«Ծերենց» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Տօքթ. Յովսէփ Շիշմանեան ծանօթ է Ծերենց ծածկանունով։ Հայ նշանաւոր վիպագիր Ծերենց ծնած է 1822 Սեպտեմբերի 16-ին։ Տասը տարեկանին կ'երթայ Վենետիկ, Մխիթարեան հայրերու Ս. Ղազար վանքը, ուսանելու։ Դասընկեր կ'ունենայ ՂեւոնդՂևոնդ Ալիշանը, որուն հայրենի զրոյցները պատանի Յովսէփին միտքն ու երեւակայութիւնըերևակայութիւնը կը կապեն հայրենի աշխարհին պատմական վայրերուն եւև հայագիտական լուրջ ուսում մը ստանալէ ետք, կը դադրի վանական դառնալու մտադրութենէն ու 1840-ին կը վերադառնայ իր ծննդավայրը՝ Պոլիս, ուր քանի մը տարի կը զբաղի ուսուցչութեամբ։ 1848-ին Օգոստոսի 28-ին, Ծերենց երկար ճանապարհորդութիւն մը կը կատարէ եւև իր աչքերով կը տեսնէ Հայաստանի եւև Կովկասի պատմական քաղաքները՝ Կարին, Կարս, Ալեքսանդրապոլ եւև Թիֆլիս ու աւելի մօտէն կը ծանօթանայ հայրենի սքանչելի բնութեան եւև իր ժողովուրդին աւանդութիւններուն եւև բարքերուն, որոնք յետագային ատաղձ պիտի ծառայէին իր գրելիք պատմական արժէքաւոր վէպերուն։ Մէկ կողմէն գրականութեան հանդէպ ունեցած իր սէրն ու մասնագիտութեան մը տիրանալու անհուն տենչը, իսկ միւս կողմէ իր ապրուստին մտահոգութիւնն ու նիւթական անապահովութիւնը կրկնակ դժբախտութիւններ էին որոնք անկարելի կը դարձնէին իր փափաքներուն իրականացումը, որոնք սակայն երբեք ալ չկրցան բեկում մը առաջացնել իր հոգիին մէջ։ 1848-ին Ծերենց կը մեկնի Փարիզ, այս թուականին իրեն համար կը սկսի ուսանողական նոր շրջան մը։ Սամուէլ Մուրատեան վարժարանին մէջ (ՍեւրՍևր) ուսուցչութեամբ կը զբաղի եւև միայնգամայն կը հետեւիհետևի ֆրանսական բժշկական համալսարանի ճիւղին։ Փարիզի մէջ Ծերենց կը ծանօթանայ Նահապետ Ռուսինեանի եւև անոր ընկերներուն հետ եւև ինք եւսևս անոնց պէս կը կրէ ֆրանսական յեղափոխութեան գաղափարներուն ազդեցութիւնը։ 1853-ին, Ծերենց վկայեալ բժիշկ կը վերադառնայ Պոլիս, ուր այդ օրերուն, կաթոլիկ խումբ մը եկեղեցականներ, Հռոմի պապին դրդումով եւև Հասունի գլխաւորութեամբ կը վարէին ազգաթաւ ուղղութիւն մը, նպատակ ունենալով Հայ Կաթոլիկ եկեղեցին ձուլել Լատին եկեղեցիին հետ։ Հասուննեաններու հակառակորդները, որոնք ծանօթ էին հակահասունեան անունով, ընդհանրապէս կը պահանջէին ազգային եկեղեցիի ինքնուրունութիւն։ ԹէպէտեւԹէպէտև այս հակընդդէմ պայքարը ըստ երեւոյթիներևոյթին կրօնական վէճ մըն էր, սակայն խորքին մէջ քաղաքական խաղ մըն էր հայ ժողովուրդին խոշոր մէկ հատուածը հոգեւորապէսհոգևորապէս