«Խաչակրաց արշաւանքներ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Խաչակիրներու արշաւանքներուն մէջ յատկապէս մեծ դերակատարութիւն ունեցան [[Ֆրանսա]]յի թագաւորութիւնը եւ [[Սրբազան Հռոմէական կայսրութիւն]]ը: Խաչակիրներու արշաւանքները շարունակուեցան մօտ 200 տարի՝ 1095-1291 թուականներուն։ Յետագային՝ 15-րդ դարուն, այդպիսի արշաւանքները շարունակուեցան [[փիրենէեան թերակղզի]]ին եւ [[Արեւելեան Եւրոպա]]յի մէջ։ Խաչակիրները մեծ մասամբ կաթոլիկնէր էին ([[ուղղափառ]] եւ կաթոլիկ եկեղեցիներու առանձնացումէն յետոյ եւ [[Բողոքական]]-[[աւետարանչական]] բարեփոխումներէն առաջ), որոնք կը կռուէին [[իսլամ]]ներու դէմ Սուրբ Երկրի համար, որ գրաւուած էր տակաւին Արաբական խալիֆայութեան ժամանակներէն։ Սակայն այդպիսի արշաւանքները հետագայյին շարունակուեցան հեթանոս՝ ոչ-միաստուածեան [[սլաւոն]]ներուն եւ [[պալթիկ]] ժողովուրդներուն, [[հրեաներ]]երուն, [[Ռուսեր|ռուս]] ուղղափառ քրիստոնեաներուն, մ[[ոնկոլներ]]ուն, [[աղանդաւոր]]ներուն (գաթարներ) եւ [[Հռոմի Պապ]]ի այլ թշնամիներուն դէմ<ref name="OHC">Ռայլի-Սմիթ, Ջոնաթան. ''Խաչակրաց արշավանքների Օքսֆորդյան Պատմություն'' Նյու Յորք. Oxford University Press, 1999. ISBN 0-19-285364-3. {{W/Refref-en}}</ref><ref name="TFC">Ռայլի-Սմիթ, Ջոնաթան. ''Առաջին խաչակիրները, 1095–1131'' Cambridge University Press, 1998. ISBN 0-521-64603-0. {{W/Refref-en}}</ref>:

| accessdate=2008 թ․ փետրուար 8 }}—"Գրիգոր IX-ը բանադրել էր Ֆրեդերիկին վերջինիս՝ Սիցիլիան երկրորդ անգամ լքելէ առաջ։ "</ref> : Եօթերորդ, Ութերորդ եւ Իններորդ խաչակիրներու արշաւանքներու արդիւնքին մէջ [[մեմլուք]]ները տարին շարք մը յաղթանակներ, իսկ Իններորդ խաչակիրներու արշաւանքով աւարտեցաւ խաչակիրներու դարաշրջանը [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի մէջ<ref>Աւետարանը Բոլոր Երկրներու մէջ, Մեթոտական Եպիսկոպոսական Միսիոներական Հասարակութիւն, էջ՝ 262 {{W/Refref-en}}</ref>:

[http://www.fordham.edu/halsall/source/urban2-5vers.html#Fulcher Ֆուլչեր], Միջնադարյան սկզբնաղբյուր. {{W/Refref-en}}</ref>։ Ահա հատուած մը անոր ճառէն.

