«Ամասիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
վիքիֆիկացում, կետադրական, փոխարինվեց: → oգտվելով ԱՎԲ
Չ վերջակետների ուղղում, փոխարինվեց: ի: → ի։ (36)
Տող 69.
| պարամետր2 =
}}
'''Ամասիա''' ({{lang-tr|''Amasya''}}, {{lang-el|''Ἀμάσεια''}}), քաղաք եւ շրջան ներկայիս [[Թուրքիա|թուրքիայի Հանրապետութեան]] հիւսիսային մասին մէջ, Սեւ ծովը թափուող Իրիս (այժմ` Եշիլ-իրմակ) գետի վրայ, որը քաղաքը կը բաժնէ երկու մասի:մասի։ [[Ամասիայ նահանգ]]ի վարչական կենդրոնն է:է։ Պատմական առումով կը գտնուի [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ` [[Փոքր Հայք]]ի մէջ:մէջ։ Հիմնադրման օրէն մինչեւ հիմա Ամասիան համարուած է քաղաք:քաղաք։ Քաղաքը աւելի քան 2500 տարի է, ինչ պահպանած է Ամասիայ անունը:անունը։
 
== Պատմութիւն ==
Ամասիան ոմանք ենթադրաբար կը նոյնացնեն խեթական Կարախանայ բնակավայրի հետ:հետ։
 
Հին ժամանակ կը մտնէր [[Փոքր Հայք]]ի Առաջին Հայք շրջանը, իսկ Յուստինիանոս կայսեր (527 - 565) վարչական վերափոխութիւնիէն յետոյ` [[Երկրորդ Հայք]]ի մէջ:մէջ։ Այժմ Ամասիայ գաւառի (սանջակ) եւ գաւառակի (կ'ազայ) կենդրոնն է, որոնք կը պատկանին Սեբաստիայի (Սվազի) նահանգին:նահանգին։
Երկարաձիգ ու հարուստ պատմութիւն ունի Ամասիան:Ամասիան։ Պատմագիրները անոր հիմնադրումը վերագրում են [[ալեքսանդր Մակեդոնացի]]ի ժամանակներուն (մ.թ.այ. IV դ.): Անոնք կը հաղորդեն, որ քաղաքը կառուցուած է Ալեքսանդր Մակեդոնացիի հրամանով ` անոր հօրեղբայր Ամասիայի կողմէն, իսկ յետագային ընդարձակած ու վերակառուցած էր [[Միհրդատ VI Եւպատոր|միհրդատ Պոնտացի]]ն (մ.թ.այ. I դ.), դարձնելով իր մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակներուն Ամասիան Փոքր Հայքի ամենանշանաւոր քաղաքներէն էր եւ բանուկ ճանապարհներով կապուած էր [[Եւդոկիայ]]յի, [[Սեբաստիայ]]յի ու [[Խարբերդ]]ի հետ: [[Ստրաբոն]]ը գրած է, որ իր հայրենի քաղաք Ամասիան ամուր քաղաք էր, շրջափակուած ամրակուռ պարիսպներու մէջ, իսկ [[Յովհաննէս Դրասխանակերտցի]]ն կը վկայէ, որ քաղաքը կը գրաւէր հսկայական տարածութիւն, «տիեզերասահման քաղաք» էր:էր։ Այստեղ կառուցած էին արքունի պալատներ, կերտած Վանի ուրարտական կառոյցներու նման ձեռակերտեր, ստեղծած վիմափոր դամբարաններ:դամբարաններ։ Ամասիան, որ իր ընդհանուր համայնապատկերով նման էր հսկայական ամֆիթատրոնի մը, հին աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներէն մէկն էր, [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի յիշատակած Հայկական բանակաթեմի 7 նշանաւոր քաղաքներէն մէկը:մէկը։ Յետագայ ժամանակներուն նոյնպէս Ամասիան խոշոր ու ծաղկուն քաղաք էր:էր։ Արաբական հեղինակ Իբն-բաթուտան գրած է, որ Ամասիան «մեծ ու գեղեցիկ քաղաք է. ունի գետէր, պարտէզներ, ծառեր եւ շատ պտուղներ: Գետերու վրայ կան անիւներ, պարտէզները ջրելու եւ խմելու համար: Ունի լայն փողոցնէր ու շուկաներ: Իբրեւ ծաղկուն քաղաք, Ամասիան իր վրայ կը գրաւէր շատ նուաճողներու ուշադրութիւնը: Այն իշխած են հռոմէացիները, բիւզանդացիները, սելճուկները, մոնկոլները: [[Լենկթեմուր]]ը 7 ամիս շարունակ պաշարած է այդ քաղաքը, բայց չէ յաջողած այն գրաւել: Ամասիան թուրքերու կողմէն նուաճուած է Պայազիտ Սսուլթանի օրօվ, [[1392]] թուականին: Երբ այդ ժամանակներէն ալ սկսած է վայրէջք ապրել վաղեմի շէն ու ծաղկուն քաղաքը, XVIII-XIX դարերուն վերածուելով սովորական գաւառական անշուք կենդրոնի: Այն կարող է պարծենալ միայն իր անցեալի փառքով եւ յուշարձաններու ու հնութիւններու մնացորդներով, որոնց մասին յիշատակութիւններ ունին եւրոպական ճանապարհորդները` Տաւերնիեն, Տուրնեֆորը, Մորիերը, Համիլտօնը եւ ուրիշներ:ուրիշներ։ Ամասիայի մէջ կնքուած է սուլթանական Թուրքիայի եւ շահական Իրանի միջեւ [[1555]] թուականի հաշտութիւնը, որով Հայաստանն առաջին անգամ բաժանուած է այդ երկու գիշատիչ պետութիւններու միջեւ:միջեւ։
 
