Ուիքիփետիա

«Երեւան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ →‎top: clean up, replaced: հայերեն → հայերէն using AWB
No edit summary
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}
[[Պատկեր:Yerevan coll mix.jpg|300px|մինի|աջից|Երեւան]]
'''Երեւան''', Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք։ Կը գտնուի Արարատեան դաշտին մէջ՝ [[Հրազդան գետ]]ի ափին՝ իր մէջ պարփակելով գետը։ Մշտական բնակչութեան քանակով, որ 2014 թուականի Յունուար մէկի դրութեամբ կը կազմէ աւելի քան 1 միլիոն 68 հազար մարդ, Հայաստանի ամենամեծ քաղաքն է<ref>[http://armstat.am/file/article/marz_14_24.pdf Երեւան քաղաքի ցուցանիշները ըստ ԱՎԾ-ի ամփոփման:]</ref>։ [[1918]] թուականէն սկսեալ Երեւանը Հայաստանի մայրաքաղաքն է եւ Հայաստանի պատմութեան՝ 12-րդ մայրաքաղաքը<ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1354 Հայաստանի մայրաքաղաքները, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան]</ref>։
 
Երեւանը հիմնադրած է Վանի թագաւորութեան արքայ՝ Արգիշտի Ա.-ը Քմ.Աթ.ա. 8-րդ դարուն<ref>[http://www.erebuni.am/index.php?option=com_content&view=article&id=1231&Itemid=682&lang=hy Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան. Էրեբունի քաղաքատեղի:]</ref><ref>[http://armenianhouse.org/avetisyan/yerevan.html Երեւանը և նրա անվան պատմությունը]</ref>։ Քաղաքի տեղանուան ծագման հետ կապուած կան շատ վարկածներ, մասնաւորապէս, ըստ ժողովրդական աւանդութեան, Երեւանը կը կապուի Նոյեան անուան հետ, իբրեւ Նոյը այդպէս կոչած է առաջին ջրհեղեղէն ետք երեւացող ցամաքը<ref>{{cite book|title = «ԵՐԵՎԱՆ» գիտական հոդվածների ժողովածու|author = Արմէն Պետրոսեան Հնագիտութեան, ազգագրութեան հիմնարկ|last = |first = |publisher = |edition = |language = հայերէն|chapter = |page = |location = Երեւան|year =2006 |isbn = |url =http://yhm.am/archives/335}}</ref>։ Միջնադարուն քաղաքը մտած էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք գաւառի սահմաններուն մէջ։ 2018 թուականին, երբ կը լրանայ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 100-ամեակը, Երեւանը կը դառնայ 2800 տարեկան։
 
== Բնակչութիւն ==
{{Wikidata/Population}}
 
== Պատմութիւն ==
Տող 8 ⟶ 11՝
[[Պատկեր:Erevan - La forteresse d'Erébouni 04.JPG|մինի|[[Խալդի]] աստուածի պատկեր, Էրեբունի ամրոց, վերակառուցում]]
[[Պատկեր:Urartian Tablet03.jpg|մինի|Էրեբունի ամրոցի հիմնադրման մասին արձանագրութեան սեպագիրի պատճէն]]
[[Պատկեր:Teishebaini Reconstruction 01.jpg|մինի|[[Թեյշեբաինի|Թեյշեբաինիի բերդ]]ը բերդը. վերականգնված տեսք]]
Երեւանը աշխարհի ամենահին քաղաքներէն է։ Հնագիտական պեղումներով պարզուած է, որ մարդը այստեղ բնակած է տասնեակ հազարաւոր տարիներ առաջ։ Քաղաքի տարածքին մէջ տարբեր ժամանակաշրջաններուն յառաջացած եւ զանազան պատճառներով կործանած են բազմաթիւ բնակավայրեր։ Ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքին ամենահին բնակավայրը Երեւանեան կամ [[Հրազդանեան քարայր]]ն է ([[Երեւանեան լիճ]]ին մօտ՝ [[Հրազդան գետ]]ի ձախ ափին), որուն հնագոյն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) կը թուագրուի մուսդերեան շրջանով (10-3,5 հազարամեակ առաջ): Իբրեւ հին բնակավայր յայտնի է նաեւ [[Շէնգաւիթ]]ը. այստեղ մարդիկ բնակութիւն հաստատած են 5-6 հազար տարի առաջ<ref name="ՀՀ" />:
 
