«Արցախեան Ազատամարտ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Արցախեան ազատամարտ''' (նաեւ գոյամարտ, պատերազմ), [[Արցախ (արեւմտահայերէն)|Արցախի]] հայ բնակչութեան պայքարը հանուն [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] հետ միացման եւ ընդդէմ [[ադրբէյճանԱզրպէյճան|ադրբէյճանականԱզրպէյճանական]] ագրեսիայի։ Հակամարտութեան երկրորդ կողմն է ԱդրբէյճանըԱզրպէյճանը, որ կը ձգտէր նուաճել Արցախը։ [[Չարդախլի (արեւմտահայերէն)|Չարդախլիի]] հայկական գիւղին մէջ [[1987]] թուականին տեղի ունեցած [[հայ-ադրբէյճանականԱզրպէյճանական]] ընդհարումներէն ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական [[ԽՍՀ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀ]]-ի մէջ սկսաւ հայերու բնաջնջում, որմէ ետք հակամարտութիւնը աստիճանաբար վերաճեցաւ հայ-ադրբէյճանականԱզրպէյճանական լայնամասշտաբ պատերազմի։<ref name="usip1-forewrd25">United States Institute of Peace. [http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks25/forewrd25.html Nagorno-Karabakh: Searching for a Solution. Foreword]</ref><ref name="usip2-chap3">United States Institute of Peace. [http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks19/chap3_19.html Sovereignty after Empire. Self-Determination Movements in the Former Soviet Union. Hopes and Disappointments: Case Studies]</ref><ref name="hrwcommunal">Human Rights Watch. [http://hrw.org/reports/1995/communal/ Playing the "Communal Card". Communal Violence and Human Rights]</ref><ref>Human Rights Watch. [http://www.hrw.org/reports/1993/WR93/Hsw-07.htm The former Soviet Union. Human Rights Developments]</ref>

Արցախեան գոյամարտը սկիզբ առած է [[1918]]-[[1920]] թուականներուն։ Այս շրջանին Արցախը դէ յուրէ մաս չէր կազմեր որեւէ պետութեան, այդ թիւին՝ Ադրբէյճանի։Ազրպէյճանի։ [[Օսմանեան Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Օսմանեան Թուրքիոյ]] ճնշման տակ ստորագրուած [[Պաթում (արեւմտահայերէն)|Պաթումի]] պայմանագիրով, նոր կազմաուորւող Հայաստանի Տեմոկրադական Հանրապետութեան սահմաններէն դուրս մնացած էին բազմաթիւ հայաբնակ տարածքներ, անոր մէջ էր նաեւ Արցախը։ Անոնցմէ օգտուեցան նաեւ նորաստեղծ ԱդրբէյճանԱզրպէյճան կոչուած պետութեան ղեկավարները՝ Արցախը, [[Զանգեզուր (արեւմտահայերէն)|Զանգեզուրը]], [[Նախիջեւան (արեւմտահայերէն)|Նախիջեւանը]] եւ այլ հայկական հողեր հայտարարելով իրենց պետութեան մաս, սակայն տեղի հայ բնակչութիւնը վճռական դիմադրութիւն ցոյց տուաւ հարձակողներուն։ Այնուամենայնիւ [[Գարդման (արեւմտահայերէն)|Գարդմանն]] ու Նախիջեւանը մնացին ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի վերահսկողութեան տակ։

Իր ինքնորոշման իրաւունքը իրագործելու համար, Արցախի ժողովուրդը ընտրեց ժողովրդական ներկայացուցչութիւն (պառլամենտ)՝ Արցախահայութեան Համագումարը, որ [[1918]]-[[1920]] թթ կը ներկայանանայ Արցախի գերագոյն լիազոր օրգանը: ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական կառավարութիւնը փորձեց [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութիւնը]] անեքսիայի ենթարկել Օսմանեան Թուրքերու օգնութեամբ։</ref> Ադրբեջանական կառավարությունը փորձեց Արցախի Հանրապետությունը անեքսիայի ենթարկել Օսմանյան Թուրքերի օգնությամբ։<ref>Kalli Raptis, Hellenic Foundation for European and Foreign Policy. ''[http://www.eliamep.gr/eliamep/files/op9803.PDF Nagorno-Karabakh and the Eurasian Transport Corridor]'', p. 6.</ref>

[[1988]] թուականէն ԱդրբէյճանըԱզրպէյճանը սանձազերծ ըրաւ [[Հայ-ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական]] պատերազմ։ Լաւ զինուած ադրբէյճանականԱզրպէյճանական բանակը, ջոկատներէն սկսաւ լայնածաւալ հարձակումներ կատարել Հայ-ադրբէյճանականԱզրպէյճանական սահմանի ամբողջ երկայնքով։ Պատերազմի հորձանուտին մէջ հայերը միացեալ ուժերով ստեղծեցին հայոց ազգային բանակ, որ կը կազմուէր մօտ 20-25 հազար հայերէ։ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի բանակը 75-80 հազար։ Սակայն հայերը կրցան ետ մղել հակառակորդի գրոհը եւ ազատագրել Արցախը։ ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական բանակի նշանառուած հարուածներուն զոհ կ՝երթան հազարաւոր [[հայ (արեւմտահայերէն)|հայ]] [[խաղաղ բնակիչներ (արեւմտահայերէն)|խաղաղ բնակիչներ]]։ Հայկական կողմը կորսնցուց [[Արծուաշէն (արեւմտահայերէն)|Արծուաշէնը]], [[Մարտակերտ (արեւմտահայերէն)|Մարտակերտի]], [[Մարտունի (արեւմտահայերէն)|Մարտունիի]], [[Շահումեան |Շահումեանի]] շրջաններու մէկ մասը։ Հայկական ուժերիու վճռական գործողութիւններուն հակառակորդը չկրնալով դիմադրել եւ վախնալով աւելի ծանր կորուստներ կրելու միտքէն զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի 12 Մայիս [[1994]]-ին։ Հայերը կ՝ունենան 5 հազար զոհ (ինչպէս նաեւ՝ հազարաւոր զոհեր խաղաղ բնակչութեան շրջանին), իսկ Ադրբէյճանցիները՝Ազրպէյճանցիները՝ 40 հազար զոհ։ [[Արցախեան գոյամարտ|Արցախեան գոյամարտին]] մէջ հայ ազգը ցոյց տուաւ իր միասնականութեան ուժը, կրցաւ կեցնել հակառակորդի ագրեսիան եւ ազատագրել հայկական տարածքներու մէկ մասը։

'''Արցախեան ազատագրական պատերազմը''' [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] դէմ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի Հանրապետութեան ագրեսիայի հետեւանքով ծագած զինուած հակամարտութիւնն է [[1988]]–[[1994]]-ին։ Կը կոչուի նաեւ '''Արցախեան ազատագրական պատերազմ''' [[1988]]–[[1994]] կամ արցախա-ադրբէյճանականԱզրպէյճանական զինուած հակամարտութիւն։ [[1988]]-էն մինչեւ [[1991]]-ի [[ապրիլ]] 30-ը կրած է հիմնականին տեղային բնոյթ եւ դրսեւորուած համապարփակ շրջափակման, պետական ու անհատական ունեցուածքի աւարառութեան, բերքի եւ ցանքատարածութիւններու փչացման կամ բերքահավաքին խոչընդոտելու, հայկական բնակավայրերու, մերձակայ օժանդակ տնտեսութիւններու ու արտադրական ձեռնարկութիւններու վրայ աւազակային հարձակումներու եւ հակաօրինական այլ գործողութիւններու տեսքով։ Անոնց յաջորդած են կազմակերպուած ու բացահայտ զինուած ներխուժումները եւ տարածքներ զաւթելու, հայ ազգաբնակչութեանը բռնի տեղահանելու նպատակով իրականացուած լայնածաւալ ռազմական գործողութիւնները։