== Բնակչութիւն ==
[[19-րդ դար]]ի 70-ական թուականներուն քաղաքն ունէր աւելի քան [[16 հազար]] հայ, թուրք եւ յոյն բնակիչ<ref>«արաքսէ, Պետերբուրգ, 1890, գիրք 2, էջ 17:</ref>: 20-րդ դարու սկիզբին անոր բնակչութեան թիւը կը հասնէր մօտ 30 հազար մարդու, որու աւելի քան 35%-ը կը կազմէին հայերը:հայերը։ Այստեղի հայերը երկու անգամ` [[1895]]-[[1896]]թթ. եւ [[1915]]թ. ենթարկուեցան բնաջնջման ու տեղահանման:տեղահանման։ 1895-1896թթ. կոտորածներու ժամանակ զոհ գացին աւելի քան 1000 հայեր, իսկ մնացածը [[Մեծ եղեռն]]ի ժամանակ տեղահան եղան եւ ցրիւ եկան տարբեր կողմեր:կողմեր։ Ըստ [[1929]] թուականի վիճակագրական տւեալների, Ամասիային մէջ կային միայն 400 հայ բնակիչ, իսկ [[1971]] թուականին` 300:
 
==�Տնտեսութիւն ==
Նոր ժամանակներուն Ամասիայի բնակչութեան զբաղմունքները կը կազմէին արհեստները, տնայնագործութիւնն ու մանուֆակտուրային արտադրութիւնը, առեւտուրը, երկրագործութիւնն ու այգեգործութիւնը:այգեգործութիւնը։ Հայերն այստեղ ունէին երկաթագործական, ատաղձագործական, կօշկակարական, կարի, մանածագործական, թիթեղագործական 95 արհեստանոց-խանութներ:խանութներ։
 
== Պատմամշակութային կոթողները ==
Թէպէտ Ամասիան շատ տուժած է [[1734]] եւ [[1825]] թթ. տեղի ունեցած աւերիչ երկրաշարժերէն, այնուամենայնիւ, այստեղ տարբեր վիճակի մէջ պահպանուած են հին եւ միջնադարեան յուշարձաններ, տարբեր կառոյցներու աւերակներ, զանազան հնութիւններ:հնութիւններ։ Հնադարեան բերդի աւերակները գտնւում են քաղաքի դիմաց վեր խոյացող մերկ, անձրեւներէն լուացուած 200 մ բարձրութեամբ ժայռի վրայ, որու «կատարը պսակուած է հսկայական, դղեակի խարխլուած պարիսպներովէ` հին արքունական պալատի աւերակներով, իսկ բերդի ոտքերու տակ փռուած էր երբեմն հռչակուած բուն քաղաքը:քաղաքը։ Բերդի պատերուն վրայ կան շատ մակագրութիւններ եւ արձանագրութիւններ:արձանագրութիւններ։ Ենթադրւում է, որ Միհրդատ 6–րդը այստեղ կը պահէր իր գանձերը:գանձերը։ Պատմաճարտարապետական առումով յատկապէս յիշատակութեան արժանի են հնադարեան ժայռակերտ քարայր–դամբարանները, որոնք կը գտնւուին բերդակիր լեռան լանջին եւ կը վերաբերին հելլէնիստական ժամանակներուն:ժամանակներուն։ Ատոնցմէ ամենաշքեղները Միհրդատի վիմափոր դամբարաններն են (թուրքերու կողմէն Այնալը-մաղարայ կոչուած քարայրները), որոնք թիւով 3 հատ են, մեծութեամբ սենեակի չափ, իրարմէ անջատուած միջանցքներով եւ իրար հետ կապուած քարեղէն սանդուղքներով:սանդուղքներով։ Իրենց հնութեամբ ու ճարտարապետութեամբ քաղաքի յայտնի կառոյցներէն էին հայկական 4 եկեղեցիները` Ս.Աստուածածինը, որ կը համարւուէր քաղաքի մայր եկեղեցին, Ս.Նիկողայոսը` կառուցուած [[1218]] թ., Ս. Յակոբը` կառուցուած [[1255]] թ. եւ Ս.Գէւորգը:Գէւորգը։ Քաղաքին մէջ եւ անոր շրջակայքին մէջ կային մի քանի ուխտավայրեր եւ երկու վանք:վանք։ Մզկիթներէն յայտնին սուլթան Պայազիտի ջամին էր` երկու մինարէով, մարմարեայ սիւներով, արաբական նկարներով ու քանդակներով շէնք մը, որ ընդգծուած էր քաղաքի ընդհանուր համայնապատկերուն մէջ:մէջ։ Իբրեւ գաւառի (իսկ այժմ վիլայեթի) կենդրոն, Ամասիայի մէջ կառուցուած են վարչական զանազան շէնքեր, որոնք իրենց մեծութեամբ ու յարմարանքներով կը տարբերւուէին սովորական բնակելի տներէն:տներէն։ Ամասիայում, Իրիս (Եշիլիրման) գետի վրայ կառուցուած էին 5 կամուրջ, որոնք իրար հետ կը միացնէին քաղաքի երկու մասերը եւ որոնց վրայէն կ'անցնէին դէպի Եւդոկիայ ու Սեբաստիայ տանող ճանապարհները:ճանապարհները։ Այդ կամուրջներէն մէկուն հիմքն ունի աւելի քան [[2000]] տարուայ հնութիւն:հնութիւն։
 
== Մշակոյթ ==
Ամասիան հայկական մշակոյթի նշանակալի կենդրոն էր:էր։ Այստեղ XIX դարի երկրորդ կէսին եւ XX դարի սկզբներուն կը գործէին հայկական 7 դպրոցնէր, որոնցմէ 3–ը եկեղեցիներուն կից էին, 5 մանկապարտէզ, Ազգային հիւանդանոց, կանանց կար ու ձեւի ուսումնարան, «իրիսէ թատերական ընկերութիւնը, մշակութային եւ կրթական բազմաթիւ ընկերութիւններ` Պարթեւական, Ներսիսեան, Կանանց կրթասիրաց եւ այլն, որոնք նպաստում էին քաղաքի մշակութային կեանքի առաջադիմութեանը:առաջադիմութեանը։
 
== Ականաւոր ամասիացիներ ==
Տող 105.
 
== Աղբիւրներ ==
* Թ.Խ. Յակոբեան (1987): Պատմական Հայաստանի քաղաքները:քաղաքները։ Երեւան:Երեւան։ «հայաստանէ, էջ 35-39:
 
[[Կատեգորիա:Թուրքիոյ քաղաքներ]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Ամասիա» էջէն