Տող 20 ⟶ 23՝
 
=== Հիմնադրութիւն ===
[[Վանի թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] քաղաք Էրեբունին, հիմնադրուած է Ք[[մ.Աթ.ա. [[782]] թուականին։ Ըստ, [[Վան]]ի մէջ գտնուած սեպագիր տարեգրութեան՝ Վանի թագաւորութեան արքայ [[Արգիշտի Ա․]]-ն իր ղեկավարման 5-րդ տարին կառուցեց Էրեբունի քաղաքը։ [[1950]] թուականին [[Արին Բերդ]] բլուրին վրայ գտած սալաքարի մը վրայ գրուած գրութիւնը կ՛արտօնէ նոյնականացնել Էրեբունի եւ Երեւան քաղաքները։ Սալաքարի վրայ գրուած է.
 
{{քաղվածք|Խալդի աստուծոյ զօրութեամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց եւ անուանեց Էրեբունի՝ ի հզօրութիւն Բիայնիլի երկրի եւ ի սարսափ թշնամի երկիրներու։ Հողը ամայի էր, ձեռնարկեցի այստեղ հզօր գործեր...|<ref>[http://www.armenianmonuments.org/hy/monument/Erebuniexcavation/1148 Էրեբունու պեղումները]</ref>}}
Տող 28 ⟶ 31՝
=== Աքեմենեան Շրջան ===
[[Պատկեր:Hay pers.jpg|մինի|Փերսեփոլիսի բարձրաքանդակներ. հայու պատկերը|աջէն]]
[[Աքեմենեան Թագաւորութիւն|Աքեմենեան]]ներու (հին պարսկ.՝ Հախամանիշթիյա) կամ Արեաց Տիրութիւնը (Քմ.Աթ.ա. 553 - 330) Հին Աշխարհի աշխարհակալ պետութիւններէն էր։ Անոր տարածքը կ՛ընդգրկէր երեք աշխարհամասերէն՝ [[Ասիա|Ասիոյ]], մասամբ՝ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ափրիկէ]]ի շարք մը երկիրներ։ Արեւելքէն անոր սահմաններուն մեջ կը մտնէին՝ արեւմտեան [[Հնդկաստան]]ը՝ Ինտոս գետի հովիտը եւ Միջին Ասիան՝ հասնելով [[Հիմալայեան Լեռներ|Հիմալայեան լեռներ]], արեւմուտքէն՝ [[Փոքր Ասիա]]ն եւ [[Եգիպտոս]]ը՝ սահմանակցելով [[Միջերկրական ծով]]ուն, հիւսիսէն՝ [[Ղրիմ]]ը եւ [[Կովկասեան Լեռներ|Կովկասեան լեռներ]]ը՝ ներառելով [[Սեւ Ծով|Սեւ ծովծովը]]ը, հարաւէն՝ Իրանական բարձրավանդակը եւ Միջագետքի դաշտավայրը՝ հասնելով Արաբական թերակղզին եւ [[Հնդկական Ովկիանոս|Հնդկական ովկիանոսովկիանոսին]]ին։։ Տիրութիւնը հիմնադրած էր պարսից զօրավար Կիւրոս Մեծը Ք.Ա. 553 թուականին, որ ապստամբած էր [[Մարաստան]]ի թագաւոր Աժտդահակի դէմ եւ զայն սպանած։ Անոր մահէն ետք գահին կը բազմին իր ժառանգները՝ Աքեմենէն եւ իրեն ազգակից Արշամէն ու Արի-Արամէն ծագած գահատոհմը։▼
 
Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր իբրեւ 13-րդ սատրապութիւն։ Յետագային այն կը բաժնուի երկու՝ հիւսիսային եւ հարաւային հատուածներու, համապատասխանաբար [[Էրեբուն]]ի եւ [[Վան]] կենդրոններով։ Այսպէսով՝ Էրեբունին կրկին կը դառնայ վարչաքաղաքական կեդրոն։ Բերդին մէջ գտնուած են միլեթական մետաղադրամներ՝ կտրուած Ք.Ա. 478 թուականին, զոր կը վկայէ այստեղ կատարուած միջազգային առեւտուրի մասին։ Հաւանաբար այդ ժամանակ ալ հայերէն Էրեբունին սկսան արտասանել Էրեւունի<ref name="iranica" >[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1 Երեւանի մասին իրանական հանրագիտարանում]</ref>։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի]]ի արշաւանքներէն ետք [[Հայաստան]]ըՀայաստանը կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ պետութեան կեդրոնը վերջնականապէս կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։▼
▲[[Աքեմենեան Թագաւորութիւն|Աքեմենեան]]ներու (հին պարսկ.՝ Հախամանիշթիյա) կամ Արեաց Տիրութիւնը (Ք.Ա. 553 - 330) Հին Աշխարհի աշխարհակալ պետութիւններէն էր։ Անոր տարածքը կ՛ընդգրկէր երեք աշխարհամասերէն՝ [[Ասիա|Ասիոյ]], մասամբ՝ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ափրիկէ]]ի շարք մը երկիրներ։ Արեւելքէն անոր սահմաններուն մեջ կը մտնէին՝ արեւմտեան [[Հնդկաստան]]ը՝ Ինտոս գետի հովիտը եւ Միջին Ասիան՝ հասնելով [[Հիմալայեան Լեռներ|Հիմալայեան լեռներ]], արեւմուտքէն՝ [[Փոքր Ասիա]]ն եւ [[Եգիպտոս]]ը՝ սահմանակցելով [[Միջերկրական ծով]]ուն, հիւսիսէն՝ [[Ղրիմ]]ը եւ [[Կովկասեան Լեռներ|Կովկասեան լեռներ]]ը՝ ներառելով [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ը, հարաւէն՝ Իրանական բարձրավանդակը եւ Միջագետքի դաշտավայրը՝ հասնելով Արաբական թերակղզին եւ [[Հնդկական Ովկիանոս|Հնդկական ովկիանոս]]ին։ Տիրութիւնը հիմնադրած էր պարսից զօրավար Կիւրոս Մեծը Ք.Ա. 553 թուականին, որ ապստամբած էր [[Մարաստան]]ի թագաւոր Աժտդահակի դէմ եւ զայն սպանած։ Անոր մահէն ետք գահին կը բազմին իր ժառանգները՝ Աքեմենէն եւ իրեն ազգակից Արշամէն ու Արի-Արամէն ծագած գահատոհմը։
 
▲Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր իբրեւ 13-րդ սատրապութիւն։ Յետագային այն կը բաժնուի երկու՝ հիւսիսային եւ հարաւային հատուածներու, համապատասխանաբար [[Էրեբուն]]ի եւ [[Վան]] կենդրոններով։ Այսպէսով՝ Էրեբունին կրկին կը դառնայ վարչաքաղաքական կեդրոն։ Բերդին մէջ գտնուած են միլեթական մետաղադրամներ՝ կտրուած Ք.Ա. 478 թուականին, զոր կը վկայէ այստեղ կատարուած միջազգային առեւտուրի մասին։ Հաւանաբար այդ ժամանակ ալ հայերէն Էրեբունին սկսան արտասանել Էրեւունի<ref name="iranica" >[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1 Երեւանի մասին իրանական հանրագիտարանում]</ref>։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի]]ի արշաւանքներէն ետք [[Հայաստան]]ը կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ պետութեան կեդրոնը վերջնականապէս կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։
 
