|
}}
Աղուանք, Աղբանիա կան Աշխարհ Առանայ. աշխարհ եւ ազգ, սահմանակից [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]], սահմաններն են, արեւելքէն [[Կասպից ծով|՝Կասպից ծով]]. հիւսիսէն՝ [[Դարբանդ|Դարբանդէն]]էն մինջեւ [[Ալազան]] երկնցած հին պարիսպը, արեւմուտքէն ՝ [[Ալազան]] եւ [[Խրամ]] գետակները, հարաւէն՝ [[Կայեն|Կայենի]]ի լեռները, ամբողջ, [[Գարդման]], [[Գանձակ]] եւ [[Արցախ]] եւ [[Երասխ|Երասխի]]ի ձախ ափերն։ Այս սահմանաց մէջ տարածուած երկիրը մեր մատենագիրներէն Աղուանք կամ Աշխարհ Առանայ կը կոչուի, [[Մովսէս Խորենացի|Խորենացիէն]]՝ նաեւ Խորին Հայք։
Աղուանից ազքը ծագած կը համարուի մեր Հայկաղն Սիսակ նահապետէ, որ իր հոր Գեղամայ երկիրները ժառանգելէն եւ իր անուամբ այն աշխարհը [[Սիսակ|Սիսական]]ան կամ [[Սիւնիք]] կոչելէ վերջ, ընդարձակեց իր երկիրը մինջեւ [[Հունարակերտ]] քաղաքը։ [[Սիսակ]] իր քաղցր եւ անուշ բնաւորութեան համար կը կոչուեր նաեւ [[Աղու]], եւ կը կարծուի, թէ այդ պատճարաւ իր տիրած աշխարհի այս մասն կոչուած ըլլայ Աղուանք։ Մեր [[Արամ Հայկազ|Արամ Հայկազն]]ն նահապետը ըստ աւանդական պատմութեան [[Քրիստոս|Քրիստոսէ]]է 1830 տարի առաջ կը նուաճէ արեւելեան կողմերը, ուր էր նաեւ Աղուանից երկիրը։ [[Քրիստոս|Քրիստոսէ]]է վեց դար առաջ մեր Տիգրան Հայկազեանը Աժդակահայ դէմ՝ պատերազմելու համար իր զօրաց կը տանի վրաց եւ Աղուանից ընտիր զօրքերը։ Կը հետեւի թէ Աղուանք Արամի ժամանակէն հայոց հպատակ եղած են եւ այդ տեւած է մինջեւ [[Վաղարշակ Ա|Վաղարշակ Ա.]] (149-127 ն. ք. Ք.), որ Սիսակայ ցեղէն քաջ [[Առան|Առանը]]ը կը կարգէ կուսակալ Աղուանից (ըստ [[Մովսէս Խորենացի|Մ. Խորենացիի]] եւ [[Մովսէս Կաղանկատուացի|Մ. Կաղանկատուացիի]]), Փրկչական Ա. դարուն երբ Ալանները միացած բոլոր լեռնականներու հետ [[Դարբանդ|Դարբանդի]]ի դռնէն Աղուանից երկիրը կը խուժեն, մեր [[Արտաշէս Ա. (արեւմտահայերէն)|Արտաշէսը]] կը վանէ յարձակողները։ Բ. Դարուն մէջ երբ Խազրաց եւ Բասլաց միաբանեալ զօրքերը նոյն [[Դարբանդ|Դարբանդի]]ի դռնէն Աղուանից երկրին վրայ կը յարձակին՝ մեր [[Վաղարշ|Վաղարշ թագաւորն]] է որ երկիրը թշնամիներէն կ՚ազատէ։ Ե. Դարուն մէջ Պարսիկք կը տիրեն Աղուանից երկրին եւ կ՚աւերեն եւ շատերն ալ [[Կրակապաշտություն|կրակապաշտ]] կ՚ըլլան։ Վերջապէս քաղաքականապէս Աղուանից երկիրը կը ծաղկի եւ կը խամբի [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի հետ։
Աղուանից երկիրը Ստորին. վերին եւ միջին մասերու բաժնուած է որոնք 15 գաւառներու կը ստորաբաժանուին։
Աղուանները մշակութային եւ կրօնական տեսակէտով սերտ մնացած են Հայոց հետ. [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութիւնըքրիստոնէութիւն]]ը հոն մուտ գտաւ՝ երբ [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի պետական կրօնքը դարձաւ։ [[Մեսրոպ Մաշտոց (արեւմտահայերէն)|Ս. Մեսրոպ]] Հայոց գրերը գտնելէն ետք անոնց ալ նոր նշանագրեր հնարեց։ Անոնց կաթողիկոսները ատեն մը հպատակած են մեր կաթողիկոսներուն։ Վերջապէս Աղուանից երկիրը մեր աշխարհի նահանգներէն մին համարուած է։
Այժմ Աղուանից ազգի մնացորդք կը համարուին [[Նուխի]] դռնի Նիժ, [[Վարդաշեն]], Սուլթան Նուխի եւ այլ գիւղերու մէջ բնակող այն հայերը՝ որոնք Ուտէացիք կը կոչուին եւ կը խօսին Ուտիարէն։ Նոյնպէս Աղուանից մնացորդք են Շամախւոյ Մատրաստ գիւղի Հայերը եւ [[Ղուբա|Ղուբայի]]յի դռնի Խաչմաս եւ Քիլվար գիւղերու հայ բնակիչք։ Մեր գրականութեան մէջ լայն տէղ ունին Աղուանք. Բարխուղարեանց Մակար Եպ. գրած է առանցին գիրք մը Աղուանք, Ալիշան նոյնպէս (ձեռագիր), Սմբատեանց եպ. Նկարագիր Շամախւոյ Թեմի գրքին նէջ ընդարձակօրէն կը գրէ Աղուանից մասին. [[Մովսէս Կաղանկատուացի|Մովսէս Կաղանկատուացին]]ն Պատմութիւնը Աղուանիցը գրած որ [[1860|1860ին]]ին [[Փարիզի]] մէջ տպուած է։
Վերջին տարիներուն Աղուանից երկիրը Զանտահարայ աշխարհ կոչուած է, [[1772|1772ին]]ին կ՚իշխէ այս երկրին Մահմուտ՝ Միւրվէիզի որդին, որ Աղուաններու գլուխն անցած [[Սպահան|Սպահանի]]ի վրայ կը յարձակի, մօտը բնակող [[Նոր Ջուղա|Նոր Ջուղայի]]յի Հայք մեծ կորուստներու կ՚ենթարկուին (Չամաչ. Գ. 779)։
== Աղբիւրներ ==
|