1096 թուականի սկիզբը սկսաւ խաչակիրներու առաջին արշաւանքը։ Գարնան ճանապարհ ելան գիւղացիներով կազմուած ջոկատները։ Երբ անոնք հասան [[Կոստանդնուպոլիս]], 50.000-էն ողջ մնացած էր 20.000-ը։ Չսպասելով ասպետներու ժամանումին, անոնք անցան [[Վոսփորի Նեղուց|Վոսփորի նեղուց]]ը եւ շարժուեցան դէպի [[Նիկիա]] քաղաք, եւ հոն ալ ջախջախուեեցան սելճուք-թուրքերուն կողմէ։ Փրկուեցաւ միայն երեք հազարը։ 100.000 հեծեալ եւ 300.000 հետեւակ ասպետները օրհնուած Հռոմի Պապի կողմէն, [[Իտալիա]]յէն և [[Ֆրանսա]]յէն ճամբայ ելան Կոստանդնուպոլիս 1096 թուականի [[15 Օգոստոս|Օգոստոս 15]]-ին։ 1096 թուականի Դեկտեմբերին, անոնք հասան Կոստանդնուպոլիս (Constantinople)։ Ստանալով մեծաքանակ աջակցութիւն Բիւզանդիայէն, անոնք ափ իջան Փոքր Ասիոյ մէջ եւ պաշարեցին Նիկիա քաղաքը (Siege of Nicaea)։ Քաղաքը գրաւուեցաւ 1097 թուականի [[19 Յունիս|Յունիս 19]]-ին<ref>Տիերման, Քրիստոֆեր. ''Աստծո Պատերազմը. Խաչակրաց արշավանքների Նոր Պատմություն'', 2006. էջեր` 106–124 {{ref-en}}</ref>։ Խաչակիրները, տօթ ամառուան պայմաններու մէջ, շարունակեցին իրենց երկարատեւ արշաւը Փոքր Ասիայով։ Անոր յաջորդեց [[Անտիոք]]ի երկարատեւ պաշարումը (Siege of Antioch), որ սկսաւ 1097 թուականի Հոկտեմբերին եւ տեւեց մինչեւ 1098 թուականի Յունիսը։ Պաշարումը աւարտեցաւ միայն այն բանէն ետքը, երբ դարպասները բացաւ ծագումով հայ զինուոր մը։ Մտնելով քաղաք<ref>Բարբարա Տուչման. ''Հեռավոր Հայելի''. Ալֆրեդ Ա. Կնոպֆ, (օգոստոս, 1978) 279. ISBN 0-394-40026-7. {{W/Refref-en}}</ref> խաչակիրները սկսան մուսուլման բնակիչներու ջարդին եւ մզկիթներու ոչնչացումին<ref name = "Gabrieli-1984">Խաչակրաց արշավանքերի արաբական աղբյուրները, թարգմ. Ֆ. Գաբրիելիի, [[Լոնդոն]], 1984.</ref>։ Հակառակ անոր, որ մուսուլմաններու մեծ բանակ մը շարժուեցաւ դէպի Անտիոք, սակայն [[28 Յունիս|Յունիս 28]]-ին խաչակիրները ջախջախեցին անոնց։ Իսկ մինչ այդ, խաչակիրները, օգտուելով այն փաստէն, որ [[Եդեսիա|Եդեսիոյ]] հայազգի կառավարիչը ըլլալով յունադաւան աջակցութիւն չէր ստանար տեղի հայ բնակչութեան կողմէն, սպանեցին զինք եւ ստեղծեցին իրենց առաջին պետութիւնը։ Անտիոքէն ետք, հիւծուած խաչակիրները, գրաւելով ծովափնեայ քաղաքները մէկը միւսին ետեւէն, 1099 թուականի [[7 Յունիս|Յունիս 7]]-ին հասան [[Երուսաղէմ]]` ունենալով նախնական ուժերէն ընդամէնը կէսը<ref>Տիերման, էջեր` 146–153</ref>։

Հասնելով [[Երուսաղէմ]], խաչակիրները հանդիպեցան հրէաներուն եւ մուսուլմաններու յամառ դիմադրութեան։ Սակայն անոնք ձախողութեան մատնուեցան եւ 1099 թուականի [[Յուլիս 15]]-ին խաչակիրները մտան քաղաք<ref name = "Gabrieli-1984"/>։ Ինչպէս [[Անտիոք]]ի մէջ, այստեղ նոյնպէս սկսաւ մուսուլմաններու եւ հրէաներու ջարդը եւ մզկիթներու ոչնչացումը<ref name="accessed February 17, 2008">Տրումբուր, Ջոհն. “Խաչակրաց արշավանքներ.” Իսլամական աշխարհի օքսֆորդյան հանրագիտարան, http://www.oxfordislamicstudies.com/article (փետրվարի 17, 2008). {{W/Refref-en}}</ref>։

Աղբիւրներէն մէկուն մէջ կը նշուի, որ «մեկուսացումն ու վախը»<ref name="OHC" />, որ կը զգային ֆրանքները (խաչակիրները) գտնուելով հայրենիքէն այդքան հեռու, կը բացատրէ այդ արարքներուն, ինչպէս նաեւ [[1098]] թուականի [[Մաարա]]յի պաշարման ժամանակ մարդակերութեան դէպքերուն պատճառները<ref>«Խաչակրաց արշավանքներ, դրդապատճառներ և հետևանքներ» {{lang-fr|Les Croisades, origines et consequences}}, էջ` 62, Կլոդ Լեբեդել, ISBN 2-7373-4136-1{{W/Refref-en}}</ref>։

