«Մալեզիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Մալեզիա''', պետութիւն Հարաւարեւելեան Ասիոյի մէջ։ Մայրաքաղաքը [[Քուալա Լումփուր|Քուալա Լումփուրն]]ն է։

Մալեզիան պետութիւն է Հարաւարեւելեան Ասիոյի մէջ` Մալաքքա թերակղզիի [[Հարաւ|հարաւայինհարաւ]]ային եւ Քալիմանթան կղզիի [[Հիւսիս|հիւսիսայինհիւսիս]]ային մասերուն մէջ։ Հարաւ-Չինական ծովով բաժնուած է Արեւմտեան Մալեզիայի (Մալայա) եւ Արեւելեան Մալեզիայի (Սարաւակ եւ Սապահ): Կը մտնէ Բրիտանական համագործակցութեան մէջ։ Սահմանակից է [[Թայլանտ|Թայլանտին]]ին, [[Ինտոնեզիա|ինտոնեզիայինինտոնեզիա]]յին, [[Սինկափուր|Սինկափուրին]]ին եւ Պրունէյին: Տարածութիւնը 332,8 հազար քմ<sup>2</sup> է, 2015-ի տուեալներով` բնակչութիւնը կը կազմէ 30,513,848 անձ<ref>[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Մալեզիայի Բնակչութիւն]</ref>: Մայրաքաղաքն է Քուալա Լումփուր քաղաքը։ Վարչականորէն բաժնուած է 13 նահանգի՝ 9 սուլթանութեան եւ 4 նահանգապետութեան։ Երկրին մէջ քաղաբնակներու թիւը կը կազմէ բնակչութեան 47 %-ը (2017):

