշիներու կլանման, վնասակար խառնուրդներէն [[ջրային լուծոյթ]]ներու, այդ թիւին մէջ՝ խմելու ջուրի եւ կեղտաջուրերու մաքրման համար։ Զորացած ածուխի շնորհիւ է, որ շաքար ունի սպիտակ եւ ոչ թէ դեղին գոյն։ Զորացած ածուխը կը կիրառուի քիմիական արդիւնաբերութեան մէջ եւ հակագազերուն մէջ։ Դեղահաբերու ձեւով, ան կ'օգտագործուի նաեւ բժշկութեան մէջ՝ արիւնը մաքրելու եւ [[աղեստամոքսային համակարգ]]ի մէջ, առաջացած գազերն ու թունաւոր նիւթերը կլանելու համար։