[[Արցախեան շարժում|Արցախեան շարժման]] առաջին օրէն իսկ ([[1988]], [[փետրուար]]) ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի մէջ սկսուած է սանձարձակ հակահայկական քարոզչական պատերազմ։ «[[Հայերուն բնաջնջել, հողն արեամբ նուաճել]]» եւ այլ մոլեռանդ կոչերով հագեցած ադրբէյճանականԱզրպէյճանական պետական քարոզչութիւնը գրգռած է ամբոխին, որուն հետեւանքով ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի մէջ սկսած են հայերու նկատմամբ բացահայտ բռնարարքներ ու ջարդեր։ Հակառակորդը դիմած է տնտեսական շրջափակման ամենատարբեր ձեւերու՝ արտաքին աշխարհէն, մանաւանդ Հայաստանէն [[ԼՂԻՄ (արեւմտահայերէն)|ԼՂԻՄ]]-ի մեկուսացմանը, ժողովրդատնտեսական բեռներու, սննդամթերքի, վառելանիւթերու եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ իրերու ներկրման կամ տեղափոխման արգելակմանը եւն։ Դադրեցուած է երկաթուղային շարժակազմերու եւ բեռնատար ինքնաշարժներու մուտքը ԼՂԻՄ, արգելափակուած են մարզի ներքին հաղորդակցութեան ճամբաները։ Սկսած են Սումկայիթի, [[Գանձակ (արեւմտահայերէն)|Գանձակի]], Պաքուի հայ բնակչութեան ջարդերն ու տեղահանութիւնները (տես [[Սումկայիթ]] ջարդեր,[[Պաքուի |Պաքուի]] ջարդեր, [[Կիրովաբադ|Կիրովաբադի]] ինքնապաշտպանութիւն), որոնք պատերազմական գործողութիւններու իւրօրինակ կը դրսեւորէին՝ ուղղուած Արցախի ու արցախցիներու դէմ, քանի որ այդ քաղաքներու հայերուն մեծ մասը արցախեան ծագում ունէին կամ ծնած էին Արցախի մէջ։ ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական ագրեսիոյ մէջ առաջին թիրախներ դարձած են [[Հիւսիսային Արցախ|Հիւսիսային Արցախի]] բնակավայրերը։ Դեռեւս [[1987]]-ի վերջերուն ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական [[ԽՍՀ ՆԳՆ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀ ՆԳՆ]] ստորաբաժանումները բռնութիւններ իրագործած են մարշալներ Յովհաննէս Բաղրամեանի ու Համազասպ Բաբաջանեանի ծննդավայր Չարդախլու գիւղին մէջ եւ զայն հայաթափել։ Այս մէկը եւ 12-14 [[Յունուար]] [[1990]]-ի [[Ազատ (արեւմտահայերէն)|Ազատի]], [[Գետաշէն (արեւմտահայերէն)|Գետաշէնի]] ու [[Մանաշիդ (արեւմտահայերէն)|Մանաշիդի]] վրայ հարձակումները դարձած են Հիւսիսային Արցախի հայութեան բացահայտ բռնի տեղահանութեան սկիզբը, որուն աւարտին հասուած է հակամարտութեան հերթական փուլի ընթացքին։ Ագրեսիոյ մէջ նախապատրաստութիւնները, այդ թիւին մէջ՝ [[1988]]-ի փետրուարէն մինչեւ [[1991]]-ի ապրիլը ինկած ժամանակամիջոցին, ադրբէյճանցիներուԱզրպէյճանցիներու աւազակախումբերու, Ադրբեջանական ԽՍՀ ՆԳՆ ՄՀՆՋ-ի եւ ԽՍՀՄ ներքին զորքերու ստորաբաժանումներու համատեղ պատժիչ գործողութիւնները, անձնագրային ռեժիմի պահպանման քողի տակ իրականացուած ձերբակալութիւնները, բռնութիւնները եւ սպանութիւնները, արցախահայութեանն ի վերջոյ կանգնեցուած են, զինուած ինքնապաշտպանութեան դիմելու անհրաժեշտութեան առջեւ։ Մանաւանդ, 30 Ապրիլ [[1991]]-ին Կեդրոնի ձեռնարկած «[[Օղակ]]» ռազմական գործողութիւնը, որու ընթացքին հայաթափուած են Հիւսիսային Արցախի Գետաշէն ու Մարտունաշէն բնակավայրերը, Հադրութի շրջանի ծայրամասային գիւղերը եւ Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշըրջանը, փաստօրէն հաստատած է հիմնահարցը պատերազմի միջոցով լուծելու ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի որդեգրած քաղաքական գիծի անշրջելիութիւնը։ [[ՂԱՊ (արեւմտահայերէն)|ՂԱՊ]]-ը կարելի է բաժանել 5 հիմնական փուլերու, որոնք ընդմիջուած են ընդհանուր եւ կարճատեւ օպերատիւ հրադադարներով:

* '''Ռմբակոծուած ՍտեփանակերտըԱռաջին փո'''ւլ՝ 22 Փետրուար, [[1988]] – 19 Յունուար ,[[1990]]-ին-. սկսած է Ասկերան-Ստեփանակերտ ռազմավարական ուղղութեամբ աղդամցի ադրբէյճանցիներուԱզրպէյճանցիներու բազմահազարանոց ամբոխի զինուած հարձակմամբ, աւարտած է Հիւսիսային Արցախի (Ազատ, Գետաշէն եւ Մանաշիդ), Մարտունիի շրջանի (նաեւ շըրջակայ հայկական բնակավայրերու) վրայ հարձակումներու կասեցմամբ եւ Պաքուի հայ բնակչութեան ջարդի ու բռնի տեղահանութեան գործողութիւններով։

* '''Հինգերորդ փուլ''' ՝15 Դեկտեմբեր, [[1993]]– 17 Մայիս, [[1994]]-ը. սկսած է Արցախի Հանրապետութեան սահմանագծի ամբողջ երկայնքով հակառակորդի լայնածաւալ հարձակմամբ եւ եզրափակուած է արցախա-ադրբէյճանականԱզրպէյճանական հակամարտութեան գոտիին մէջ զինադադարի հաստատումով (տես Բիշքեկեան արձանագրութիւն)։

[[«Օղակ]]» ռազմական գործողութեան ժամանակ ունեցած նախնական յաջողութիւններով ոգեւորուած՝ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի ղեկավարութիւնենէն իր ենթակայութեան տակ դրուած խորհրդային բանակի ստորաբաժանումներու միջոցով շարունակած է մարտական գործողութիւնները [[Շահումեան|Շահումեանի]] շրջանին մէջ։ [[ՀՀ (արեւմտահայերէն)|ՀՀ]] սահմանամերձ շրջաններուն մէջ, [[Գետաշէն (արեւմտահայերէն)|Գետաշէնի]] ենթաշրջանի եւ Շահումեանի շրջանին մէջ ինքնապաշտպանական կամաւորական ջոկատներու գործողութիւնները համակարգելու, անհրաժեշտ կադրեր պատրաստելու, նիւթական, ռազմական եւ կազմակերպչական օժանդակութիւն ապահովելու, ադրբէյճանականԱզրպէյճանական [[ՄՀՆՋ (արեւմտահայերէն)|ՄՀՆՋ]]-ականներու ճնշմանը եւ հարձակումներուն դիմագրաւելու, մարզի պաշտպանութիւնը կազմակերպելու նպատակով [[1990]]-ին [[ԼՂ (արեւմտահայերյն)|ԼՂ]] Ազգային խորհուրդի «Պ» («[[Պաշտպանութիւն]]») ժամանակաւոր խումբի հիմքի վրայ կազմաւորուած է Ինքնապաշտպանութեան ընդհատակեայ կոմիտէ։ Ստեղծուած է նաեւ ինքնապաշտպանական ուժերու շտապ, որ կազմաւորուած եւ զինուած է արագ հակազդման ջոկատներ, ղեկավարած հայկական բնակավայրերու ինքնապաշտպանութիւնը։ [[1991]]-ի ապրիլին գործած է Համակարգող գաղտնի խորհուրդը (անդամներ՝ [[Վ. Բալաեան]], [[Ժ. Գալստեան]], [[Գ. Պետրոսեան]], [[Մ. Պետրոսեան]], [[Ս. Սարգսեան]] եւ Ռ. Քոչարեան)։ Հետագային, Երեւանի մէջ 4 Մայիս [[1991]]-ին, ստեղծուած է ՀՀ Պաշտպանութեան կոմիտէ, Արցախի մէջ 26 Մարտ [[1992]]-ին՝ Պաշտպանութեան (ինքնապաշտպանութեան) կոմիտէ, 15 օգոստոս [[1992]]-ին՝ Պաշտպանութեան պետական կոմիտէ ([[ՊՊԿ (արֆեւմտահայերէն)|ՊՊԿ]])։ 14 յուիլս [[1991]]-ին խորհրդային եւ ադրբէյճանականԱզրպէյճանական զորքերը ներխուժած են [[Մանաշիդ, (արեւմտահայերէն)|Մանաշիդ,]] [[Բուզլուխ (արեւմտահայերէն)|Բուզլուխ]] եւ [[Էրքեջ (արեւմտահայերէն)|Էրքեջ]]։ Հակառակորդի հետագայ առաջխաղացումը կանգնեցուած է Վերինշենի մատոյցներուն մէջ։ Արցախահայութեան համար այդ դրժուար օրերուն, 2 Սեպտեմբեր [[1991]]-ին հռչակուած է Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը, որուն հետ պետական հիմքերու վրայ է դրուած ադրբէյճանականԱզրպէյճանական ագրեսիայն դիմագրաւելու, հայ բնակչութեան անւտանգութիւնն ու կենսագործունեութիւնը ապահովելու խնդիրը։ Ընդ որուն, պետական շինարարութեան եւ ԶՈւ կազմաւորման գործընթացները տեղի ունեցած են զինուած ընդհարումներու եւ տեղաբնոյթ մարտերու, Արցախի բնակավայրերու վրայ մշտական հարձակումներու ու գնդակոծութիւններու պայմաններուն մէջ։ Խորհրդային զորքերը սեպտեմբերին հեռացած են Շահումեանի շրջանէն, որմէ օգտուելով՝ ինքնապաշտպանութեան շրջանային ուժերը 14-18 սեպտեմբերին կրցած են ազատագրել Բուզլուխ, Մանաշիդ ու Էրքեջ գիւղերը եւ դիրքեր գրաւել [[Մարտունաշեն (արեւմտահայերեէն)|Մարտունաշենէն]] մօտ 4 կմ հեռաւորութեան վրայ։ Այս եւ 30 Հոկտեմոեր [[1991]]-ին Հադրութի շրջանի Տող գիւղի ադրբէյճանականԱզրպէյճանական թաղամասի ռազմական հենակետերու վնասազերծումը ազատամարտիկներու առաջին նշանակալի յաջողութիւններն էին։

