«Արցախեան Ազատամարտ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ oգտվելով ԱՎԲ |
Չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (254) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 2.
{{Արեւելահայերեն|Արցախյան ազատամարտ}}
[[Պատկեր:Karabakhwar01.jpg|350px|մինի|աջից|'''Արցախեան Գոյամարտ''']]
'''Արցախեան ազատամարտ''' (նաեւ գոյամարտ, պատերազմ), [[Արցախ (արեւմտահայերէն)|Արցախի]] հայ բնակչութեան պայքարը յանուն [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] հետ միացման եւ ընդդէմ [[ազրպէյճան]]ական
== Արցախեան գոյամարտը 20-րդ դարասկիզբին ==
Արցախեան գոյամարտը սկիզբ առած է [[1918]]-[[1920]]
Իր ինքնորոշման իրաւունքը իրագործելու համար, Արցախի ժողովուրդը կ'ընտրէ ժողովրդական ներկայացուցչութիւն (խորհրդարան)՝ Արցախահայութեան Համագումարը, որ [[1918]]-[[1920]] թուականներուն կը հանդիսանայ Արցախի գերագոյն լիազօր
== Արցախեան գոյամարտը 20-րդ դարու վերջերուն ==
[[1988]]-ին Ազրպէյճան սանձազերծ կ'ընէ [[Հայ-Ազրպէյճանական]]
== Արցախեան ազատագրական պատերազմ ==
[[Պատկեր:Kharab Paterazm 14 nor.tif|300px|մինի|ձախից|'''Հանրահաւաք Ստեփանակերտի մէջ՝ 1988''']]
'''Արցախեան ազատագրական պատերազմը''' [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] դէմ Ազրպէյճանի Հանրապետութեան յարձակողականի հետեւանքով ծագած զինուած հակամարտութիւնն է [[1988]]–[[1994]]-
[[Արցախեան շարժում|Արցախեան շարժման]] առաջին օրէն իսկ ([[1988]], [[Փետրուար]]) Ազրպէյճանի մէջ սկսած է սանձարձակ հակահայկական քարոզչական
=== Հինգ հիմնական փուլերը ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 6.tif|300px|մինի|աջից|'''Ռմբակոծուած Ստեփանակերտը''']]
* '''Ռմբակոծուած Ստեփանակերտը Առաջին փուլ'''՝ 22 Փետրուար, [[1988]] – 19 Յունուար ,[[1990]]-ին-. սկսած է Ասկերան-Ստեփանակերտ ռազմավարական ուղղութեամբ աղտամցի ազրպէյճանցիներու բազմահազարանոց ամբոխի զինուած յարձակմամբ, աւարտած է Հիւսիսային Արցախի (Ազատ, Գետաշէն եւ Մանաշիտ), Մարտունիի շրջանի (նաեւ շրջակայ հայկական բնակավայրերու) վրայ յարձակումներու կասեցմամբ եւ Պաքուի հայ բնակչութեան ջարդի ու բռնի տեղահանութեան
* '''Երկրորդ փուլ՝''' 30 Ապրիլ, [[1991]]-ի – 18 Մայիս, [[1992]]-ի. սկսած է «[[Օղակ]]» ռազմական գործողութեամբ, աւարտած՝ Լաչին քաղաքի հրաձգութեան կայաններու ճնշմամբ եւ Հայաստանի հետ ցամաքային կապի
