«Շուէտ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Շուէտ''' ([[Շուէտերէն|շուէտ]].՝ Sverige), պաշտօնապէս '''Շուէտի թագաւորութիւն''' (շուէտ.՝ Konungariket Sverige), Սկանտինաւեան երկիր [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] [[Հիւսիս|հիւսիսըՀիւսիսը]]: Այն սահմանակից է [[Նորվեկիա|Նորվեկիային]] [[Արեւմուտք|արեւմուտքէնԱրեւմուտքէն]] ուեւ հիւսիսէնՀիւսիսէն եւսահմանակից է [[ՖինլանտաՆորվեկիա|ՖինլանտայինՆորվեկիոյ]], իսկ [[Արեւելք|արեւելքէն]][[Ֆինլանտա|՝ Ֆինլանտային]]: Այն կապուած է [[Դանիա|Դանիային]] հարաւՀարաւ-արեւմուտքէնԱրեւմուտքէն Էրեսունտի կամուրջով: 450.295 քմ² տարածքով Շուէտը Եւրոպական միութեան մէջ տարածքով երրորդ խոշորամէնամեծ երկիրն է: Շուէտի բնակչութիւնը մօտ 10 միլիոն է, որոնցմէ 2,3 միլիոնը ունի օտար արմատներ^{<ref>{{Cite web|url=http://www.statistikdatabasen.scb.se/pxweb/en/ssd/START__BE__BE0101__BE0101Q/UtlSvBakgGrov/?rxid=86abd797-7854-4564-9150-c9b06ae3ab07c9b06ae3ab07|title=Statistics Sweden|last=|first=|date=|website=www.statistikdatabasen.scb.se|access-date=2017-09-15}}</ref>}: Շուէտի մէջ բնակչութեան խտութիւնը ցած է, 22 մարդ/քմ քառակուսի հաշուարկով: Բնակչութեան մեծ մասը կ՛ապրի երկրի հարաւային մասը: Բնակչութեան մօտ 85 %-ը կ՛ապրի քաղաքային տարածքներուն մէջ<ref name="publikationer20072">''Yearbook of Housing and Building Statistics 2007''</ref>։

Գերմանական ցեղերը բնակութիւն հաստատած են Շուէտի մէջ անթիկհնագոյն դարաշրջանէն, պատմութեան մէջ յայտնիծանօթ որպէսիբրեւ Կէօթէր/Götar եւ Շուէտեր/Svear եւ. ծովափնեայ ժողովուրդները կոչուած են Նորսմէններ: Հարաւային ՇուէտըՇուէտի հիմնականինտնտեսութեան կըհիմքը զարգանայգլխաւորաբար գիւղատնտեսութիւնըզարգացած գիւղատնտեսութիւնն է, մինչդեռիսկ հիւսիսըՀիւսիսը պատուած է սաղարթախիտ անտառներով:

Շուէտը Ֆեննոսքանտա աշխարհագրական տարածաշրջանի մասն է: Շուէտի կլիման հիմնականին մեղմ է իր հիւսիսային դիրքին ոչ բնորոշ, իսկ ամառները հիմնականին կ՛ըլլան տաք: Ներկայիս Շուէտը սահմանադրական միապետութիւննմիապետութիւն է իր ժողովրդավարական խորհրդարանական համակարգով, ուր միապետըթագաւորը պետութեան ղեկավարն է ինչպէս հարեւան Նորվեկիայի մէջ: Մայրաքաղաքը [[Սթոքհոլմ|Սթոքհոլմն]] է, որ նաեւ երկրին ամենաշատ բնակչութիւն ունեցող քաղաքն է երկրին մէջ: Օրէնսդրական իշխանութիւնը կը պատկանի 349 անդամ ունեցող ''Ռիքստակին'': Գործադիր իշխանութիւնը կը պատկանի կառավարութեան, որ կը գլխաւորէ վարչապետը: Շուէտը մենական պետութիւն է, որ կը բաժանուի 21 կոմսութիւններու եւ 290 քաղաքապետութիւններու:

Շուէտին կը պատկանին Կոտլանտ, Էլանտ եւ շարք մը այլ փոքր կղզիներ։ Ափերը կ՛ողողեն Պալթիկ եւ Հիւսիսային ծովերը։ Երկրի մակերեւոյթը հիմնականին հարթավայրային է։ ԱռաւելԱւելի բարձր է հիւսիսարեւմտեան՝ Նորվեկիային սահմանակից մասըտարածքը, ուր կը տարածուին Սկանտինաւեան լեռները (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 2123 մ, Քեպնեքասէ լեռ)։ Խիստ մասնատուած ափերուն շատ են մանր կղզիները՝ շխերները։ Տարածքին մէջ են Նորլանտ սարահարթը եւ Միջինշուէտական դաշտավայրը։ Կլիման հիւսիսըՀիւսիսը ցամաքային է, ձմեռները խիստ են (Պոտնիկական ծոցը 4 ամիս կը սառի), հարաւը՝Հարաւը՝ մեղմ եւ խոնաւ։ Հարուստ է ջրային պաշարներով։ Գետերը կարճ են ու ջրառատ։ Ինտալսէլվէն, Օնկէրմանէլվէն գետերէն իւրաքանչիւրի վրայ կը գործեն 10-էն աւելի ջրէկներ։ Հարաւային հարթավայրերուն մէջ շատ են լիճերը (Վենեռն, Վետեռն, Էլմարէն, Մելարէն) ու ճահիճները։ Տարածքի 54 %-ը ծածկուած է սոճիի եւ եղեւնիի անտառներով։ Կենդանիներէն կան որմզդեղըորմզդեղ, գորշ արջ, գայլ, աղուէս, բեւեռաղուէս, կզաքիս, լուսան եւ այլն։ Շատ են ջրլող թռչունները, բազմատեսակ ձուկերը։ Կան բազմաթիւ արգելոցներ։

Շուէտի տարածքին մարդու բնակութեան հետքերը Ն.Ք. 9-8-րդ հազարամեակներէն են։ Մօտ Բ. հազարամեակին եւրոպական մայրցամաքէն Շուէտ ներխուժած են անասնապահ ցեղեր, որոնք ենթարկածենթարկուած են բնիկներուն։ Ք.Ե. առաջին դարերուն Շուէտի մէջ բնակուած են հիւսիսային գերմանական ցեղեր՝ սվիոններ, գաուաներ եւ այլն։ Ք.Ե. 7-6-րդ դարերուն տեղի ունեցած է շուէտ,շուէտական ցեղերու միաւորում, անցում նախնադարեան համայնականէն՝ դասակարգային հասարակարգի։ ՇուէտիացիՇուէտացի վիկինգներըվիքինկները թալանի նպատակով ասպատակած են հարեւան երկիրները։ 11-րդ դարու սկիզբը Շուէտի մէջ տարածուած է [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութիւնը]], երկիրը միաւորուած է միասնական թագաւորութեան մէջ։ Մինչեւ 14-րդ դարը ֆէոտալականաւատապետական յարաբերութիւնները զարգացած են դանդաղ, կը պահպանուէին տոհմացեղային մնացուկները։աւանդութիւնները։ 12-րդ դարու կէսէնկէսերուն շուէտ, ֆէոտալներըաւատապետները խաչակրաց արշաւանքներ ձեռնարկած են դէպի արեւելք՝Արեւելք՝ [[Ֆինլանտա]], Մերձպալթիկա, [[Ռուսիա|Ռուսիայի]] հիւսիս-արեւմուտք, ուր շուէտները պարտուած են Ալեքսանդր Նեւսքիէն։Նեւսքիին։ 1389 -ին ֆէոտալականաւատապետական երկպառակութիւններէն թուլացած Շուէտը [[Դանիա|Դանիայի]] հետ կնքած է համաձայնագիր, որուն 1397-ին միացած է նաեւ Նորվեկիան։ Այդ միութեամբ Շուէտի մէջ ուժեղացած է հարկային լուծը, Շուէտի ենթարկուածութիւնը Դանիային։ 1434-ին Շուէտի մէջ բռնկած է գիւղացիական պատերազմ, որ շուտով վերաճած է հակադանիական պայքարի եւ համաձայնագիրի խզման։ Դանիական տիրապետութեան վերջ տուած է1521է 1521-ին Տուսդաւ էրիքսոնի գլխաւորած ժողովրդական ապստամբութիւնը։ 1527-1539-ականներուն Շուէտի մէջ տեղի ունեցած է Ռեֆորմացիաբարեփոխում, որ ուժեղացուցած է թագաւորական իշխանութիւնը։ 16-րդ դարու վերջէնաւարտին, եւ յատկապէս 17-րդ դարուն, շուէտական ֆէոտալական պետութիւնը բազմաթիւ պատերազմներ մղած է Պալթիկային տիրելու համար, որուորուն հետեւանքով Շուէտը զաւթած է Արեւելեան Մերձպալթիկան, Պոմերանիայէվ ուեւ այլն, եւ դարձած [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] հզօր պետութիւններէն մէկը։ Շուէտի արտաքին քաղաքական յաջողութիւնները ամրապնդած են թագաւորական իշխանութիւնը երկրի ներսը։ Թագաւորները ըրածկատարած են հողերու տեղադրում, որ առաջընթաց քայլ էր երկրիդէպի քաղքենիութեաներկրին ճանապարհին։քաղքենիացումը։ Շուէտի մէջ հաստատուեցաւ բացարձակ միապետութիւն, որուորուն հիմնական հէնարանն էին միջին ազնուականութիւնը, սպայութիւնը եւ առեւտրաճարտարուեստական քաղքենիքը։քաղքենի դասը։ 1700-1721-ականներու Հիւսիսային պատերազմին Շուէտը ժամանակաւոր յաջողութեան հասաւ, սակայն խոշորմեծ պարտութիւն կրեց Ռուսաստանի մէջ եւ կորսնցուց իր տիրոյթներըտարածքները Արեւելեան Մերձպալթիկայի եւ Հարաւ-Արեմտեան Քարելիայի մէջ։ Քարլ 15-ի մահով (1781) աւարտեցաւ Շուէտի բացարձակապետութեան շրջանը։ Շուէտի փորձերը վրիժառութիւնը վերցնելու Ռուսաստանէն, աւարտուեցաւ շուէտական զօրքերու նոր պարտութեամբ։

1805-1810-ականներու եւ 1813-1814-ականներու պատերազմներուն Շուէտը մասնակցեցաւ հակաֆրանսական դաշնութեան կազմին մէջ։ Դանիայի հետ կնքուած Քիլլի պայմանագրով (1814) Շուէտը ստացաւ Նորվեկիան։ Անընդմէջ պատերազմները հանգեցուցին Շուէտի տնտեսական քայքայման։ Բայց արդէնՍակայն, 19-րդ դարու 50-60-ականներուն Շուէտի մէջ սկսաւ արագօրէն զարգանալ արդիւնաբերական դրամատիրութիւնը։ դրամատիրականԴրամատիրական յարաբերութիւնները մեծկարեւոր չափով զարգացան նաեւ գիւղատնտեսութեան մէջ։ Քաղաքական աշխոյժ ուժ դարձաւ արդիւնաբերական քաղքենիքը։քաղքենի դասը։ 19-րդ դարու 70-ականներու բանուորական շարժումը ընդունեց կազմակերպուած ձեւեր, առաջացան արհմիութիւններ։արհեստագործական միութիւններ։ Օսկար Բ.-ի օրօք (1872-1907) Շուէտը դարձաւ աւանդական չէզոքութեան երկիր, բայց որոշակի գերմանական կողմնորոշմամբ, որ պահպանուեցաւ նաեւ [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Թանգարան|առաջինՀամաշխարհային համաշխարհայինԱռաջին պատերազմիՊատերազմի]] (1914-1918) ժամանակ։ 1918-1920-ականներուն երկրին մէջ ծաւալեցաւ հուժկուուժեղ գործադուլային շարժում, կառավարութիւնը ստիպուած էր ընել ընտրական բարեփոխումներ, ընդունիլ օրէնք 8-ժամեայ աշխատանքային օրուան մասին։ 1920-ականներուն աւարտեցաւ շուէտական դրամատիրութեան անցումը մենաշնորհային փուլին։ Շուէտը դարձաւ հիմնականարտահանող խոշորկարեւոր արտահանող։երկիր։ 1920-1922-ականներուն Շուէտի կառավարութիւնը հիմնականինգլխաւորաբար կը ղեկավարէին ազատականները։

1930-ականներու սկիզբը համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը ցնցեց նաեւ Շուէտը, անկում ապրեցաւ արդիւնաբերական արտադրութիւնը, աճեցաւ գործազրկութիւնը, ծաւալեցաւ գործադուլային շարժումը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) ժամանակ ՇուէտըՇուէտ չէզոքութիւն յայտարարեց, բայց յաճախ այնիր կըյայտարարած չէզոքութիւնը խախտէրխախտեցր յօգուտ [[Գերմանիա|ԳերմանիայիԳերմանիոյ]] եւ [[Ֆինլանտա|Ֆինլանտայի]]։ 1946-ին ՇուէտըՇուէտ ընդունուեցաւ [[ՄԱԿ]],<nowiki/>ի 1948-1952-ականներունկազմին մասնակցեցաւ։մէջ։ 1967-1968-ականներուն միջոցներ ձեռնարկուեցաւ տնտեսութեան մէջ պետական կարգաւորման դերը ուժեղացնելու ուղղութեամբ, բայցսակայն կը շարունակուէր պահպանուիլ գործազրկութեան բարձր մակարդակը, աւելնալ գործադուլներու թիւը։ 1974-1976-ականներուն խորհրդարանը օրէնքներ ընդունեց միջին եւ ցած եկամուտ ունեցողներու պետական հարկերը, ի հաշիւ ձեռնարկատէրերէն գանձուող հարկերու, նուազեցնելու մասին։ 1970-ականներու 2-րդ կիսուն համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը հարուածեց նաեւ Շուէտի տնտեսութեանտնտեսութիւնը, դանդաղեցաւ արդիւնաբերական զարգացումը, աւելցաւ գործազրկութիւնը։ Շուէտը դրամատիրական երկիրներէն առաջինը ճանչցաւ ՎԴՀ-ին, տնտեսական օգնութիւն ցոյց տրուեցաւ անոր, դատապարտեց [[Իսրայէլ|Իսրայէլի]] բռնութիւնը արաբական երկիրներու դէմ, ճանչցաւ Օտեր-Նայսէ սահմանագիծը, 1975-ին ստորագրեց Հելսինքիի եզրափակիչ գործողութիւնը։

Շուէտը սահմանադրական միապետութիւն է։ Գործող սահմանադրութիւնը ուժի մէջ է 1975-էն։էն ի վեր։ Պետութեան գլուխը թագաւորն է, որ կ՛իրականացնէ ներկայացուցչական պաշտօններ։ Ընտրական իրաւունքէն կ՛օգտուին 18 տարին լրացուցած բոլոր քաղաքացիները։ Օրէնսդիր բարձրագոյն մարմինը խորհրդարանն է (միապալատ խորհրդարան), որ կ՛ընդունի օրէնքներ, պետութեան շահոյթը, կ՛ընտրէ վարչապետինվարչապետը, կը հաստատէ կառավարութեան կազմը եւ այլն։ Լեների մէջ կեդրոնական իշխանութիւնը կը ներկայացնէ նահանգապետը, որ կը գլխաւորէ յատուկ վարչական բիւրոն, կը վերահսկէ տեղական ինքնավարութեան մարմինները, լիազօրներու ժողովները՝ քաղաքներուն եւ գիւղական թեմերուն։ Դատական համակարգը կը կազմեն գերագոյն դատարանը, յարմարեցման դատարանները, քաղաքային եւ շրջանային դատարանները։ Կան յատուկ դատարաններ՝ գոյքի բաժանման, հողային գործերու, ոստիկանական եւ այլն։

Շուէտը կը գտնուի Արեւելա-Եւրոպական հարթակի Պալթիական վահանի սահմաններուն մէջ եւ շրջափակուած է քալետոնեան ծալքաւորման կառուցուածքներով։ Ծածկուած է քեմբր-սիլուրի մնացորդներով եւ առաւելապէսառաւելաբար անտրոբոկենի սառցադաշտային նստուածքներով։

Օգտակար հանածոներէն կան երկաթ, պղինձ, կապար, ցինկ, վոլֆրամ, հազուագիւտ մետաղներ եւ ֆլիւորուտի ոչ խոշորմեծ հանքավայրեր, հանքային աղբիւրներ։

Կլիման բարեխառն է, խիստ կը զգացուի golfstream-ի ազդեցութիւնը։ Հիւսիսային շրջաններուն մէջ կլիման աւելի խիստ է, միջին եւ հարաւային շրջաններուն՝ անցումային ծովայինէն ցամաքայինի։ Յունուարի միջին ջերմաստիճանը հարաւիՀարաւի մէջ 0—5 °C է, հիւսիսի՝Հիւսիսի՝ -6 °C-էն մինչեւ - 14 °C, Յուլիսինը՝ համապատասխանաբար 15-17 եւ 10-11 °C։ Տարեկան տեղումները լեռներուն 1500-1700 մմ են, հարթավայրերուն՝ 700-800 մմ, հիւսիս-արեւելքը՝ 300-600 մմ։ Հիւսիսային լեռներուն ձնածածկոյթի տեւողութիւնը 6-7 ամիս է, հարաւը՝ մինչեւ 1 ամիս, որոշ շրջաններու մէջ ձնածածկոյթը կը բացակայի։

Գետերը կարճ են, ջրառատ, սնումը՝ ձնաանձրեւային։ Մեծ գետէրն են ԷստերտալելվէնըԷստերտալելվէն, ԹուռնելվէնըԹուռնելվէն, ՔլարէլվէնըՔլարէլվէն, ՕնկէրմանէլվէնըՕնկէրմանէլվէն, Կէօտաէլվը։Կէօտաէլվ։ Գետերը ունին մեծ անկում, սահանքաւոր են, կ՛առաջացնեն ջրվէժներ։ Առաւելագոյն հոսքը կ՛ըլլայ գարնան եւ ամրան։ ԳետերուՀարաւի գետերու սառցակալման տեւողութիւնը հարաւի 3-4 շաբաթ է, հիւսիսի՝Հիւսիսի՝ 5-6 ամիս։ Hydropower-ի պաշարներով Շուէտը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ կը գրաւէ 2-րդ տեղը (Նորվեկիայէն ետք)։ Երկրի տարածքի 9 %-ը կը զբաղեցնեն լիճերը։ ԽոշորՄեծ լիճերն են՝ Վենեռնը, Վեթեռնը, Էլմարէնը, Մելարէնը։

Տարածքի 50 %-ը կը զբաղեցնեն անտառները։ Հիւսիսը, պոդզոլային հողերու վրայ տարածուած է տայգան, հարաւի,իսկ Հարաւի ճմապոդզոլային հողերու վրայ՝ խառն անտառները, Սքոնէ թերակղգիին մէջ, անտառային գորշ հողերու վրայ՝ լայնատերեւ անտառները։ Տարածքի մօտ 14 %-ը կը զբաղեցնեն ճահիճները, 15 %-ը՝ թ'''տունդրայինունտրային''' բուսականութիւնը։ Ծովափնեայ շրջաններուն եւ հարթավայրերուն մէջ կը հանդիպին մացառուտներ, մարգագետնային տեղամասեր։ Կենդանիներէն կան որմզդեղը, գորշ արջ, գայլ, աղուէս, լուսան, սկիւռ, նապաստակ, կզաքիս, ոզնի, բեւեռաղուէս, լեմինգ։ Շատ են ջրլող թռչունները։ Գետերն ու լիճերը հարուստ են ձուկերով։ Շուէտի մէջ կայ 16 ազգային պարկպահպանուած տարածք եւ 850 արգելոց։

96 %-ը շուէտներ են, կը բնակին նաեւ սաամներ, ֆիններ։ Պաշտօնական լեզուն շուէտերէնն է, կրօնը՝ լիւթերականութիւնը, տոմարը՝ գրիգորեանը։ Միջին խտութիւնը 1քմ² տարածքի վրայ 22 մարդ կ՛ապրի (2015-ի տուեալներու համաձայն), քաղաքային բնակչութիւնը՝ 86 %<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sw.html Շուէտի Քաղաքայնացման մակարդակ]</ref> (2015)։ ԱռաւելԱւելի խիտ են բնակեցուած երկրիեն երկրին միջին եւ հարաւային շրջանները։ ԽոշորՄեծ քաղաքներն են Սթոքհոլմը, Կէօթեպորկը, Մալմէօն։