=== Հայոց Թագաւորութեան Շրջան ===
[[Պատկեր:Avan 1.JPG|մինի|աջից|[[Սուրբ Կաթողիկ1 Ծիրանաւոր Եկեղեցի|Աւանի տաճար]]ի աւերակները, 5-րդ դար]]
ՔՄ.Աթ.ա. 330 թուականին կը վերականգնուի հայոց անկախ պետականութիւնը։ Դեռ 6-րդ դարուն հիմնուած [[Երուանդունիներ]]ու թագաւորական տոհմը (Քմ.Աթ.ա. 580 - 201) վերստին կը նստի հայոց գահին։ Անոնց փոխարինելու կու գան [[Արտաշէսեաններ]]ու հարստութիւնը (Քմ.Աթ.ա. 190 - 1)։ Հայ թագաւորները կը հրաժարին պարսկական նախկին վարչական կեդրոններէն՝ [[Վան]] եւ [[Էրեբունի]]։ Հայոց պետութեան կեդրոնը կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։դաշտ։ Էրեբունիէն ոչ հեռու կը կառուցուին մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]]ը, [[Երուանդաշատ]]ը, [[Արտաշատ]]ը, իսկ Արշակունիներու հարստութեան (66 - 428) ժամանակ՝ [[Վաղարշապատ]]ն ու [[Դուին]]ը։ Էրեբունին վերջնականապէս կը զրկուի վարչաքաղաքական կեդրոնի կարգավիճակէն։▼
 
Հայոց թագաւորութեան շրջանին Երեւանի մասին յիշատակութիւն եղած է 3-րդ դարու Մանիքէական (Manichean) բնագիրին մէջ, որմէ պարզ կը դառնայ, որ Մանի մարգարէի աշակերտներէն մէկը [[Քրիստոնէութիւնքրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] համայնքի հարեւանութեամբ հիմնադրած է մանիքէական համայնք։ Ըստ արձանագրութեան՝ Երեւանը կը կառավարէր ոմն՝ միապետ։ 5-րդ դարուն կառուցուած է երեւանեան ամենահին եկեղեցիներէն մէկը՝ [[Սուրբ Պօղոս-Պետրոս Եկեղեցին|Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին]], որ քանդուած է [[1931]] թուականին<ref name="iranica" />։▼
▲Ք.Ա. 330 թուականին կը վերականգնուի հայոց անկախ պետականութիւնը։ Դեռ 6-րդ դարուն հիմնուած [[Երուանդունիներ]]ու թագաւորական տոհմը (Ք.Ա. 580 - 201) վերստին կը նստի հայոց գահին։ Անոնց փոխարինելու կու գան [[Արտաշէսեաններ]]ու հարստութիւնը (Ք.Ա. 190 - 1)։ Հայ թագաւորները կը հրաժարին պարսկական նախկին վարչական կեդրոններէն՝ [[Վան]] եւ [[Էրեբունի]]։ Հայոց պետութեան կեդրոնը կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։ Էրեբունիէն ոչ հեռու կը կառուցուին մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]]ը, [[Երուանդաշատ]]ը, [[Արտաշատ]]ը, իսկ Արշակունիներու հարստութեան (66 - 428) ժամանակ՝ [[Վաղարշապատ]]ն ու [[Դուին]]ը։ Էրեբունին վերջնականապէս կը զրկուի վարչաքաղաքական կեդրոնի կարգավիճակէն։
 
▲Հայոց թագաւորութեան շրջանին Երեւանի մասին յիշատակութիւն եղած է 3-րդ դարու Մանիքէական (Manichean) բնագիրին մէջ, որմէ պարզ կը դառնայ, որ Մանի մարգարէի աշակերտներէն մէկը [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] համայնքի հարեւանութեամբ հիմնադրած է մանիքէական համայնք։ Ըստ արձանագրութեան՝ Երեւանը կը կառավարէր ոմն՝ միապետ։ 5-րդ դարուն կառուցուած է երեւանեան ամենահին եկեղեցիներէն մէկը՝ [[Սուրբ Պօղոս-Պետրոս Եկեղեցին|Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին]], որ քանդուած է [[1931]] թուականին<ref name="iranica" />։
 
=== Արաբական Շրջան ===
[[Պատկեր:Saint Peter and Paul Church, Yerevan.jpg|մինի|աջէն|[[Սուրբ Պօղոս-Պետրոս Եկեղեցի (Երեւան)|Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին]], 5-րդ դար]]
 