* '''Երրորդ փուլ''' ՝12 Յունիս, [[1992]] – 20 Յունուար, [[1993]]-. սկսած է Արցախի Հանրապետութեան [[Ասկերան (արեւմտահայերէն)|Ասկերանի]], [[Շահումեան (արեւմտահայերէն)|Շահումեանի]], [[Մարտակերտ (արեւմտահայերէն)|Մարտակերտի]], [[Մարտունի (արեւմտահայերէն)|Մարտունիի]] եւ [[Հատրութ (արեւմտահայերէն)|Հատրութի]] շրջաններու ուղղութիւններով թշնամիին հսկայածաւալ յարձակումներով եւ աւարտած է մարտական գործողութիւններու հիմնական թատերաբեմ՝ Մարտակերտի ռազմաճակատին, թշնամիին յարձակման կասեցմամբ, ինչպէս նաև հակամարտութեան գօտիի մէջ ուժերու ընդհանուր հաւասարակշռութեան
* '''Չորրորդ փուլ՝''' 5 Փետրուար, [[1993]] – 1 Նոյեմբեր սկսած է Մարտակերտի ռազմաճակատին վրայ Արցախի Հանրապետութեան ԻՊՈՒ-ի լայնածաւալ հակայարձակմամբ եւ աւարտած է [[Հորադիզ]]ի, [[Կուպաթլու]]ի, [[Ճապրայիլի (արեւմտահայերէն)|Ճապրայիլիի]], [[Ֆիզուլ (արեւմտահայերէն)|Ֆիզուլի]] եւ [[Զանգելան (արեւմտահայերէն)|Զանգելանի]] մէջ, կեդրոնացուած թշնամիին ռազմական խմբաւորումներու ջախջախման ռազմական
* '''Հինգերորդ փուլ''' ՝15 Դեկտեմբեր, [[1993]]– 17 Մայիս, [[1994]]. սկսած է Արցախի Հանրապետութեան սահմանագիծի ամբողջ տարածքով թշնամիին լայնածաւալ յարձակմամբ եւ եզրափակուած է արցախա-ազրպէյճանական հակամարտութեան գօտիին մէջ զինադադարի հաստատումով (տես Բիշքեկեան արձանագրութիւն)
=== Օղակ գործողութիւն ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 13.tif|300px|մինի|աջից|'''Շահումեանի շրջանի բնակչութեան բռնի տեղահանութիւն «Օղակ» գործողութեան ատեն''']]
[[«Օղակ]]» ռազմական գործողութեան նախնական յաջողութիւններով ոգեւորուած Ազրպէյճանի ղեկավարութիւնը իր ենթակայութեան տակ դրուած խորհրդային բանակի ստորաբաժանումներու միջոցով, շարունակած է մարտական գործողութիւնները [[Շահումեան]]ի
=== Նոյեմբեր 1991 ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 3 nor.tif|300px|մինի|աջից|'''Խումբ մը կամաւոր ազատամարտիկներ''']]
Նոյեմբերին, հիմնականին [[Հատրութ (արեւմտահայերէն)|Հատրութի]] եւ [[Մարտունի (արեւմտահայերէն)|Մարտունիի]] շրջաններուն մէջ ծաւալած մարտերու ընթացքին, ճնշուած են [[Հալիֆշա (արեւմտահայերէն)|Հալիֆշա]] (6.11.[[1991]]), [[Հախլլու (արեւմտահայերէն)|Հախլլու]] (7.11.[[1991]]), [[Սալաքեաթ (արեւմտահայերէն)|Սալաքեաթ]] (7.11.[[1991]]) եւ [[Խոչաւենդ (արեւմտահայերէն)|Խոչաւենդ]] (19.11.[[1991]]) բնակավայրերու հրաձգութեան կեդրոնները, ազատագրուած են[[Սարինշէն (արեւմտահայերէն)|Սարինշէն]]», [[Ծամձոր (արեւմտահայերէն)|Ծամձոր]] (15.11.[[1991]]) ու [[Քարագլուխ (արեւմտահայերէն)|Քարագլուխ]] (20.11. [[1991]])
=== Յունուար 1992 ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 8.tif|300px|մինի|ձախից|'''Ազատամարտիկները դիրքերուն մէջ''']]
19-20 Յունուար [[1992]]-ին ազատագրուած է Ստեփանակերտի արուարձան [[Կրկժան (արեւմտահայերէն)|Կրկժանը]], որմէ ետք հայ մարտիկները դիրքեր գրաւած են տիրապետող բարձունքներու