ենթարկելու Հռոմի Պապին իշխանութեան, որ կը ձգտէր վերջնականապէս հայ կաթողիկէ եկեղեցիներու համայնքը ջլատել իր ազգային դիմագիծէն։ Ահա այդ պայքարը իր ատենին սուր բնոյթ մը ստացաւ եւև յայտնի եղաւ Հասունեաններու Հակահասունեաններու պայքար անունով։ Ծերենց, հակառակ իր կաթոլիկ ըլլալուն, կանգնեցաւ հակահասունեաններու կողքին եւև դարձաւ ազգային շարժումը գլխաւորողներէն մին եւև հանրային կեանքը յուզող ուշագրաւ ու ջղուտ յօդուածներով իր աշխատակցութիւնը բերաւ Իւթիւճեանի Մասիսին, Մամուրեանի ԱրեւելեանԱրևելեան Մամուլին եւև Ծիածանին։ 1862-ին Սկիւտարի մէջ, որ այդ թուականներուն մտաւորական կեդրոններէն մէկը կը հանդիսանար, հիմը կը դրուէր [[Համազգեաց]] անուն բարեգործական ընկերութեան մը, որուն կազմակերպիչները կը հանդիսանային բանաստեղծ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան, բժիշկ Նահապետ Ռուսինեան, Ծերենց եւև ուրիշներ։ Այս ընկերութեան նպատակն էր կրթութիւն տարածել յատկապէս Կիլիկիոյ մէջ եւև հայ ժողովուրդի տնտեսական վիճակը բարելաւել, ձեռք բերելով հողային տարածութիւններ, այնտեղ հաստատելով գաղթական հայեր։ 1863-ին Ծերենց իբրեւիբրև Համազգեաց ընկերութեան ներկայացուցիչ ուղեւորուեցաւուղևորուեցաւ Կիլիկիա, գիւղատնտեսական վարժարան մը հաստատելու ծրագրով, սակայն Հասունի մատնութեամբ Բ. Դուռը ետ դարձուց Ծերենցը եւև տեւականտևական հսկողութեան տակ առաւ ամբաստանելով զինք թրքական կառավարութեան դէմ որպէս յեղափոխական գաղափարներու տարածիչ։ 1875-ին Ծերենց հազիւ ստանձներ էր Օրթագիւղի հայ կաթողիկէ վարժարանի տնօրէնութեան պաշտօնը, երբ կառավարութիւնը կառավարական բժիշկի պաշտօնով զինք ուղարկեց Կիպրոս։ Ասիկա տեսակ մը աքսոր էր՝ զինք առանձնացնելու համար, որպէս կասկածելի։ Կիպրոսի մէջ՝ հեռու իր ծննդավայրէն, Ծերենց կը գրէ իր առաջին պատմական վէպը՝ «Թորոս Լեւոնի»ն, որ կը հրատարակուի 1877-ին, Պոլսոյ մէջ։ 1878-ին աքսորական կեանքին վերջ տրուելով, Ծերենց կու գայ Պոլիս, ուրկէ կ'անցնի Կովկաս եւ կը հաստատուի Թիֆլիս, ուր կ'անցնի իր կեանքին մնացեալ տարիները։ Այս շրջանին կը զբաղի ուսուցչութեամբ, դասաւանդելով Ազգ. Պատմութիւն Ներսիսեան վարժարանի մէջ։ 1879-ին, Թիֆլիսի մէջ կը հրատարակուի Ծերենցի երկրորդ պատմական վէպը՝ «Երկունք Թ. Դարու»ն, իսկ 1881-ին իր երրորդ գիրքը՝ «Թէոդորոս Ռշտունի»-ն։ 1884-ին, իր դուստրին՝ Թագուհիին մահով, Ծերենց խորապէս ընկճուած, տակաւ կը կորսնցնէ հասարակական կեանքի հանդէպ իր ունեցած ոգեւորութիւնըոգևորութիւնը եւև կարճ ժամանակի մը համար կ'անցնի Պոլիս, իր վիշտը մոռնալու։ Սակայն անօգուտ կ'ըլլայ իր սիրասուն աղջկան յիշատակը ջնջել եւև կրկին կը վերադառնայ Թիֆլիս, ուր երկար հիւանդութենէ մը ետք, կաթուածահար՝ կը վախճանի 1888-ին, Փետրուարի 17-ին։ Ծերենցի աճիւնը կ'ամփոփուի հայկական գերեզմանատան մէջ, իր աղջկան կողքին, Ռաֆֆիի եւև Գրիգոր Արծրունիի հողակոյտերուն մօտ։

Ծերենցի երկերը պատմական վէպեր են հրատարակուած՝ առանձին երեք հատորներով, որոնք ժամանակագրական կարգով հետեւեալներնհետևեալներն են։- 1.-ԹՈՐՈՍ ԼԵՒՈՆԻԼևՈՆԻ 2.-ԵՐԿՈՒՆՔ Թ. ԴԱՐՈՒ 3.-ԹԷՈԴՈՐՈՍ ՌՇՏՈՒՆԻ

ԹՈՐՈՍ ԼԵՒՈՆԻԼևՈՆԻ - Ցարդ առանձին հատորով «Թորոս Լեւոնի» վէպը արժանացած է ութ հրատարակութիւններու։ Իսկ 1957-ին Սովետական Հայաստանի Հայպետհրատի կողմէ լոյս տեսաւ Ծերենցի ամբողջական գործերուն մի հատորեակը՝ ((Երկեր )) ընդհանուր խորագրով։ «Թորոս Լեւոնի» վէպը կը ներկայացնէ ԺԲ. Դարու Կիլիկիոյ ազատագրութեան համար Բիւզանդական տիրապետութեան դէմ հայ ժողովուրդին մղած պայքարը։ «Թորոս Լեւոնի»ն հայ իրականութեան մէջ, առաջին պատմական վէպն է, եթէ նկատի չունենանք Խ. Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի»-ն, որ գլխաւորապէս կը վերապրեցնէ ժամանակի իրադարձութիւնները։ Այս գիրքը Ծերենցի յաջողագոյն ստեղծագործութիւնն է։ Վէպին յատկանիշը պէտք է որոնել պատմական անցեալով ժամանակակից հրատապ խնդիրներուն ծառայեցնելու իր ձգտումին մէջ։ Անոր գործին հիմնական խարիսխը ժողովուրդն է։ Վէպին մէջ ցոյց կը տրուի Ռուբինեանց հարստութեան կործանումէն ետք Կ. Պոլիս գերի տարուած ԼեւոնԼևոն Ա.-ի եւև իր երկու զաւակներուն՝ Ռուբէնի եւև Թորոսի բանտարկութիւնը, յետոյ՝ Ռուբէնի սպանութիւնը յոյներու կողմէ։ Վէպին սկիզբէն մենք կը հանդիպինք Թորոսին՝ Բիւզանդիոնի կայսր՝ Կամնենոսի պալատին մէջ, ուր ինքզինք յիմար կը ձեւացնէձևացնէ պալատականներուն ուշադրութիւնը վրիպեցնելու համար իր անձին եւև իր մտերիմներուն օգնութեամբ Թորոս իշխանին փախուստը բանտէն եւև անցքը Կիպրոս ուրկէ կ'անցնի Կիլիկիա, ուր բիւզանդացիներու դէմ յաղթական քանի մը ճակատամարտներէ ետք, կը յաջողի գրաւել յունական բերդերը եւև համաժողովրդային վստահութիւն շահելով կը հաստատէ Կիլիկիոյ անկախութիւնը։ Վէպը կ'աւարտի Թորոս իշխանի մահով։