7-րդ դարուն [[Արաբներ|ԱրաբԱրաբական թերակղզիի]]ական թերակղզիինն մէջ կը ստեղծուի Արաբական [[խալիֆայութիւն]]ը։խալիֆայութիւնը։ Այն կը հիմնուի արաբներու ընդունած նոր կրօնի՝ [[Իսլամ]]ի շնորհիւ, եւ շատ արագ կը դառնայ աշխարհի՝ մինչեւ այդ եղած պետութիւններէն ամենամեծն ու զարգացածը։ [[658]] թուականին արաբները կը գրաւեն Երեւանը<ref>[http://armenianow.com/pdf/yerevan.pdf «Yerevan» ArmeniaNow.com, 2007, p. 7. Consulté le 21 mars 2008]</ref>։ Իսկ [[850]] թուականին Հայոց իշխան, ապագայ թագաւոր [[Աշոտ Բագրատունի]]ն կ՛ազատագրէ Երեւանը [[Դուին]]ի ամիրայի զօրքերէն եւ կը միացնէ իր կալուածներուն։ Այդ ժամանակ ալ կը կառուցուի Երեւանի նոր բերդը՝ [[Հրազդան Գետ|Հրազդան գետ]]իգետի ափին։ Երեւանը կը սկսի զարգանալ որպէս հայկական միջնադարեան քաղաք։
 
=== Թրքական Ցեղերու Շրջան ===
Տող 53 ⟶ 54՝
== Երեւանը՝ Վարչաքաղաքական Կեդրոն ==
[[Պատկեր:05 Chardin Yerevan1672.gif|մինի|աջից|Ժան Շարտեն, Երեւանը 1672 թուականին]]
Հայ ժողովուրդը՝ 15-րդ դարէն սկսեալ, [[Մեծ Հայք]]ի տարածքին վրայ թագաւորութենէ զուրկ էր: [[1375]] թուականին կործանուած էր հայկական վերջին թագաւորութիւնը՝ [[Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն]]ը<ref name="e">[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2510.htm Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում]</ref>: Անկում ապրած էին [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւն]]ն ու [[Վրացական Թագաւորութիւն|Վրացական թագաւորութիւն]]ը<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երեւան">Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 547-564, 1976 թ</ref>, ասպարեզէն հեռացած էին դարաւոր պատմութիւն ունեցող [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներու Թագաւորութիւն|Արծրունիեր]]ն ու Սիւնիները<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երեւան"/>: Վրաց Բագրատունիներու հովանաւորութեան տակ ստեղծուած [[Զաքարեաններ]]ուԶաքարեաններու իշխանապետութեան օրերուն առաջացած իշխանական տուները՝ [[Օրբելեաններ]]ը, [[Պահլաւունիներ]]ը, Պռոշեանները եւս հետզհետէ անկում կ'ապրէին<ref name="b"/>: [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]ով մէկ ցրուած էին հայոց պետականութեան մնացորդները՝ մանրումիջին իշխանութիւնները<ref name="b"/>, որոնք ի վիճակի չէին ղեկավարելու հայ ժողովուրդին ազատագրական պայքարը՝ սելճուքներու, մոնկոլներու եւ թուրքմեններու դէմ<ref name="b"/><ref>[http://web.archive.org/web/20120603234033/http://www.yerevan.am/edfiles/files/ANDZNAGIR/patmakan%20aknark.pdf Երեւան․ պատմական ակնարկ]</ref>: Դարուն թերեւս միակ նշանակալի իրադարձութիւնը [[1441]] թուականին Կիլիկիայէն կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր՝ [[Վաղարշապատ]], եւ եկեղեցին սկսաւ համախմբել հայ ժողովուրդը իր շուրջ<ref name="b"/>: 1440 թուականէն Երեւանը կը դառնայ [[Հայաստան]]ի վարչաքաղաքական, առեւտրական եւ արհեստագործական կեդրոն<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_pictures/1047/%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В.М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.]</ref>։
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
 
{{Արտաքին յղումներ}}
 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Երեւան» էջէն