=== Մարտ 1992 ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 4.tif|300px|մինի|աջից|'''Հերթական հրթիռահրետակոծութենէն ետք''']]
[[1992]] Մարտ ամիսը նշանաւոր եղած է Ազրպէյճանի զինուած կազմաւորումներու կողմէ Արցախի խաղաղ բնակավայրերու մշտական հրթիռահրետակոծութիւններով եւ սպառազինութեան ու ռազմական ուղղաթիռներու կիրառմամբ լայնածաւալ
=== Ապրիլ 1992 ===
[[Պատկեր:Kharab Paterazm 7 nor.tif|300px|մինի|ձախից|'''Ազրպէյճան 1992-ին կիրառեց «Կրատ» կայանը''']]
Ապրիլ [[1992]]-ին, առաւել ցայտուն արտայայտուած են Ազրպէյճանի որդեգրած «[[բնաջնջողական պատերազմի (արեւմտահայերէն)|բնաջնջողական պատերազմի]]» քաղաքականութեան
Այդպիսով, Ազրպէյճանի կողմէն սանձազերծուած պատերազմը նոր թափ ու ծաւալներ ընդունած
Ստեղծուած իրավիճակին մէջ Շուշիի ազատագրումը կը դառնար պարտադրուած անհրաժեշտութիւն. Անոր համար առկայ էին տնտեսական ու ռազմական բոլոր
=== Շուշիի ազատագրում ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 12.tif|350px|մինի|աջից|'''Շուշին ազատագրուած է 9,Մայիս,1992''']]
Շուշիի ազատագրման գործողութեան նախապատրաստումը կատարուած է քանի մը փուլերով՝ դիւանագիտական, լրատուաքարոզչական եւ
Ռազմական գործողութեան մանրակրկիտ նախապատրաստութեան, հմուտ ղեկավարման, բոլոր աստիճաններու հրամանատարներու հնարամիտ փոխհամագործակցութեան, հայ ազատամարտիկներու վճռական գործողութիւններու շնորհիւ, երկու օրուան մէջ, յաջողած է ճնշել թշնամիին դիմադրութիւնը եւ ազատագրել ռազմավարական տեսակէտէն կարեւոր Շուշի
Շուշիի ազատագրումը վերջնականապէս հողմացրիւ ըրած է քանակով ու միջոցներով գերակշռող թշնամին սեփական ուժերով յաղթելու անհնար
Շուշիի յաղթանակը հիմք հանդիսացած է ԻՊՈւ ջոկատները Արցախի Հանրապետութեան [[ՊԲ (արեւմտահայերէն)|ՊԲ]]-ի վերակազմաւորելու նախապատրաստութեան
[[Պատկեր:Kharab paterazm 15.tif|300px|մինի|ձախից|'''Շուշիի Ս. Ամենափրկիչ (Ղազանչեցոց) եկեղեցին ազրպէյճանական ուժերու կողմէ վերածուած էր զինապահեստի''']]
[[Լաչին (արեւմտահայերէն)|Լաչինէն]] ԻՊՈւ կամաւորները դուրս եկած են ՀՀ սահմանը, միաժամանակ հետապնդած Քէլբաջարի ու Կուպաթլուի ուղղութեամբ նահանջող
[[Պատկեր:Kharab Paterazm 14.tif|300px|մինի|աջից|'''Բացուած է Ստեփանակերտ-Գորիս ճանապարհը''']]
Մարտակերտի ճակատին ձեռնարկուած հակայարձակումներուն շնորհիւ, նկատի առնուած են դրութիւն կայունացնող
[[Պատկեր:Kharab Paterazm 5 nor.tif|300px|մինի|ձախից'''|«Արծիւ մահապարտներ» գումարտակի հրամանատարներու եւ ազատամարտիկներու հաւաք''']]
Այսպիսով, Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումներու յուլիսեան հակայարձակման արդիւնքին մէջ, Մարտակերտի մեծ մասը ազատագրուած
[[Պատկեր:Kharab Paterazm 9 nor.tif|300px|մինի|աջից|''' Թշնամի ուղղաթիռի մնացորդներ՝ Ասկերանի մօտ''']]