{{քաղվածք|Այն ինչ որ ես կատարեցի, կատարեցի Աստուծոյ եւ մուսուլմաններու համար, այլ ոչ թէ հարստութեան կամ իշխանութեան համար<ref>Իբն Ալ-Քալանիսի աշխատություն, թարգմանությունը Ա. Ռ. Գիբբի (Լոնդոն։ Luzac & Co., 1932). {{W/Refref-en}}</ref>։|}}

Ընդհանուր առմամբ, ներքին հակասութիուններու պատճառով, մուսուլմանները սկզբնական շրջանին թոյլ դիմադրութիւն ցոյց տուին խաչակիրներուն<ref name="oxfordislamicstudies.com">«Խաչակրաց արշավանքները» իսլամական աշխարհում. անցյալ և ներկա, Oxford Islamic Studies Online, http://www.oxfordislamicstudies.com/article (փետրվարի 17,, 2008). {{W/Refref-en}}</ref>։ Սակայն կամաց-կամաց մուսուլմանները սկսան միաւորուիլ, եւ արդէն [[1144]] թուականին Զանկի ամիրայի գլխաւորութեամբ խաչակիրներէն գրաւեցին Հայոց [[Միջագետք]]ի նախկին ծաղկուն քաղաք Եդեսիան։ Այն առաջին քաղաքն էր Մերձաւոր Արեւելքին, որ գրաւուեցաւ խաչակիրներուն կողմէն, եւ առաջինն էր, որ վերագրաւուեցաւ մուսուլմաններու կողմէն։ Եդեսիայի գրաւումէն ետք, Հռոմի Պապը կազմակերպեց Երկրորդ խաչակրաց արշաւանքը։

Խաղաղ ժամանակներուն յաջորդեց Եդեսիոյ գրաւումը՝ իսլամականներու կողմէ: Կազմակերպուեցաւ երկրորդ խաչակրաց արշաւանքը: Ֆրանսական եւ հարաւ-գերմանական խաչակիրները Լիւտովիկոս (Լուի) Ե.-ի եւ Քոնրատ Գ.-ի գլխաւորութեամբ, համապատասխանաբար, հասան [[Երուսաղէմ]] 1147 թուականին, սակայն չկարողացան տանիլ ոչ մէկ մեծ յաղթանակ: [[Դամասկոս]]ը գրաւելու իրենց ծրագիրները նոյնպէս մատնուեցան անյաջողութեան<ref name="lewis">{{Cite book|author=Լյուիս Արչիբալդ|title=Քոչվորներն ու խաչակիրները. 1000–1368 թթ.|date=հունվար 1988|publisher=Indiana University Press|isbn=9780253206527}} {{W/Refref-en}}</ref>: Սակայն Միջերկրական ծովու միւս ափին վրայ Երկրորդ խաչակրաց արշաւանքը մեծ օգուտ բերաւ: Որոշ խաչակիրներ կանգ առին [[Փորթուկալ]]ի Թագաւորութեան մէջ, միացան Աֆոնսօ Ա. Փորթուկալացիին եւ վերանուաճեցին [[Լիզպոն]]ը իսլամականներէն 1147 թուականին: Այդ խումբին մէկ մասն ալ օգնեց [[Պարսելոնա]]յի իշխանին գրաւել Թորթոսան՝ միւս տարի<ref name="lewis"/> Այդ խմբի մի մասն էլ օգնեց [[Բարսելոնա]]յի իշխանին գրավել Տորտոսան մյուս տարի:<ref>Վիլլեգաս-Արիստիզնբալ, Լ. (2009), "Անգլո-նորմանական ներդրումը Տորտոսայի նվաճման գործում, 1148–1180 թթ.", ''Խաչակրաց արշավանքներ'' 8, էջեր` 63–129</ref>: Արդէն 1150 թուականին [[Գերմանիա|Գերմանիոյ]] կայսրը եւ [[Ֆրանսա]]յի թագաւորը ետ վերադարձած էին Սուրբ Երկրէն, առանց որեւէ լուրջ յաջողութեան<ref name=CathEnc>''Խաչակրաց արշավանքներ''ը ''Նոր Կաթոլիկ Հանրագիտարանում'', Նյու Յորք. McGraw-Hill Book Company, 1966, հատոր` IV, էջ` 508.[http://www.newadvent.org/cathen/04543c.htm] {{W/Refref-en}}</ref>: Հիւսիսի գերմանացիները եւ դանիացիները յարձակեցան Վենտերի վրայ 1147 թուականին Վենտական խաչակրաց արշաւանքի ժամանակ, որ նոյնպէս յաջողութեամբ չպսակուեցաւ: