«Շուէտ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 49.
 
== Տնտեսութիւն ==
Շուէտը Հիւսիսային Եւրոպայի զարգացած դրամատիրական արդիւնաբերական երկիրներէն է՝ ուժեղ գիւղատնտեսութեամբ եւ արտաքին տնտեսական լայն կապերով։ Շուէտի տնտեսութեան մէջ առաջատար են մեքենաշինութիւնը, յատկապէս նաւի եւ ինքնաշարժաաշինութիւնը, ինքնաթիռաշինութիւնը, ելեկտրաարուեստագիտական եւ ելեկտրոնիկան, թէեւ Շուէտը կը շարունակէ մնալ երկաթի հանքանիւթի, որակեալ պողպատի, սղոցանիւթերու, թաղանթանիւթի-թուղթի աշխարհի խոշորագոյնմեծագոյն արտադրողներէն մէկը։ Տնտեսութիւնը կը բնութագրուի արտադրութեան եւ բարձր աստիճանի կեդրոնացմամբ։ Արդիւնաբերութեան եւ դրամատուներու վերահսկողութիւնը կեդրոնացած է շուէտական նիւթական խմբիշխանութեան 20-25 ընտանիքներու ձեռքը։ Պետական ոլորտին բաժին կ՛իյնայ ազգային համախառն արդիւնքի աւելի քան 15 %-ը եւ ներդրուած մինչեւ 30-40 %-ը։
 
=== Արդիւնաբերութիւն ===
Տող 56.
 
==== Մեքենաշինութիւն ====
Մեքենաշինութեան մէջ յայտնի է «Վոլվօ» վերազգային մենատիրութիւնը՝ համանուն մեքենաներու արտադրութեամբ։
 
==== Փայտամշակման արդիւնաբերութիւն ====
Տող 62.
 
=== Գիւղատնտեսութիւն ===
Գիւղատնտեսութիւնը կ՛ապահուէ Շուէտի մթերքներու պահանջիպահանջին 80 %-ը, ինչպէս՝ կաթի, միսի, սննդամթերքի, հացահատիկի պահանջը ամբողջութեամբ։ Զարգացած է նաեւ ձկնորսութիւնը։
 
== Առողջապահութիւն ==
2014-ին ծնունդը կազմած է 1000 բնակիչին 12<ref name="Շվեդիայի Առողջապահություն">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sw.html Շուէտի Առողջապահութիւն]</ref>, մահը՝ 9,4<ref name="Շվեդիայի Առողջապահություն" />։ Մահացութեան հիմնական պատճառները սիրտ-անօթայինսրտանօթային համակարգի, թոքերու հիւանդութիւններն են եւ չարորակ նորագոյացութիւնները։ Տարածուած են կրիփը, մանկական վարակիչ հիւանդութիւնները, վարակիչ դեղնախտը եւ վեներական հիւանդութիւնները։ Առողջապահութեան ծառայութիւնը կը գտնուի Ընկերային գործերուԳործերու նախարարութեանՆախարարութեան եւ Առողջապահութեան ու ընկերայինԸնկերային ապահովագրութեանԱպահովագրութեան ազգայինԱզգային խորհուրդիԽորհուրդի ենթակայութեան ներքոյ։տակ։
 
== Գիտութիւն ==
[[Պատկեր:Carl_von_Linné.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Carl_von_Linn%C3%A9.jpg|աջից|մինի|Քարլ Լիննէյ]]
Շուէտները մեծ ներդրում ունին գիտութիւններուգիտութեան զարգացման բնագաւառին մէջ։ Անոր մեծապէս նպաստած է Ուփսալայի եւ Լունտիի առաջին համալսարաններու (համապատասխանաբար՝ 1477 եւ 1668 թուականներուն) ու աստղադիտարաններու (1650 եւ 1670 թուականներուն) հիմնադրումը։ Համաշխարհային ճանաչում ունի բնախոյզ Քառլ Լիննէյը, որ եղած է շուէտական գիտութիւններու թագաւորական ակադեմիայի առաջին նախագահը։ Քիմիագէտ Շեէլէն ստացած է քլոր, գլիցերինը, Լ. Նիլսոնը՝ սկանդիիի մէջ քիմիական տարրը, Ա. Քրոնսդետդը՝ նիքէլը, Կ. Փաշը՝ անվտանգ, այսպէս կոչուած, «շուէտական լուցկիները»։ Հանրայայտ է գիւտարար եւ արդիւնաբերող Նոպէլներու ընտանիքը։ [[Ալֆրէտ Նոպէլ|Ալֆրէտ Նոպէլը]] (յայտնագործած է պայթուցիկ նիւթեր տինամիդըտինամիթը եւ բալիստիտըբալիստիթը) սահմանած է [[Նոպէլեան մրցանակ|Նոպէլեան մրցանակը]], որ կը տրուի բնագիտութեան, քիմիագիտութեան, բժշկութեան, գրականութեան, 1968-էն՝ նաեւ տնտեսագիտութեան բնագաւառներու աշխատանքներու եւ խաղաղութեան ամրապնդման գործին մէջ ունեցած ծանրակշիռ աւանդի համար։ Հանրայայտ են նաեւ աստղագէտ-բնագէտ Անտերս Ցելսիուսը, գրողներ Ասդրիտ Լինտկրէնը, Եուհան Աւկուստ Ստրինտպերկը, բեմադդրիչ Ինկմար Պերկմանը, շարժանկարի դերասաններ Ինկրիտ Պերկմանը, Կրեթա Կարպոն եւ ուրիշներ։
 
== Կրթութիւն ==
Շուէտի տարածքին դպրոցները կազմաւորուած են 13-րդ դարուն։ 16-րդ դարուն կարկային 20 եկեղեցական ու վանական եւ 10 քաղաքային դպրոց։դպրոցներ։ Լիւթերական բարեփոխումը (16-րդ դար) նպաստեց գրագիտութեան տարածման։ Մինչեւ 19-րդ դարու կէսը դպրոցը կ՛ենթարկուէր եկեղեցւոյ։ 1842-ին օրէնք ընդունուեցաւ պարտադիր ժողովրդական դպրոցներու մասին, որոնք ստորին դասի երեխաներուն կու տային տարրական պատրաստականութիւն։գիտելիք։ 1936-ին օրէնք ընդունուած է 7-ամեայ, 1962-ին՝ 9-ամեայ պարտադիր կրթութեան մասին։ Ժողովրդական կրթութիւնը կը ղեկավարէ կրթութեան նախարարութիւնը։ Կրթական համակարգի մէջ կը մտնեն մանկապարտէզները եւ խաղային դպրոցները (3-6 տարեկաններու համար), 9-ամեայ պարտադիր դպրոցներ, եւ միաւորուած գիմնազիոնները 22 բաժանմունքով, որոնցմէ 5-ը՝ արուեստագիտական, գիտական, մարդասիրական, տնտեսական եւ հասարակագիտական (3-4 տարուան ուսուցմամբ), իրաւունք կու տան համալսարան ընդունուելու, իսկ միւսները (2-ամեայ ուսուցմամբ) կու տան արդիւնաբերական պատրաստականութիւն։պատրաստուածութիւն։ Բարձրագոյն կրթութեան համակարգին մէջ կայ 35 համալսարան (ուսման տեւողութիւնը՝ 3-6 տարի)։ ԽոշորներէնՄեծ համալսարաններէն են Սթոքհոլմի (հիմնադրուած է 1877-ին), ՕլփսալայիՈւլփսալայի (1477), Լունտի (1668), Կէօտեպորկի (1891), Ումէոյի (1963), Լինչէօբինկի (1970) համալսարանները, Թագաւորական բարձրագոյնԲարձրագոյն արուեստագիտականԱրուեստագիտական դպրոցըԴպրոցը (1827, Սթոքհոլմ), արդիւնաբերական (1829, Կէօտեպորկ), Քարոլինեան բժշկաջիրաբուժականբժշկավիրաբուժական (1810, Սթոքհոլմ) եւ այլ ուսումնարաններ։ ԽոշորագոյնԱմենամեծ գրադարաններն են․են Թագաւորականը (Սթոքհոլմ, 1 մլն գիրք), Ուփսալայի (աւելի քան 2 մլն գիրք), Լունտի (աւելի քան 1,3 մլն գիրք), Կէօտեպորկի (1,25 մլն գիրք) համալսարաններու, Սթոքհոլմի (աւելի քան 1,4 մլն գիրք), Կէօտեպորկի (աւելի քան 1 մլն գիրք) քաղաքային եւ այլ գրադարաններ։ Թանգարաններէն են․են Ազգային ժամանակակիցԺամանակակից արուեստիԱրուեստի, Ազգագրութեան, Սթոքհոլմ քաղաքի (Սթոքհոլմ), Ծովային (Կէօտեպորկ) եւ այլն։այլ թանգարաններ։
 
== Մշակոյթ ==
 
=== Գրականութիւն ===
Պահպանուած յուշարձաններէն ամենահինը ռունական վիմագիր արձանագրութիւններն են։ աւատականութեանԱւատականութեան կազմաւորման եւ քրիստոնէութեան տարածման շրջանին առաջացած է [[Լատիներէն|լատիներէնով]] կրօն, [[Գրականութիւն|գրականութիւնը]]։ 14-15-րդ դարերուն տարածուած են պալլատ-երգերը։ 14-րդ դարու սկիզբը երեւան եկած են պատմական ժամանակագրութիւններն ու ասպետական բանաստեղծութիւնը, 18-րդ դարուն՝ թատերգութիւնը ու քնարերգութիւնը։ 18-րդ դարու սկիզբը կազմաւորուած է Լուսաւորականութեան գրականութիւնը։ 20-րդ դարու սկիզբը երեւան եկան Մ․ Գոգի (1882-1940), Կ․ Հետէնվինտ-էրիքսոնի (1880-1967), Տ․ Անտերսոնի (1880-1920) բանուոր դասակարգի մասին պատմող առաջին նշանակալի ստեղծագործութիւնները։ Լ․ ՆուրտսդրէօմըՆուրտսդրէօմ (1882-1942), Կ․ ՀելսդրէօմըՀելսդրէօմ (1882-1953) եւ Էլին ՎեկներըՎեկներ (1882-1949) ստեղծեցին շուէտական հասարակութեան տարբեր խաւեր ներկայացնող կենցաղային վէպեր։ ԱռաջինՀամաշխարհային համաշխարհայինԱռաջին պատերազմինՊատերազմին ծնած շփոթութեան ու սարսափի տրամադրութիւններնըտրամադրութիւնները արտայայտուած են Փ․ Լակէրգվիսթի (1891-1974) «Սարսափ» (1916) բանաստեղծութիւններու ժողովածոյին մէջ։ Համաշխարհային Երկրորդ համաշխարհային պատերազմիՊատերազմի (1939-1945) նախօրէին եւ պատերազմի տարիներուն ստեղծուեցաւ հակաֆաշիստական երկեր։ ժամանակակից մարդու բարոյական որոնումները պատկերուած են Լակէրքվիսթի աստուածաշնչային նիւթերով վէպերու շարքին մէջ («Վարավվա», 1950 եւ այլն)։ Շուէտի գրողներուԳրողներու միութիւնըՄիութիւնը, որ գոյութիւն ունի 1893-էն ի վեր, մասնագիտական կազմակերպութիւն է եւ կոչուած է պաշտպանելու գրողներու տնտեսական ու ստեղծագործական շահերը։
 
=== Ճարտարապետութիւն եւ կերպարուեստ ===
Պրոնզի դարուն կը վերաբերին Պոխուսլենի մէջ յայտնաբերուած սխեմատիկ ժայռապատկերները, զարդապատ զէնքերն ու կահկարասին, երկաթի դարուն եւ Ք.Ե. Ա.-ին հազարամեակին՝ քարէ ստելաները, մետաղի եւ փայտի վրայ կատարուած կենդանակերպ զարդանախշերը, մարդոց եւ կենդանիներու պատկերները, «վիկինգներուվիկինկներու շրջանին»՝շրջանին՝ հիմնակմախքային կառոյցները։ 11-12-րդ դարերուն կառուցուած են ռոմանական ոճի քարէ ծանրանիստ եկեղեցիներ, 13-15-րդ դարերուն՝ գոթական տաճարներ, 16-րդ դարուն՝ Վերածնունդի ճարտարապետութեան բնորոշ գիծերով դղեակներ։ Միջին դարերուն աճած են փողոցներու մանր ցանցով քաղաքներ, զարգացած է գեղանկարչութիւնը եւ քանդակագործութիւնը, գիրքի մանրանկարչութիւնը։ 17-րդ դարուն կոշտ եւ դասական ոգիով կառուցուած են քաղաքային պալատներ, պուրակներով քաղաքամերձ նստավայրեր: Քաղաքային նոր շրջանները ստեղծուած են կանոնաւոր յատակագիծով։ 19-րդ դարու Ա.-ին կիսուն կերպարուեստին մէջ անցում կատարուած է դէպի ռոմանտիզմըռոմանթիզմը, աճած է հետաքրքրութիւնը երկրի անցեալիանցեալին, բնութեան եւ մարդոց նկատմամբ։ Զարգացած է նաեւ պատմական գունանկարչութիւնը։
 
=== Երաժշտութիւն ===
Մինչեւ 19-րդ դար Շուէտի երաժշտութիւնը զարգացած է Սկանտինաւեան երաժշտական մշակոյթներու ընդհանուր հոսանքին համընթաց։ 20-րդ դարուն այն ձեռք բերած է ազգային ինքնատիպութեան գիծեր։ Հնագոյն ժողովրդական նուագարաններէն են՝են լուր, զանգակներ,. աւելի ուշ գեղջկական անսամպլներունանսամպլներու մէջ կիրառուած են նաեւ ջութակըջութակ, քլառնէթըքլառինէթ, ֆլեյթանֆլեյթա, տաւիղը։տաւիղ։ Մինչեւ 13-րդ դար երաժշտական արուեստի ներկայացուցիչները եղած են սքաչտերը, մինչեւ 16-րդ դարու սկիզբը՝ շրջիկ երաժիշտները՝ «լեքարները»։ 14-15-րդ դարերուն ստեղծուած են երգ-պալլատներ եւ քաղաքական հակաֆէոտալական երգեր, բարեփոխումէն ետք՝ աւետարանական սաղմոսներ։ Մասնագիտական երաժշտութեան ձեւաւորման վրայ ազդած է գրիգորեան խմբերգը, բարեփոխման ժամանակներէն՝ բողոքական խմբերգը։ Աշխարհիկ երաժշտական կեանքի կեդրոնը թագաւորական պալատն էր Սթոքհոլմի մէջ, ուր 1526-էն հանդէս կու գայ պալատական քահանան։մէջ։
 
=== Բեմապար ===
1638-էն Սթոքհոլմի մէջ ֆրանսացի արուեստագէտները կազմակերպած են բեմապարի ներկայացումներ։ Առաջին մշտական թատերախումբը ստեղծուած է շուէտական Թագաւորական օփերային կից, որ բացուած է 1773-էն։ին։ Առաջին շուէտ բեմապարտբեմապարի վարպետ Ա․ Սելինտերը 1843-ին բեմադրած է Ֆ․ Թալէօնիի «Սիլֆիտա» բեմապարը։ Շուէտի բեմապարը նշանակալից վերելք ապրած է Մ․ Մ․ Ֆոքինի օրօք, որ 1913-ին բեմադրած է շարք մը բեմապարեր ։բեմապարեր։ 1920-ականներուն ստեղծուած է «շուէտականՇուէտական բեմապար»Բեմապար թատերախումբը։ Շուէտ պարագիրերըպարագիրները օգտագործած են նաեւ ազատ պարը։ 1967-էն բեմապարտ վարպետ Ի․ Քրամերը կը գլխաւորէ իր ստեղծած «Քրամեր-բալետտէն»պալեթթէն թատերախումբը, որուորուն ներկայացումները նշանակալից չափով հիմնուած են ժողովրդական [[Բանահիւսութիւն|բանահիւսութեան]] վրայ։ Մշտական բեմապարային թատերախումբեր կը գործեն նաեւ Կէօտեպորկի եւ ՄալմէօյիՄալմէոյի մէջ։
 
=== Թատրոն ===
15-16-րդ դարերուն Շուէտի մէջ տարածուած են դպրոցական թատրոնները։ 16-րդ դարու վերջը թագաւորական դղեակներուն մէջ կազմակերպուած են ներկայացումներ։ Առաջին պալատական թատրոնը բացուած է 1649-ին, Սթոքհոլմի մէջ։ Մինչեւ 19-րդ դարու սկիզբը այնտեղ խաղցած են comedy del art, գերմանական եւ քանի մը ֆրանսական թատերախումբեր։ Առաջին մշտական ազգային բեմը եղած է Ուփսալայի Ուսանողական թատրոնը (1682-1691)։ 1737-ին երիտասարդ ազնուականներէն եւ չինովնիքներէնպետական պաշտօնեաներէն կազմուած սիրողական թատարախումբը անուանուած է «Թագաւորական շուէտ. բեմեր»։բեմեր։ 1753-ին այդ թատրոնը իր տեղը զիջած է ֆրանսական եւ իտալական թատերախումբերմոն։ Կէօտեպորկի (1779), Սթոքհոլմի (1778) մէջ Կուսթաւ Գ.-ի օրօք ստեղծուած են առաջին հանրամատչելի շուէտական թատրոնները։ 19-րդ դարու 70-ականներուն, կապուած հասարակական, տնտեսական եւ մշակութային վերելքին հետ, մասնաւոր եւ պետական թատրոններու խաղացանկ թափանցած է «նոր տրաման»։
 
=== Շարժանկար ===
Շուէտի մէջ վաւերագրական առաջին նկարահանումները իրագործած է գերմանացի շարժանկարիչ Մ․ Սքլատանովսքին։Սքլատանովսքի։ 1897-ին շուէտ Ն․ ՓեթերսոնըՓեթերսոն աշխատածպատրաստած է քանի մը վաւերագրական եւ խաղարկային ֆիլմեր։ Շարժանկարներու կանոնաւոր արտադրութիւնը սկսած է 1907 -ին։ 1910-1920-ականներուն շուէտական դասական շարժանկարի դպրոցը համաշխարհային շարժանկարչութեան վրայ ունեցած է նշանակալիցկարեւոր ազդեցութիւն։ 1930-ականներուն թողարկուած են նուագախաղեր եւ կատակերգութիւններ, 1940-ականներուն՝ ֆաշիզմը մերկացնող շարժանկարներ։ 1940-1950-ականներուն ստեղծուած են բանուոր դասակարգի մասին Հ․ Ֆաուսթմանի ֆիլմերը։
 
== Հայերը Շուէտի մէջ ==
Հայ-շուէտական առնչութիւններըյարաբերութիւնները սկիզբ առած են վաղ միջնադարէն։միջնադարուն։ Շուէտի մէջ յայտնաբերուած շարք մը հնութիւններ, շուէտ մասնագէտներու կարծիքով, Սկանտինաւիա հասած են հայկական Պարտաւ (Բարդա) քաղաքէն (Ուտիքի նահանգ)։ Հայերու բնակեցումը Շուէտի մէջ տեղի ունեցած է տարերայնօրէն. եկած են [[Ռուսաստան|Ռուսաստանէն]], [[Թուրքիա|Թուրքիայէն]], [[Մերձաւոր Արեւելք|Մերձաւոր Արեւելքէն]]։ Շուէտահայ համայնքը կազմաւորուած է 1970-ականներուն՝ [[Լիբանան|Լիբանանէն]], [[Պաղեստին|Պաղեստինէն]], [[Սուրիա|Սուրիայէն]], [[Իրան|Իրանէն]] գաղթած հայերով։ Ներկայիս հայերու թիւը Շուէտի մէջ շուրջ 7-8 հազար է, որոնցմէ 5 հազարը կը բնակի Սթոքհոլմի եւ Ուփսալայի մէջ։ Հայերու թիւի ստուարացման զուգընթաց ձեւաւորուած է համայնքիհամայնքին ազգային կեանքը։ 1974-ին Սթոքհոլմի մէջ հիմնուած է շուէտահայ անդրանիկ կազմակերպութիւնը՝ Հայ մշակութայինՄշակութային միութիւնը։Միութիւնը։ Յետագային եւս ստեղծուած են հայկական տարբեր ընկերութիւններ եւ միութիւններ (Ուփսալայի հայ մշակութային, Հայ-շուէտական, «Րաֆֆի», «Արարատ» եւ այլն)։ Կը գործեն երգչախումբեր, գրական խմբակներ, գեղագիտական դաստիարակութեան կեդրոններ։ Աշխոյժ է հայՀայ առաքելականԱռաքելական եկեղեցւոյԵկեղեցւոյ գործունէութիւնը։ Շուէտի մէջ գործող օրէնքիօրէնքին համաձայն՝համաձայն, երկրի ազգային փոքրամասնութիւններու, ինչպէս հայերու երեխաներուն ընձեռուածտրուած է պետական դպրոցներուն մէջ մայրենի լեզու սորվելու հնարաւորութիւն։առիթ։ Կան նաեւ մշակութային միութիւններուն կից գործող շաբաթօրեայ դպրոցներ։ 1910–1920-ականներուն Շուէտի մէջ լոյս տեսած են [[Հայկական Հարց|Հայկական հարցինՀարցին]] եւ [[Հայոց ցեղասպանութիւն|Հայոց ցեղասպանութեանՑեղասպանութեան]] նուիրուած տասնեակ հրատարակութիւններ։ 2000-ին Շուէտի խորհրդարանը ճանչցաւ Հայոց ցեղասպանութիւնը։Ցեղասպանութիւնը։ ՇուէտՆշանաւոր յայտնիշուէտ բեմադրիչ Պ. ՀոլմկուիատըՀոլմկուիատ նկարահանած է «Վերադարձ դէպի Արարատ» վաւերագրական շարժանկարը։
 
== Արտաքին յղումներ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Շուէտ» էջէն