ԵՐԿՈՒՆՔ Թ. ԴԱՐՈՒ - Այս վէպը կը ներկայացնէ պատմական Հայաստանի այն շրջանը որ ծանօթ է արաբական տիրապետութեամբ եւև 851-ի ժողովրդական ապստամբութեամբ։ Նիւթը կառուցուած է Բագարատ իշխանի ձերբակալութեան եւև արաբ ոստիկան Ապուսեթի սպանութեան վրայ։ Վէպին մէջ մենք կը տեսնենք ցնցող հոգեվիճակներ, սրտառուչ անցքեր եւև յագեցուած ընդհանրացումներ։ Չորս դարու տառապանքով իր անկախութիւնը կորսնցուցած հայ ժողովուրդը տխուր ու սիրտ արիւնող իր նախարարներուն անմիաբանութեան հաստատումով եւև հայ ժողովուրդի խոնարհ այլ ազնիւ զաւակներէն՝ Յովնանի արի եւև իմաստուն սխրագործութիւններով ներկայացուած՝ վերականգնումի շգեղ խիզախումն ու անդրդուելի կամքը կ'արձանացնէ։ Սասուն առանձին կը պայքարի արաբներու դէմ։ Բուղա ոստիկանը մահու աւեր կը սփռէր։ Յովնան կը ձերբակալուի ու կը նահատակուի։ Ծերենց պատմական ամէն խնդիր կը կապէ ժողովուրդի դերին հետ։ Ծերենցի կարծիքով կառավարողները բարոյական մեծ պատասխանատւութիւններ ունին իրենց ժողովուրդին հոգեւորհոգևոր եւև նիւթական վիճակին համար։ Մինչդեռ կը նկատէ որ հայ ազնուականներն ու նախարարնըրը իրենց փառասիրութեան եւև դասակարգային պայքարի հետեւանքովհետևանքով կ'անջատուին ժողովուրդէն ու անկարող կը դառնան պաշտպաելու երկիրն ու ժողովուրը օտար ներխուժումներու դէմ։ Այդ իսկ պատճառով Ծերենց ժողովուրդին պաշտպանութիւնը կը յանձնէ նոյն ինքն ժողովուրդին, ժողովուրդի հասարակ ու համեստ զաւակ՝ վէպի գլխաւոր հերոս Յովնանին, որ կ'ըսէ «Ուր որ հայ կայ պէտք է միաբանին եւ առանց նախարարաց, իրենց գլխուն ճարը տեսնեն, այդ ատեն թերեւս հայ ազգը իր փրկութիւնը գտնէ»:։ Այսպիսով Հայկական հարց-ի ամենաեռուն շրջանին, Ծերենց իր «Երկունք Թ. Դարու» վէպով կը քարոզէր ժողովուրդի համախմբում եւև սեփական միջոցներով ու ոյժով ազգային անկախութիւն ձեռք բերելու գաղափարը։ Պատահական չէ որ ճիշդ այդ ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ մեր ժողովուրդին դիւցազնավէպը՝ «Սասունցի Դաւիթ»ը, որուն մարդասիրական, տկարներու պաշտշպանութեան, այլասիրութեան, հայրենասիրութեան ժառանգութիւնները, անկորնչելի գանձը կը կազմեն մեր ժողովուրդին։ Ծերենց իր «Երկունք Թ. Դարու» պատմական վէպով կ'ուզէ հասկցնել թէ «Հայկական Հարցը» նպաստաւոր լուծում կրնայ գտնել միայն այն ատեն, երբ հայ ժողովուրդը համերաշխ եւև համախոհ վստահի իր սեփական ոյժերուն վրայ։ Ծերենցի ստեղծած պատկերները տպաւորիչ են, չունի աւելորդաբանութիւններ։ Մեղմ ու կուռ են նկարագրութիւնները։