Նոյեմբերին, հիմնականին [[Հադրութ (արեւմտահայերէն)|Հադրութի]] եւ [[Մարտունի (արեւմտահայերէն)|Մարտունիի]] շրջաններուն մէջ ծաւալուած մարտերու ընթացքին, ճնշուած են [[Հալիֆշա (արեւմտահայերէն)|Հալիֆշա]] (6.11.[[1991]]), [[Հախլլու (արեւմտահայերէն)|Հախլլու]] (7.11.[[1991]]), [[Սալաքյաթի (արեւմտահայերէն)|Սալաքյաթին]] (7.11.[[1991]]) եւ [[Խոջաւենդ (արեւմտահայերէն)|Խոջաւենդ]] (19.11.[[1991]]) բնակավայրերու կրակակետերը, ազատագրուած [[Սարինշէ (արեւմտահայերէն)|Սարինշէն]]», [[Ծամձոր (արեւմտահայերէն)|Ծամձոր]] (15.11.[[1991]]) ու [[Քարագլուխ (արեւմտահայերէն)|Քարագլուխ]] (20.11. [[1991]]) գիւղերը։ Այդ մարտերու հիմնական նշանակութիւնը այն էր, որ նախ ազատագրուած են բռնազաւթուած բնակավայրերը, հայ ազատամարտիկները ձեռք բերած են ռազմական գործողութիւններ պլանաւորելու եւ վարելու որոշակի փորձ եւ, որ պակաս կարեւոր չէր, հայկական գիւղերուն մէջ արագ թափով վերաբնակեցուող ադրբէյճանցիԱզրպէյճանցի զաւթիչները արժանի հակահարուած ստացած են, որով խափանած են անոնց Արցախի մէջ արմատաւորելու ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի իշխանութիւններու ծրագրերը։ 10 Դեկտեմբեր [[1991]]-ին Արցախի մէջ անցկացուած է համաժողովրդական հանրաքուէ, որուն հետ ազգաբնակչութեան մեծամասնութիւնը քուեարկած է Արցախի անկախութեան օգուտին։ Այդ պատմական իրողութիւնը կարեւոր քաղաքական գործողութիւն էր մինչ այդ՝ 8 դեկտեմբերին, [[Մինսկ (արեւմտահայերէն)|Մինսկի]] մերձակայ [[Բելովեժեան |Բելովեժեան]] թաւուտին, Ռուսաստանի, Ուկրաինայի եւ Բելառուսի մէջ ղեկավարներու՝ ԽՍՀՄ-ի՝ որպէս միջազգային սուբյեկտի ու աշխարհաքաղաքական իրողութեան գոյութեան դադարեցման համաձայնագրի ստորագրման համատեքստին մէջ։ Շահումեանի շրջանը սահմանակից Կասում Իսմայիլովին միացնելու եւ Գերանբոյի շրջան ստեղծելու (14.1.1991) կամ ԼՂԻՄ-ը լուծարելու (26.11.1991) մասին որոշումները բացահայտած են ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի բուն նպատակը, այն է՝ ադրբէյճանականԱզրպէյճանական բնակավայրերը ռազմական հենակետերու վերածելէ զատ, դարձնել նաեւ «միջանկեալ օղակներ»՝ արցախեան այս կամ այն հողատարածքը պոկելու եւ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի հարակից շրջանին բռնակցելու համար։ Հետեւաբար, Արցախի ինքնապաշտպանութեան պատասխանատուներու առաջնահերթ խնդիրներէն են եղած ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի այդ նկրտումներուն հակազդած են ու հաղորդակցութեան կարեւոր ճանապարհները ադրբէյճանցիԱզրպէյճանցի զինեալներու վերահսկողութիւնէն ազատած են։ Ստեփանակերտի մերձակայ Ջամիլլիի գիւղը վնասազերծուած է 15 դեկտեմբերին։ Յաջորդ օրը [[Ասկերան (արեւմտահայերէն)|Ասկերանի]] շրջանի [[Հասանաբադ (արեւմտահայերէն)|Հասանաբադ]] գիւղի մօտ հայ ազատամարտիկներու խումբը բախուած է ՄՀՆՋ-այիններու ու վարձկան ռուս զինուորներու միացեալ ուժերուն։ Քանի մը ժամ տեւած մարտի արդիւնքին մէջ հայ ռազմիկները փախուստի մատնած են հակառակորդին։ Թէեւ օրակարգին մէջ [[Կրկժան (արեւմտահայերէն)|Կրկժանի]] ազատագրումն էր, սակայն Արցախի ինքնապաշտպանական ջոկատները գործողութիւններ ձեռնարկած են [[Լեսնոյէ|Լեսնոյեի]] ուղղութեամբ՝ նպատակ ունենալով վնասազերծել վտանգաւոր «[[միջանկեալ օղակներէն (արեւմտահայերէն)|միջանկեալ օղակներէն]]» մէկը եւ [[Կրկժան (արեւմտահայերէն)|Կրկժանէն]] շեղիլ հակառակորդի ուշադրութիւնը՝ անոր մեծաթիւ ուժերը գամելով Լեսնոյէին։ Ան մշտական սպառնալիք էր [[Բադարա (արեւմտահայերէն)|Բադարա]], [[Աստղաշէն]] ու [[Դահրաւ]] գիւղերու համար եւ [[Խոջալու (արեւմտահայերէն)|Խոջալուի]] հետ ռազմավարական գիծ ստեղծելու հաւակնութիւն ունեցած է։ Ռազմական գործողութիւնը սկսած է 23 Դեկտեմբերի գիշերը։ Յոթ ժամ տեւած մարտերը աւարտած են հակառակորդի այդ կարեւոր հենակետի վնասազերծմամբ։ 22-23 Դեկտեմբերին վնասազերծուած են նաեւ Մարտակերտի շրջանի ադրբէյճանականԱզրպէյճանական [[Իմերեթ-Քերեվենդ (արեւմտահայերէն)|Իմերեթ-Քերեվենդ]] եւ [[Ումուդլու]] գիւղերու հենակետերը։ 25 եւ 26 Դեկտեմբերին Արցախէն դուրս բերուած են ԽՍՀՄ ներքին զորքերու հատուկ նշանակութեան դիվիզիան, եւ միանգամէն անպաշտպան մնացած են Արցախի բազմաթիւ բնակավայրեր եւ ժողովրդատնտեսական կարեւոր օբյեկտներ, իսկ սահմանագծի ողջ երկայնքով աշխոյժացուցած են ադրբէյճանականԱզրպէյճանական զինուած խմբաւորումներու խժդժութիւնները։ ԱդրբէյճանցիներուԱզրպէյճանցիներու աշխոյժացումը պայմանաւորուած է Պաքուէն եւ Աղդամէն 300-ական զինեալներ ընդգրկող 18 գումարտակներու, ինչպէս նաեւ ռազմական տեխնիկայի եւ մէկ ՄԻ–24 ուղղաթիռի Արցախ տեղափոխման հանգամանքով։ Տագնապալից իրավիճակի թելադրանքով ՀՀ ՊԿ-էն Արցախ է գործուղղուած է Արկադի Տեր-Թադեւոսեանը, որուն հանձնարարուած է անհապաղ աւարտել կանոնաւոր զինուած ջոկատներու կազմաւորումը։ Տարբեր ժամանակներուն Արցախի զինուած ուժերը իրենց գործընկերներուն օգնած են բազմաթիւ հայազգի կադրային զինւորականներ՝ Ռ. [[Գզողեան]]ը, Ք. [[Իվանեան]]ը, Հ. [[Հարոեան]]ը, Ռ. [[Մաղաուզեան]]ը, Ն. [[Յարութիւնեան]]ը, Ա. [[Զինեւիչ]]ը եւ ուրիշներ։ [[Հադրութ (արեւմտահայերէն)|Հադրութի]] եւ [[Մարտունի (արեւմտահայերէն)|Մարտունիի]] շրջաններու զինուած ջոկատներուն մէջ ներգրաուած են 400-ական, իսկ Ասկերանի, Մարտակերտի եւ Ստեփանակերտի մէջ՝ 500-ական մարտիկ։