[[1992]] Մայիս-Հոկտեմբեր ամիսներուն ԻՊՈւ մարտիկները ոչնչացուցած են 1 ՍՈւ–24, 2 ՍՈւ–24 Ռ, 1 ՍՈւ–25, 2 ՄԻԳ–25 ինքնաթիռներ, 5 ՄԻ–24 եւ 3 ՄԻ–8
Այսպիսով, [[1992-]]ի վերջը փաստօրէն թշնամին սպառած էր իր յարձակողական հնարաւորութիւնները, ստեղծուած էր ուժերու
=== 1993-ի հայկական լայնածաւալ յառաջխաղացքը եւ Արցախի ամբողջական ազատագրումը ===
[[Պատկեր:Kharab Paterazm 10 nor.tif|250px|մինի|ձախից|'''Մոնթէ Մելքոնեան Մարտունիի ռազմաճակատին վրայ''']]
Նախապատրաստուելով ձմեռնային պատերազմաշրջանին՝ Ազրպէյճանի զինուած ուժերը զինամթերքով, սպառազինութեան, նիւթական պաշարներու գերակշռութիւն ստեղծած են ռազմաճակատին վրայ եւ Յունուար [[1993]]-ին, յարձակողական գործողութիւններ ծաւալած են Մարտակերտի, Ասկերանի, Մարտունիի, ինչպէս նաեւ Լաչինի
ԻՊՈւ Ապրիլ [[1993]]-ի սկիզբը աւարտելով քէլբաջարեան ռազմագործողութիւնը՝ ձեռնամուխ եղած են նոր մարտական
=== Աղտամի ազատագրումը ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 4 nor.tif|300px|մինի|աջից|'''1993, Աղտամ ազտագրուածէ:''']]
[[Աղտամ (արեւմտահայերէն)|Աղտամը]] թշնամիին ամէնէն վտանգաւոր ռազմական յենադաշտն էր Արցախ ներխուժելու համար, միւս կողմէն, ամէնէն հզօր հրաձգութեան դիրքերէն մէկն էր, ուր Ազրպէյճանցիները ժամանակին տիրացած էին խորհրդային բանակի զինամթերքի մեծ քանակութեամբ
[[Պատկեր:Kharab paterazm 10.tif|300px|մինի|ձախից|'''ՊԲ N ստորաբաժանումը 1993-ի հակայարձակման ատեն''']]
Արցախի ԻՊՈւ հրամանատարութիւնը իր հերթին շահագրգռուած էր Հատրութի շրջանին մէջ պաշտպանական մարտերով հիւծել թշնամիին հարուածային խմբաւորումները, անցնիլ վճռական հակայարձակման ու լուծել հարաւ արեւելեան ու հարաւային սահմաններու, ինչպէս նաեւ Լաչինի մարդասիրական միջանցքի անվտանգութեան
18 Փետրուար [[1994]]-ին [[Քէլբաջար (արեւմտահայերէն)|Քէլբաջարի]] հիւսիսային մասի եւ Օմարի բարձրադիր լեռնանցքի ազատագրումը կարեւոր նշանակութիւն ունեցած է Մարտակերտի ազատագրական մարտեր մղող ՊԲ ստորաբաժանումներու թիկունքը ապահովելու
=== Զինադադարի հաստատում ===
[[Պատկեր:Kharab paterazm 1.tif|300px|մինի|աջից|'''Ռազմական շքերթ, Ստեփանակերտի մէջ''']]
[[Պատկեր:Nagorno karabakh republic.png|300px|մինի|ձախից]]
Ակնյայտ էր, որ ստեղծուած իրավիճակին մէջ, ազրպէյճանական կողմը այլեւս չէր կրնար իր թուական ու ռազմական կարողութիւններով
Տակաւին,5 Մայիսին, Բիշքեկի մէջ [[Խրխզիստան (արեւմտահայերէն)|Խրխզիստանի]], Ռուսաստանի եւ ԱՊՀ միջ-խորհրդարանական խորհրդաժողովի միջնորդութեամբ՝ Ազրպէյճանի, Արցախի եւ Հայաստանի խորհրդարաններու ղեկավարները ստորագրած են համաձայնագիր մը, ըստ որուն զինադադարի որոշումը վերջնականացած
== Ծանօթագրութիւններ ==
|