ԹԷՈԴՈՐՈՍ ՌՇՏՈՒՆԻ - Թէոդորոս Ռշտունի վէպը կը ներկայացնէ հայոց պատմութեան ծանր եւև անյուսալի այն շրջանը՝ երբ պարսկական ու բիւզանդական քաղաքական ախորժակներու եւև մրցակցութեանց որպէս արդիւնք, Հայաստան քայքայուած ու արիւնաքամ Է. դարուն կ'ենթարկուէր արաբական արշաւանքներու։ Վէպին գլխաւոր հերոսը՝ Թէոդորոս Ռշտունին է, որ օգտուելով արաբներու արշաւանքին հետեւանքովհետևանքով բիւզանդական կայսրութեան թուլութենէն, արաբներու հետ բանակցութիւններ կը վարէ Հայաստանէն դուրս վտարելու համար յոյները, որոնք այնքան անհեռատէս քաղաքականութիւն մը վարեցին Հայաստանը տկարացնելով։ Սակայն արաբները կռահելով Թէոդորոս Ռշտունիին նպատակները կը ձերբակալեն զինք եւև կ'աքսորեն։ ԱյնուհետեւԱյնուհետև կը սկսի արաբական տիրապետութեան շրջանը Հայաստանի համար։ Ծերենց այս վէպով կ'ուզէ բացատրել Հայկական Հարցի հակաշրջութենէն ետք ստեղծուած հիասթափութիւնը։ Սակայն հեղինակը յոռետես չէ երբեք. Ան իր այս վէպով ակնարկութիւն կ'ընէ եւրոպականևրոպական պետութիւններու ըթացքին օսմանեան տիրապետութեան պայմաններուն մէջ եւև կ'ուզէ հասկցնել թէ ժողովուրդներու կեանքին մէջ կրնան պատահիլ ծանր օրեր, որոնք սակայն պէտք չէ յուսահատութեան մատնեն, այլ մեզի փնտռել պէտք է տան մեր դժբախտութիւններուն պատճառները եւև փրկութեան միջոցները, խուսափելու համար այդ ծանր վիճակներէն։ Այս վէպին մէջ դէպքերու յաջորդականութեան տրամաբանական կապը թոյլ է։ Ընթերցողը ականատես կ'ըլլայ վտանգներու հեշտութեամբ փարատումին եւև յանկարծուստ դէմքերու երեւումիներևումին, որոնք միանալով հեղինակին խորհրդածութիւններուն կը նուազեցնեն գիրքին գեղարուեստական արժէքը։

Ծերենց իր վէպերով եւև հրապարակագրական յօդուածներով կը ներկայացնէ ժամանակակից ազգային եւև ազատագրական ձգտումները, որոնք կը ներշնջեն հաւատք դէպի անցեալի մեր փառքերը։ Ծերենց մէկն է այն առաջաւոր գործիչներէն, որ եղաւ արեւմտահայարևմտահայ եւև արեւելահայարևելահայ մտաւորականութեան սերտակցութեան եւև միաձուլման կապը։ Ծերենց օժտուած է գեղարուեստագէտ-վիպագրի տաղանդով։ Ան յաջողած է սեղմ եւև չոր տողերու մէջ կենդանութիւն, հոգի տալ իր ընտրած հերոսներուն, գործողութիւններու յաջորդականութեամբ հետաքրքրական դարձնել իր գործերը։ Ծերենց իր վէպերով հայրենասիրութիւն կը քարոզէ ոչ թէ ճառով, այլ պատկերացումներով, ապրող տիպարներու օրինակով եւև գործով։ անոր վէպերը՝ խորքով, կառուցուածքով եւև լեզուով ունին գեղարուեստական նկարագիր եւև ոչ թէ քարոզչական։ Գրող հրապարակագիր, բժիշկ եւև ուսուցիչ Ծերենցը արժանի է մեծ յարգանքի մեր գրականութեան մէջ եւև ունի իր արժանի տեղը որպէս վիպագիր։