19-20 Յունուար [[1992]]-ին ազատագրուած է Ստեփանակերտի արուարձան [[Կրկժան (արեւմտահայերէն)|Կրկժանը]], որմէ ետք հայ մարտիկները դիրքեր գրաւած է տիրապետող բարձունքներու վրայ։ Յունուար 25-ի լոյս 26-ի գիշերը Շուշիի սարահարթէն հակառակորդը հարձակման անցած է Քարինտակի ուղղութեամբ։ Սակայն հարեւան գիւղերէն եւ մայրաքաղաքէն օգնութեան հասած ինքնապաշտպանական ջոկատներու ճնշման տակ հակառակորդը ետ քաշուած է (տես Քարինտակի ինքնապաշտպանություն)։ 9-11 Փետրուար [[1992]] ընթացքին հակառակորդը կորսնցնելով[[Մալիբեկլուի (արեւմտահայերէն)|Մալիբեկլուի]] եւ [[Ղուշչուլար (արեւմտահայերէն)|Ղուշչուլարի]] ռազմակայանները՝ հարձակման անցած է ռազմաճակատի ամբողջ երկայնքով։14 Փետրուարին Շուշիէն առաջին անգամ Ստեփանակերտը հրթիռակոծուած է ՄՄ–21 «[[Գրադ]]» հրթիռահրետանային համազարկային կաեանքով։ Մինչ այդ՝ 25 Սեպտեմբեր [[1992]]-ին՝ «[[Ալազան]]»-ով։ 13 Յունուար 1992-ին [[Շահումեան]] աւանը հրթիռակոծուած էր «[[Գրադ]]»-ով։ Վերջինս միջազգային համաձայնագրով արգելուած էր կիրառել խաղաղ բնակչութեան դէմ, բայց մշտապէս օգտագործուած է շուրջ 70 հզ. բնակչութեամբ Ստեփանակերտի ու շրջակայ հայկական բնակավայրերու դէմ։ Փետրուար 17-ին եւ 22-ին [[Ղարադաղլուի (արեւմտֆահայերէն)|Ղարադաղլուի]] եւ [[Վերին Վեյսալու (արեւմտահայերէն)|Վերին Վեյսալուի]] ռազմական գործողութիւնները կարեւոր հաղթանակներ կը տանէին Մարտունիի շրջանին մէջ միասնական ճակատ ու ապահով թիկունք ստեղծելու, ինչպէս նաեւ այդ ուղղութեան ռազմաճակատը ամրացնելու առումով։24 փետրուար [[1992]]-ին [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] ԳԽ-ի նախագահութիւնը որոշում ընդունած է պետական համապատասխան կարգավիճակ շնորհել մինչ այդ տարերայնօրէն ձեւաւորուած կամաւորական-ինքնապաշտպանական ջոկատներուն։ Հերթական փայլուն յաջողութիւնը [[Խոջալու (արեւմտահայերէն)|Խոջալուի]] կրակի դիրքերուն ճնշման ռազմագործողութիւնն էր (տես Խոջալուի ազատագրում)։ Խոջալուի ազատագրումով վերականգնուած է հաղորդակցութիւնը Ասկերան աւանի հետ, հակառակորդէն առգրաուած է մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք, շրջափակման մէջ գտնուող արցախահայութեան համար վերականգնուած ած է արտաքին աշխարհի հետ հուսալի օդային կապը, կանխուած հակառակորդի՝ Ասկերանի կողմէն Ստեփանակերտ ներխուժելու վաղեմի ծրագիրը, ծանր հարուած հասցը ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի ռազմական մեքենային, ալ աւելի սորուած են Պաքոպի իշխանութիւններու եւ ընդդիմութեան ներհակութիւնները։

[[Պատկեր:Kharab Paterazm 7 nor.tif|300px|մինի|ձախից|'''ԱդրբէյճանըԱզրպէյճանը 1992-ին առաջինը կիրառէն «Գրադ» կաեանքը''']]

Ապրիլ [[1992]]-ին առաւել ցայտուն արտայայտուած են ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի որդեգրած «[[բնաջնջողական պատերազմի (արեւմտահայերէն)|բնաջնջողական պատերազմի]]» քաղաքականութեան տարրերը։ Ուժեր ու միջոցներ կեդրոնացնելով Արցախի սահմանագիծի ամբողջ երկայնքին՝ առանձին տեղամասերուն մէջ հակառակորդը փորձած է բացայայտել ԻՊՈւ պաշտպանութեան համեմատաբար թոյլ օղակները, մշտական հրետակոծութիւններու միջոցով աւերել խաղաղ բնակավայրերը եւ հոգեբանօրէն ընկճել բնակչութեանը։ Բոլոր ռազմական գործողութիւններուն ներգրաւուած են նաեւ ԽՍՀՄ 4-րդ բանակի 23-րդ դիւիզիայի ([[Կիրովաբատ|Կիրովաբատի]] մէջ տեղակայուած) սպաներուն։ Իսկ Շուշիի ռազմական գործողութեանն անմիջապէս նախորդած է 29 Ապրիլ [[1992]]-ին Ստեփանակերտի մատոյցներուն մէջ տեղի ունեցած մարտը։ Արցախի ԻՊՈւ-ի աշխոյժ գործողութիւններուն սպասող հակառակորդը հոգեբանական լարուած իրավիճակին մէջ կորսուած է հաւասարակշռութիւնը եւ նախահարձակ եղած է։ Կեցնելով հակառակորդի առաջխաղացումը եւ կենդանի ուժի մեծ կորուստներ պատճառելով՝ հայ մարտիկները յաջողութեամբ ետ մղած են բոլոր գրոհները։ Այս մէկը [[Շուշի (արեւմտահայերէն)|Շուշիէն]] ու Ջանհասանէն հակառակորդի ձեռնարկած ցամաքային վերջին յարձակումն էր։

Այդպիսով, ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի կողմէն սանձազերծուած պատերազմը նոր թափ ու ծաւալներ ընդունած էր։ ԱդրբէյճանականԱզրպէյճանական կողմը առաջինը կիռարկած էր մարտական ծանր տեխնիկա, այդ թիւին մէջ՝ Տ–72 տանկեր, [[«Գրադ» (արեւմտահայերէն)|«Գրադ»]] հրթիռահրետանային համազարկային կաեանքներ։ Արցախի ԻՊՈւ թուապէս ու սպառազինութեամբ գերակշռող հակառակորդին արժանի հակահարուած հասցուցած են, ոչ միայն պաշտպանելով հանրապետութեան սահմանները, այլեւ վնասազերծելով ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի ռազմական հենակետերը։ Գարնանային պատերազմաշրջանի կեսերուն Արցախի մէջ հակառակորդի գլխաւոր զինադաշտը շարունակած է մնալ Շուշին, որուն հետ ռազմավարական գիծ կը կազմէին [[Քյոսալար]], [[Ջանհասան (արեւմտահայերէն)|Ջանհասան]], [[Կարագյաւ (արեւմտահայերէն)|Կարագյաւ]] գիւղերը։

[[Պատկեր:Kharab paterazm 15.tif|300px|մինի|ձախից|'''Շուշիի Ս. Ամենափրկիչ (Ղազանչեցոց) եկեղեցին ադրբէյճանականԱզրպէյճանական ուժերու կողմէն վերածուած էր զինապահեստի''']]

[[Լաչին (արեւմտահայերէն)|Լաչինէն]] ԻՊՈւ կամաւորները դուրս եկած են ՀՀ սահմանը, միաժամանակ հետապնդած Քելբաջարի ու Կուբաթլուի ուղղութեամբ նահանջող հակառակորդին։ Այդպիսով մաքառող Արցախը անմիջական ցամաքային կապ հաստատած է Հայաստանի հետ, որ կը նշանակէր կեանքի ճամբու բացումը, արհեստականօրէն մասնատուած ժողովուրդի երկու հատուածներու գործնական վերամիաւորում։ Լաչինի մէջ կրած պարտութիւնը աւելի էվրած է Ադըրբէյճանի ներքաղաքական լարուածութիւնը եւ միջազգային հանրութեանը կանգնեցրած է փաստի առջեւ՝ ստիպելով վերանայիլ Արցախեան հիմնախնդիրի վերաբերեալ առկայ մոտեցումները։ Հայկական կողմի այս ակնառու յաջողութիւններուն հետեւած է պարտադրուած կարճատեւ հրադադար, որ սակայն խախտուած է [[1992]]-ի մայիսի վերջերուն ու Յունիսի սկզբներուն, երբ Ռուսաստանը Ադրբէյջանին հանձնած է մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք (մոտաւոր տուեալներով 150 տանկ, 120 ՀՄՄ, 170 զրահափոխադրիչ, մօտ 150 ականանետ, 90 զենիթահրետանային կաեանք, ՍՈւ-25 և [[ՄԻԳ]] տեսակի ինքնաթիռներ)։ Միաժամանակ, ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի մէջ տեղակայուած ռուսական բանակի զորամասերու զինուորներու ու սպաներու համար ստեղծուած են որպէս վարձկան մարտական գործողութիւններուն մասնակցելու բոլոր պայմանները։ Այդ ամէնը ԱդրբէյճանինԱզրպէյճանին հնարաւորութիւն տուած է որոշակիօրէն փոխել իրավիճակը արցախեան ռազմաճակատին վրայ։ Յունիս [[1992]]-ին առաջին տասնօրեակին նկատելիօրէն աշխոյժացած են հակառակորդի գործողութիւնները Արցախի Հանրապետութեան սահմանագիծի ամբողջ երկայնքով. բնակավայրերու հրթիռահրետակոծություններուն զուգահեռ՝ ուժեր եւ միջոցներ կեդրոնացուած են արցախա-ադրբէյճանականԱզրպէյճանական զինուած կազմաւորումներու շփման գիծին մէջ։ 2 Յունիս [[1992]]-ին ադրբէյճանականԱզրպէյճանական բանակը Քելբաջարից ուշադրութիւն շեղող յարձակում սկսած է։ 12 Յունիս օրուան երկրորդ կիսսուն Արցախի սահմանամերձ շրջաններուն մէջ կուտակուած կազմաւորումները մեծաքանակ զրահատեխնիկայի, հրետանու եւ ռազմաօդային ուժերու աջակցութեամբ լայնածաւալ յարձակում ձեռնարկած են ռազմաճակատի ամբողջ երկայնքով։ Ճնշման ծանրութեան կեդրոնը տեղափոխուած է հատկապէս դէպի Ասկերանի, Մարտակերտի, ապա եւ Շահումեանի շրջաններու ուղղութիւններ։ Ասկերանի ճակատին հակառակորդը յարձակած է Ասկերան աւանի, Խանաբադի ու Նախիջեւանիկի ուղղութիւններով։ Յարձակմանը նախորդած է ուժգին հրթիռահրետանային նախապատրաստութիւնը. կրակի տակ պահելով հատկապէս Խոջալու-Ասկերան խճուղին եւ պաշտպաններուն թիկունքէն օգնութիւնը խափանելու նպատակով՝ ՍՈւ–24-ով ռմբակոծած են Նորագիւղ, Խանաբադ գիւղերը, Ասկերան աւանը եւ ԻՊՈւ մարտիկներու պաշտպանական դիրքերը։ Հակառակորդը մարտի նետած է մեծաթիւ կենդանի ուժ եւ տեխնիկա (շուրջ 20 միաւոր զրահատեխնիկա, այդ թիւին՝ տանկեր)։ Միայն մէկ հատուածի մէջ հակառակորդի գերակշիռ ուժերուն դէմ յաջողած է ճեղքել պաշտպանական գիծը եւ գրաւել [[Սառնաղբիւր |Սառնաղբիւր]], [[Արանզամի (արեւմտահայերէն)|Արանզամին]], [[Փրջամալ (արեւմտահայերէն)|Փրջամալ]], [[Նախիջեւան (արեւմտահայերէն)|Նախիջեւանի]] եւ [[Դահրազ (արեւմտահայերէն)|Դահրազ]] գիւղերը։ Այդուհանդերձ, ԻՊՈւ մարտիկներուն հաջողուած է կեցնել հակառակորդի մեծաթիւ ուժերու առաջխաղացումը դէպի Ստեփանակերտ։ Աղդամ-Ասկերան մայրուղին հսկող 4-րդ պահակակետի վրայ հակառակորդը գրոհած է 2 տանկի եւ 1 ՀՄՄ-ի, իսկ Խանաբադի վրայ՝ մէկական տանկի ու ՀՄՄ-ի աջակցութեամբ։ Հակառակորդին յաջողուած է գրաւել 4-րդ պահակակետը։ Հայ մարտիկները դիմադրութիւնը շարունակած են երկրորդ բնագիծէն։ Այլեւս նահանջելու տեղ չկար, ետեւը Ասկերանն էր, Ստեփանակերտը։ Օգնութեան կը հասնին ԻՊՈւ 2-րդ եւ 4-րդ, Քյաթուկի եւ Նորագիւղի վաշտերը։ Ժամանակին հայ սակրաւորներու տեղադրած ականներու վրայ կը պայթէին հակառակորդի երկու ծանր տանկեր, կը զարնուի նաեւ մէկ ՀՄՄ–2։ Անտէ ետք հակառակորդի յարձակման թափը կոտրուած է, առաջխաղացումը կասեցուած։ 13 Յունիսին առաւոտեան հայ մարտիկները հակահարձակման անցած են, ետ վերցրած 4-րդ պահակակետը, եւ հակառակորդը ետ շպրտած է [[Ասկերան (արեւմտահայերէն)|Ասկերան]]_Ստեփանակերտ կեդրոնական ուղղութիւնէն։ Արցախի Հանրապետութեան [[ԳԽ (արեւմտահայերէն)|ԳԽ]] նախագահութեան եւ Նախարարներու խորհրդի համատեղ որոշմամբ՝ 20 Յունիս [[1992]]-ին հանրապետութեան տարածքին անցկացուած է մասնակի զորահաւաք։ Զորակոչի ենթակայ էին 18-էն 40 տարեկան զինապարտ սերժանտները, զինւորները եւ զինակոչիկները, մինչեւ 50 տարեկան սպաները, հատուկ պատրաստութիւն ունեցող 19-էն 30 տարեկան կանայք։ 23 Յունիսին ադրբէյճանականԱզրպէյճանական կողմը գրոհաած է Մարտակերտ քաղաքը՝ Մադաղիսի, Կարմիրավանի եւ Ներքին Հոռաթաղի ուղղութիւններով։ Դժուարութեամբ էյաջողուած է դիմագրաւել հակառակորդի գերակշիռ ուժերուն։ Այդուհանդերձ, 25 Յունիսին կեցնելով հակառակորդի առաջխաղացումը, ԻՊՈւ կազմաւորումները հակայարձակման անցած են եւ ազատագրած Կարմիրավան ու Քաջավան գիւղերը, իսկ յաջորդ օրը, «[[աքցանի]]» մէջ առնելով վերստին յարձակման անցած հակառակորդին, կենդանի ուժի ու տեխնիկայի զգալի կորուստներ պատճառելով անոր, դուրս մղած են [[Մադաղիս (արեւմտահայերէն)|Մադաղիսէն]]։

Մարտակերտի ճակատին վրայ ձեռնարկուած այդ հակայարձակումներու շնորհիւ նկատուած են այն դրութիւնը կայունացնող միտումներ։ Սակայն [[ԻՊՈւ (արեւմտահայերէն)|ԻՊՈւ]] հրամանատարութեան ուշադրութիւնը Մարտակերտի ճակատէն շեղելու եւ այնտեղ վճռական յաջողութեան հասնելու նպատակով ադըրբէյճանցիները յարձակողական գործողութիւններ ծաւալած են Ասկերանի շրջանին մէջ եւ կրցած են գրաւել քանի մը պահակակետեր։ [[Մարտունի (արեւմտահայերէն)|Մարտունիի]] շրջանին մէջ հակառակորդը ընդհուպ մոտեցած է Ճարտար եւ Մաճկալաշէն գիւղերուն, ներխուժած Կարմիր Շուկայ։ Հայ մարտիկները 28 Յունիսին, Մ. Մելքոնեանի ընդհանուր ղեկավարութեամբ,ետ մղած են հակառակորդին, որ վերջ դրած են պաշտպանական գիծը գոնէ մէկ ուղղութեամբ ճեղքելու հակառակորդի ցանկութեանը։ Այդ հաղթանակը ինքնավստահութեան նոր լիցք հաղորդած է ազատամարտիկներուն, հակառակորդին խոցելու հնարաւորութիւնը վերստին դարձած է առարկայական։ 28 Յունիսին հակառակորդը, Հադրութի շրջանին մէջ գրաւելով Հողեր եւ Տող գիւղերու պահակակետերը, ներխուժած է Տողի գինեգործարան եւ 4 կմ խորաց գիւղի տարածքին մէջ։ Հայ մարտիկներուն յաջողած է հակառակորդին ետ մղել եւ երեկոեան ազատագրել բոլոր պահակակետերը՝ բացի Ցորէն։ Այս ճակատներուն մէջ ԻՊՈւ մարտիկներու յաջող դիմադրութիւնը, խափանելով ադրբէյճանականԱզրպէյճանական հրամանատարութեան ծրագրերու իրագործումը, նպաստաւոր պայմաններ ստեղծած է Մարտակերտի շրջանին մէջ լայնածաւալ հակայարձակման համար։ Սակայն 29 Յունիսին Լենինավանի, Չայլուի, Ջրաբերդի բարձունքներու ուղղութեամբ ձեռնարկուած հակայարձակումը ձախողած է։ Նոյնը կատարուած է նաեւ հակայարձակման գլխաւոր՝ Մարտակերտի ուղղությեան մէջ։ Հարուածի գլխաւոր ուղղութիւններուն մէջ ուժերը վերախմբաւորելով եւ միջոցներու գերակշռութիւն ստեղծելով՝ Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները Մարտակերտի շրջանին մէջ անցած են հակայարձակման։11 Յուլիսին , կեսօրէ ետք , անքնոք շարժած են [[Ջանյաթաղ (արեւմտահայերէն)|Ջանյաթաղ]], [[Գիւլաթաղ |Գիւլաթաղ]] եւ [[Մանիքլի (արեւմտահայերէն)|Մանիքլիի]] գիւղերու ուղղութեամբ։ 12 յուլիսին արդէն Ջանյաթաղ, Գիւլաթաղ, Մեհմանա եւ Կուսապատ գիւղերը անցած են հայ ազատամարտիկներու վերահսկողութեան տակ։ Անոնցմէ ետք անոնք դիրքեր գրաւած են Կուսապատ-Դրմբոն գոտիին մէջ, որ ազատագրման ժամանակ տիրած են հակառակորդի 6 միաւոր զրահատեխնիկայի եւ 1 «[[Գրադ (արեւշտահայերէն)|Գրադ]]» կաեանքի, սպաննուած են ադրբէյճանականԱզրպէյճանական քանի մը տասնեակ զինուորներ։ ԻՊՈւ ստորաբաժանումները 14 Յուլիսի երեկոեան անցած են Թարթառի ձախափնեակը, դժուարին մարտերով ազատագրած Չափար գիւղն ու ռազմավարական կաեւոր նշանակութիւն ունեցող Գետավանի կամուրջը, միաժամանակ յաջողած է մոօենալ [[Սարսանգ (արէւմտահայերէն)|Սարսանգի]] ջրամբարին։ 14 Յուլիսին հակառակորդը հարձակած է Կուսապատի բարձունքին մէջ տեղաբաշխուած ԻՊՈւ պահակակետի վրայ։ Հայկական ջոկատը արժանի հակահարուածով ետ մղած է հակառակորդի գրոհը եւ 15 Յուլիսի գիշերը վերագրաւած է Սարսանգի հիդրոհանգոյցի ամբարտակը։ Նույն օրը ադրբէյճանցիներըԱզրպէյճանցիները հարկադրուած թողած են նաեւ [[Գետաւան]] գիւղը՝ կրելով կենդանի ուժի եւ տեխնիկայի նոր կորուստներ։ 16 Յուլիսին, առաւօտեան Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները լայնածաւալ յարձակում ձեռնարկած են [[Ներքին Հոռաթաղ (արեւմտահայերէն)|Ներքին Հոռաթաղ]], [[Մեծշեն]] եւ [[Մոխրաթաղ (արեւմտահայերէն)|Մոխրաթաղ]] գիւղերու ուղղութեամբ։ Կատաղի մարտերէն ետք հայ մարտիկները ազատագրած են ռազմավարական կարեւոր նշանակութեան քանի մը բարձունքներ։ 20 Յուլիսի երեկոեան հայ մարտիկները ազատագրած են նաեւ Մարտակերտի շրջանի [[Մաղաւուզ (արեւմտահայերէն)|Մաղաւուզ]] եւ Զագլիկ գիւղերը՝ վերահսկողութեան տակ պահելով Սարսանգի ջրամբարի ամբողջ աւազանը:

Նախապատրաստուելով ձմեռային պատերազմաշրջանին՝ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի զինուած ուժերը ռազմական տեխնիկայի, սպառազինութեան, նիւթական պաշարներու գերակշռութիւն ստեղծած են ռազմաճակատին եւ Յունուար [[1993]]-ին, յարձակողական գործողութիւններ ծաւալած են Մարտակերտի, Ասկերանի, Մարտունիի, ինչպէս նաեւ Լաչինի ուղղութիւններուն մէջ։ Յունուարեան մարտերու ընթացքին Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները, կայծակնային եւ ուժգին հակահարուածներ հասցնելով, կեցուցած են քանի մը անգամ գերակշռող հակառակորդի ճնշումը եւ անառիկ պահել վերահսկողութեան տակ առնուած դիրքերը։ Այս առումով աչքի մտած են հատկապէս Ասկերանի եւ Մարտակերտի [[ՊՇ (արեւմտահայերէն)|ՊՇ]]-ներու մարտիկները, Լաչինի միջանցքի, [[Կիչան (արեւմտահայերէն)|Կիչանի]], [[Փառուխ (արեւմտահայերէն)|Փառուխի]], «[[Ուրեանա (արեւմտահայերէն)|Ուրեանա]]» լեռան դիրքերու պաշտպանները։ Հակառակորդը կորսնցուցած է հետեւակի 2 [[գումարտակ (արեւմտահայերէն)|գումարտակ]], 7 [[տանկ (արեւմտահայերէն)|տանկ]], 5 [[ՀՄՄ (արեւմտահայերէն)|ՀՄՄ]], 4 ռազմական ինքնաթիռ եւ 1 մարտական ուղղաթիռ, մարտադաշտի մէջ թողած մեծ քանակութեամբ հրազեն, զինամթերք եւ այլ նիւթական պաշարներ։ [[1993]]-ի փետրուար-մարտ ամիսներուն Արցախի ԻՊՈւ մարտական գործողութիւններ ծաւալած են Մարտակերտի շրջանի տարածքի ազատագրման եւ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի ԶՈւ Լաչին_քելբաջարեան խմբաւորման ջախջախման նպատակով։ Ռազմական գործողութեան յաջորդ փուլը Մարտակերտի շրջանի արեւմտեան մասի ազատագրումն էր։ Մարտակերտի, Մարտունիի եւ Շուշիի ՊՇ-ներու կողմէն համատեղ անցկացուած կայծակնային ռազմական գործողութիւնը աւարտած է ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի ԶՈւ Լաչին-[[քելբաջարեան]] խմբաւորման ջախջախումով. ազատագրուած են երկու տասնեակէ աւելի գիւղեր, ռազմավար վերցուած զէնք ու զինամթերք, մարտական տեխնիկա եւ մեքենաներ։ Օմարի լեռնանցքի վրան սահմանուած է կայուն վերահսկողութիւն։

[[Աղդամ (արեւմտահայերէն)|Աղդամը]] հակառակորդի ամենավտանգաւոր ռազմական հենադաշտն էր Արցախ ներխուժելու համար, միւս կողմէն, հակառակորդի ամենահզոր կրակելու դիրքերէն մէկն էր, ուր ադրբէյճանցիներըԱզրպէյճանցիները ժամանակին տիրացած էին խորհրդային բանակի զինամթերքի խոշոր պահեստներուն։ Հակառակորդը, բազմապատկելով Աղդամի մէջ կեդրոնացուած սպառազինութիւնը ու կենդանի ուժը, տենդագին նախապատրաստուած էր վերսկսելու յարձակումը Ասկերան - [[Ստեփանակերտ (արեւմտահայերէն)|Ստեփանակերտ]] ուղղութեամբ։ Աղդամի եւ անոր շրջակայքին մէջ գտնուող կրակելու դիրքերու ճնշման ռազմական գործողութիւնները սկսած են 4 Յուլիս [[1993]]-ին։ ԻՊՈւ եւ ՊՇ ստորաբաժանումներու՝ հարաւէն 2-րդ ՊՇ, հարաւ-արեւմուտքէն 3-րդ ՊՇ եւ հիւսիս-արեւմուտքէն 6-րդ ՊՇ ստորաբաժանումներու համաձայնեցուած գործողութիւնները պսակուած են յաջողությամբ, եւ 23 Յուլիսին Աղդամ քաղաքը առնուած է վերահսկողութեան տակ (տես Աղդամի ռազմական հենակետի վնասազերծման ռազմական գործողութիւն [[1993]])։ Աղդամի ռազմագործողութան արդիւնքին մէջ վերացած է Ստեփանակերտի վրայ կախուած մշտական վտանգը, մայրաքաղաքի ու շրջակայ գիւղերու բնակիչները ազատած են հեռահար հրթիռահրետակոծութիւններէն, հակառակորդին հասցած է ռազմական ու բարոյահոգեբանական մեծ հարուած, որովհետեւ Աղդամը ինքնաշարժի կամբաներու, երկաթուղիներու խոշոր հանգոյց էր, այնտեղ էր նաեւ հանրապետական նշանակութեան օդանավակայանը։ Այդ հաղորդակցութեան կարեւոր միջոցներէն զրկուիլը կաթուածահար կ՝ընէր ոչ միայն Արցախի արեւելեան, այլեւ հարաւային սահմաններու երկայնքով կեդրոնացած հակառակորդի խմբաւորումներու գործողութիւններն ու թիկունքի ապահովումը։ Հետեւաբար պատահական չէր, որ այդ պարտութիւնէն ետք ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի ղեկավարութիւնը դիմեց Արցախի ղեկավարութեանը՝ կրակի դադարեցման խնդրանքով։ ԱդրբէյճանըԱզրպէյճանը առաջին անգամ դիմեց Արցախի Հանրապետութեան հետ ուղղակի շփումներու։ Ստեղծուած իրավիճակին մէջ հակառակորդի յարձակման միակ հնարաւորութիւնը օդուժն էր, սակայն Արցախի Հանրապետութեան պաշտպանութեան բանակի ՀՕՊ-ի կատարելագործուած միջոցներու առկաիւթիւնն ու հակաօդայիններու մասնագիտական վարպետութիւնը կաշկանդած են հակառակորդի գործողութիւնները նաեւ օդին մէջ։ Կորսուածը ետ բերելու նպատակով ադրբէյճանականԱզրպէյճանական հրամանատարութիւնը հարուածի հիմնական ծանրութիւնը փոխադրած է հարաւարեւելեան եւ հարաւային ճակատ՝ [[Ֆիզուլի (արեւմտահայերէն)|Ֆիզուլիի]], [[Ջաբրայիլ (արեւմտահայերէն)|Ջաբրայիլի]], [[Կուբաթլու (արեւմտահայերէն)|Կուբաթլուի]] եւ [[Զանգելան|Զանգելանի]] ուղղութիւններ։ Հակառակորդը աշխոյժացած էր նաեւ Հադրութի ՊՇ ուղղութեամբ, որ պայմանաւորուած էր այստեղ ադրբէյճանականԱզրպէյճանական մեծաքանակ ուժերու առկաիւթեամբ եւ հետագայ կեդրոնացմամբ, ինչպէս նաեւ հայկական ուժերու պաշտպանութեան ճակատային գիծի ձգուածութեամբ։

Արցախի ԻՊՈւ հրամանատարութիւնը իր հերթին շահագրգռուած էր Հադրութի շրջանին մէջ պաշտպանական մարտերով հիւծած հակառակորդի հարուածային խմբաւորումները, անցնել վճռական հակայարձակման ու լուծել հարաւարեւելեան ու հարաւային սահմաններու, ինչպէս նաեւ Լաչինի մարդասիրական միջանցքի անվտանգութեան խնդիրը։ Հադրութի շրջանի ազատագրման, [[Ֆիզուլի (արեւմտահայերէն)|Ֆիզուլիի]], [[Ջաբրայիլ (արեւմտահայերէն)|Ջաբրայիլի]], [[Կուբաթլու (արեւմտահայերէն)|Կուբաթլուի]] շրջաններու կրակներու դիրքերուն ճնշման օգոստոսեան ռազմագործողութիւնը ռազմաքաղաքական մեծ նշանակութիւն ունեցած էր։ Վերացուած է Արցախի արեւելեան ու հարաւային սահմաններու, ինչպէս նաեւ Ստեփանակերտ-[[Գորիս (արեւմտահայերէն)|Գորիս]] ինքնաշաժի մայր ճամբաներուն վրայ կախուած մշտական սպառնալիքը, վնասազերծուած է Ֆիզուլիի, Ջաբրայիլի, Կուբաթլուի վտանգաւոր ռազմակայանները, ջախջախիչ պարտութեան մատնուած են այդ շրջաններուն մէջ կուտակուած հակառակորդի խմբաւորումներուն մէջ, Արցախի շուրջ ընդլայնուած է անվտանգութեան գոտին եւ ԻՊՈւ հաստատուած են նպաստաւոր բնագծերուն մէջ։ Հադրութէն հարաւ Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները շարունակելով հետապնդած են հակառակորդին՝ գրեթէ հասած են մինչեւ Իրանի սահմանը։ 24 Հոկտեմբեր [[1993]]-ին արցախեան զինուած կազմաւորումներու քանի մը ուղղութիւններով սկսած հակայարձակումը պսակուած է նոր յաջողութեամբ, ճնշած են Հորադիզի երկաթուղային հանգոյցի կրակի դիրքերը, որով, փաստօրէն, ԱդրբէյճանէնԱզրպէյճանէն մեկուսացուած են Զանգելանը եւ Ջաբրայիլի ու Կուբաթլուի՝ դեռեւս չվնասազերծուած ռազմական հենակետերը։ Հակառակորդի [[Հորադիզ (արեւմտահայերէն)|Հորադիզ]]_[[Կուբաթլու_ (արեւմտահայերէն)|Կուբաթլու_]][[Զանգելան (արեւմտահայերէն)|Զանգելանի]] զորախմբի ջախջախման ռազմագործողութիւնը աւարտին հասած է 1 Նոյեմբերին, երբ Արցախի ԻՊՈւ մարտիկները իրենց վերահսկողութիւնը հաստատած են Զանգելան շրջկեդրոնի եւ ռազմական հենակետերու վերածուած մոտակայ բնակավայրերու նկատմամբ։ 1-ին, 2-րդ, 6-րդ ՊՇ եւ կեդրոնական ենթակաիւթեան ստորաբաժանումներու փոխհամագործակցուած գործողութիւնները յաջողութեամբ պսակուած են ռազմաճակատի ամբողջ երկայնքով։ Սահմանամերձ գոտիի հարաւարեւելեան, հարաւային եւ հարաւարեւմտեան հատուածներուն մէջ հակառակորդի կրակի դիրքերուն պարտադրուած ու անհրաժեշտ վնասազերծումը լիովին չեզոքացած է Արցախի տարածք ներխուժելու, ինչպէս նաեւ խաղաղ բնակավայրերու հրետակոծութիւններու վտանգը։

18 Փետրուար [[1994|1994]]-ին [[Քելբաջար (արեւմտահայերէն)|Քելբաջարի]] շրջանի հիւսիսային մասի եւ Օմարի բարձրադիր լեռնանցքի ազատագրումը կարեւոր նշանակութիւն ունեցած է Մարտակերտի շրջանին ազատագրական մարտեր մղող ՊԲ ստորաբաժանումներու թիկունքը ապահովելու առումով։ Վերահսկողութիւն սահմանուած է Օմարի ռազմավարական կարեւորութեան լեռնանցքի վրայ, գլխովին ջախջախուած է այդ ուղղութեամբ ամիսներէ ի վեր կուտակուած հակառակորդի զինուժը, շարքէն հանուած կամ առգրաւուած են մեծ քանակութեամբ տեխնիկա, զէնք ու զինամթերք, այդ թիւին մէջ՝ թրքական արտադրութեան սպառազինութիւն (աւելի քան 16 միաւոր մարտական տեխնիկա, 5 հաուբէն, 1 ինքնագնաց ականանետ)։ Օմարի ռազմագործողութեան յաջող ելքը կանխորոշած է նաեւ հիւսիսային ռազմաճակատին մէջ ՊԲ ստորաբաժանումներու առաջխաղացման յաջողութիւնը։ Ընդհանուր առմամբ, փետրուարին հակառակորդը կորսնցուցած է աւելի քան 2 տասնեակ միաւոր զրահատեխնիկա եւ շուրջ 1000 զինուոր ու սպայ։ 28 Փետրուարին [[1994]]-ին եւ 1 Մարտին, Երեւան ու Պաքու ժամանած են Ռուսաստանի պաշտպանութեան փոխնախարար, գեներալ-գնդապէտ Գ. Կոնդրատեւը եւ հատուկ հանձնարարութիւններու գիծով դեսպան Վ. Կազիմիրովը՝ աջակցելու 18 փետրուար [[1994]]-ի ՀՀ-ի, Արցախի եւ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի միջեւ զինադադարի մասին ձեռք բերուած համաձայնութեան իրականացմանը։ Այս կապակցութեամբ ՊԲ զորամասերը ու ստորաբաժանումները հրաման ստացած են 1 Մարտէն դադարեցուցած է կրակը։ [[1994]]-ի գարնանային պատերազմաշրջանի խոշորամասշտաբ ռազմագործողութիւններու արդիւնքին մէջ, երկուստեք մեծաքանակ մարդկային, իսկ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի համար նաեւ տարածքային կորուստները անհեռանկար դարձած են պատերազմի շարունակումը։ Ի հավելումն անոր, Մարտակերտի ու Աղդամի շրջաններուն մէջ ՊԲ սրընթաց հակայարձակման եւ հակառակորդի՝ Արցախի սահմանակից վերջին ռազմահանգրուանի՝ [[Միրբաշիր (արեւմտահայերէն)|Միրբաշիրի]] կորստեան սպառնալիքի տակ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի մէջ հասունացած է նաեւ ներքաղաքական նոր ճգնաժամ, որուն ստիպած է հակառակորդին հաշտուած ու համակերպած է ստեղծուած իրավիճակի հետ։  

Ակհայտ էր, որ ստեղծուած իրավիճակին մէջ ադրբէյճանականԱզրպէյճանական կողմը այլեւս չէր կրնար իր թուական ու ռազմատեխնիկական գերակշռութեամբ ռազմաճակատ բեկում մտցնել։ Հետեւաբար, հասունացած էր զինադադարի հաստատման պահը, որ ալ ճիշտ ժամանակին գնահատեց Ռուսաստանը։ Վերջինս, խնդիր ունենալով չեզոքացնել շարք մը երկրներու շահագրգիռ միջամտութեան ու իր «[[ազդեցութեան գոտի (արեւմտահայերէն)|ազդեցութեան գոտի]]» ներթափանցման փորձերը, առանց նախապայմաններու ու քաղաքական հարցերու արծարծման վճռական քայլեր ձեռնարկեց հրադադար հաստատելու ուղղութեամբ։ Անոր հետ [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստանը]] առաջին հերթին կը հետամտնէր իր միջազգային վարքանիշի ու [[Անդրկովկաս (արեւմտաճայերէն)|Անդրկովկասի]] մէջ ազդեցութեան վերականգնման քաղաքական խնդրին։

Դեռեւս 5 Մայիսին Բիշքեկի Ռուսաստանի, [[Ղըրղզստան (արեւմտահայերէն)|Ղըրղզստանի]] եւ ԱՊՀ միջխորհըրդարանական խորհըրդաժողովի միջնորդութեամբ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի, Արցախի եւ Հայաստանի խորհրդարաններու ղեկավարները ստորագրած են արձանագրութիւն, ըստ որուն համաձայնութիւն ձեռք բերուած է կրակի դադարեցման վերաբերեալ։ Բիշքեկեան արձանագրութեանը ԱդրբէյճանըԱզրպէյճանը միացած է աւելի ուշ՝ 8 Մայիսին: Ռուսաստանի միջնորդութեամբ կրակի դադարեցման վերաբերեալ համաձայնագիրը ՀՀ, Արցախի եւ [[ԱՀ (արեւմտահայերէն)|ԱՀ]] պաշտպանութեան գերատեսչութիւնները ստորագրած են 11 Մայիսին։ Համաձայնագիրը ուժի մէջ մտած է 12 Մայիսին։ ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի կողմէն բիշքեկեան համաձայնութեան խափանումէն ետք գործին միջամտած է ՌԴ պաշտպանութեան նախարար Պ. [[Գրաչով|Գրաչովը]], նպատակ ունենալով դադարեցնել զինուած հակամարտութիւնը՝ մնացած հարցերու լուծումը թողնելով քաղաքագետներուն։ 16 Մայիս 1994-ին Մոսկուայի մէջ հանդիպելով ՀՀ պաշտպանութեան նախարար Ս. Սարգսեանի, ՀՀ պետնախարար Վ. Սարգսեանի, Արցախի ՊԲ հրամանատար Ս. Բաբաեանի եւ Ադրբէճանի պաշտպանութեան նախարար Մ. Մամեդովի հետ՝ ան առաջարկած է 17 Մայիսին 00 ժամուն դադարեցնել կրակը։ Այն մեծ դժուարութեամբ ընդունած է նաեւ ԱդրբէյճանըԱզրպէյճանը եւ մէկ ամիս ետք տուած իր համաձայնութիւնը։ Պարտադրուած հրադադարը կը պահպանուի ցայսօր ([[2012]])։ Մոսուայի մէջ հաստատուած զինադադարի համաձայնագիրով դադարեցուած են պատերազմական գործողութիւնները, եւ սկսած է Արցախեան հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման բանակցութիւններու փուլը, որ կը շարունակուի մինչեւ օրս (2012)։ [[ՂԱՊ (արեւմտահայերէն)|ՂԱՊ]]-ը տեղի ունեցած է համայն հայութեան՝ Հայաստանի եւ սփիւռքի ռազմական կարողութիւններու՝ մարդկային ուժի, նիւթական, տեխնիկական եւ այլ միջոցներու լայնածաւալ օգտագործումով, ինչպէս նաեւ բարեկամ երկրներու, միջազգային առաջադեմ հասարակայնութեան բարոյական ու հոգեբանական մշտական աջակցութեամբ։ ՂԱՊ-ի հաղթական աւարտէն ետք ԱդրբէյճանիԱզրպէյճանի իշխանութիւնները ստիպուած, որոշ ժամանակ հրաժարեցան հակամարտութեան հիմնախնդիրը ռազմական ճանապարհով լուծելու քաղաքական գիծէն։ Արցախի տարածքի շուրջ ստեղծուած է բաւարար խորութեան անվտանգութեան գոտի, որ թոյլ կու տայ Արցախի ազգաբնակչութեան անվտանգութիւնը ապահովելէ զատ, երկրին մէջ ծաւալած նաեւ բնականոն կենսական ու սոցիալ-տնտեսական գործունէութիւն։