Մալեզիայի տարածքը բնակեցուած է վաղ քարէ դարէն։ Ք.Ե. առաջին հազարամեակի սկիզբը կեդրոնական Սումաթրայէն Մալեզիայի տարածք ներթափանցած են այժմեան մալայացիներու նախնիները։ Մալաքքա թերակղզիի դասակարգերու առաջացման, պետականութեան կազմաւորման գործին մէջ նշանակալի դեր խաղցած են առեւտրական եւ մշակութային կապերը [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]]ի հետ, հնդիկ գաղութարարներու յայտնուիլը, բուտտայականութեան եւ հինդուիզմի ներթափանցումը։ Մալեզիայի տարածքին առաջին պետութիւնները առաջացած են Մալաքքա թերակղզիի հիւսիսը, որոնք 3-4-րդ դարերուն կախման մէջ եղած են Հնդկաչինի Ֆունան պետութենէն, 8-13-րդ դարերուն՝ Սումաթրայի Շրիւիջայա կայսրութենէն, 14-րդ դարուն՝ ինտոնեզական Մաջապահիտ կայսրութենէն։ 15-րդ դարու վերջը եւ 16-րդ դարու սկիզբը առաջացած են Մալաքքաի (որու մէջ մտած են Մալաքքա թերակղզին, Ոփաու արշիպելագը եւ Սումատրա կղզիի արեւելեան մասը), Պրունէյի (Քալիմանթան կղզիի հիւսիսը), 15-րդ դարուն այստեղ տարածուած է [[Իսլամութիւն|իսլամը]]) սուլթանութիւնները։ 1511-ին Մալաքքաի սուլթանութիւնը զաւթած են [[Փորթուկալ|փորթուկալացիներըփորթուկալ]]ացիները: 16-րդ դարուն Մալաքքա թերակղզիի հարաւը կազմուած է Ճոհորի սուլթանութիւնը։ 1641-ի սուլթանութիւնը եւ [[Հոլանտա|հոլանտացիներըհոլանտա]]ցիները զաւթած են Մալաքքան։ 18-րդ դարուն վերջը գաղութային ընդլայնում սկսած է [[Մեծ Բրիտանիա|Մեծ Բրիտանիան]]ն, որ 19-րդ դարու վերջը եւ 20-րդ դարու սկիզբը իրեն ենթարկած է Մալայայի տարածքի սուլթանութիւնները եւ միաւորելով ստեղծած Բրիտանական Մալայա գաղութը, 19-րդ դարու վերջը իր խնամատիրութիւնը հաստատած է Սարաւաքի եւ Սապահի (Քալիմանթան կղզիին) վրայ։ Անգլիական գաղութարարները իւրացուցին լաւագոյն հողերը, զբաղուեցան անագի հանոյթով եւ քաուչուկի արտադրութեամբ։ Մալեզիայի ժողովուրդի ազատագրական պայքարը գաղութային ճնշման դէմ սկսաւ ուժեղանալ։ 1920-ին ստեղծուեցան արհմիութիւններ, 1930-ին՝ ալայայի կոմկուսը։ Դեկտեմբեր 1941-ին Մալեզիան գրաւեց (մինչեւ 1945-ը՝ [[Ճափոն|Ճափոնը]]ը: 1945-ին անգլիական գաղութարարները վերադարձան Մալեզիա։ 1946-ի եւ 1948-ի սահմանադրական բարեկարգումներով Սինկափուրը անջատուեցաւ Մալայայէն, վերջինս ձեւաւորուեցաւ իբրեւ անգլիական գաղութ՝ 1946-էն՝ Մալայայի Միութիւն, 1948-էն՝ Մալայայի դաշնութիւն անուամբ։ Սարաւակը եւ Սապահը 1946-ին անցան Մեծ Բրիտանիոյ գաղութային մինիստրութեան իրաւասութեան տակ։ 1948-ին արգելուեցան կոմկուսը եւ դեմոկրատական այլ կազմակերպութիւններ։ Անգլիական գաղութարարներու դէմ պայքարելու նպատակով 1949-ին ստեղծուեցաւ Մալայայի ժողովուրդներու ազատագրական բանակը։ Մալեզիայի հասարակական տարբեր խաւերու ազգային-ազատագրական շարժման ճնշման տակ Մեծ Բրիտանիան 31 Օգոստոս 1957-ին հարկադրուած ընդունեց Մալայայի դաշնութեան անկախութիւնը, պահպանելով սակայն իր տիրապետութիւնը տնտեսութեան մէջ։ 1963-ին Մեծ Բրիտանիոյ, Մալայայի դաշնութեան, Սինկափուրի, Սարաւակի եւ Սապահի միջեւ համաձայնագիր ստորագրուեցաւ Բրիտանական համագործակցութեան շրջանակներուն մէջ Մալեզիայի դաշնութիւն ստեղծելու վերաբերեալ, որ հռչակուեցաւ 16 Սեպտեմբեր1963-ին։ 1965-ին Մալեզիայի կառավարութեան եւ Սինկափուրի միջեւ յարաբերութիւններու սրման հետեւանքով Սինկափուրը դուրս եկաւ դաշնութենէն։ 1960-ականներու 2-րդ կէսէն Մալեզիայի կառավարութիւնը կը վարէ չմիանալու, խաղաղ գոյակցութեան քաղաքականութիւն։ Մալեզիան սերտ յարաբերութիւններ կը պահպանէ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ի, Մեծ Բրիտանիոյ, [[Ճափոն|Ճափոնի]]ի եւ այլ զարգացած երկիրներու հետ։

Կլիման հասարակածային է, Մալաքքա թերակղզիի հիւսիսը՝ մերձհսաարակածային, մուսսոնային։ Օդի միջին ամսական ջերմաստիճանը 25-28 &nbsp;°C է։ Ծովափնեայ շրջաններուն մէջ տարեկան տեղումները 2000-2500 մմ են, լեռներուն՝ 4000-5000 մմ։

Մալեզիայի բնակչութիւնը կը բնութագրուի էթնիկական բարդ կազմով։ 50,1%<ref name="Մալայզիայի Բնակչության կազմը">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/my.html Մալեզիայի Բնակչութեան կազմը]</ref>-ը մալայացիներ են, 22,6%<ref name="Մալայզիայի Բնակչության կազմը" />-ը՝ չինացիներ, 11,8%<ref name="Մալայզիայի Բնակչության կազմը" />-ը տեղաբնիկները, 6,7%<ref name="Մալայզիայի Բնակչության կազմը" />-ը՝ հնդիկներ։ Պետական լեզուն մալայերէնն է, կրօնը՝ [[Իսլամութիւն|իսլամութիւնըիսլամութիւն]]։ը։ Կան նաեւ բուտտայիականներ, քոնֆուցիակտններ եւ [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնեաներ]]։ Պաշտօնական տոմարը գրիգորեանն է, կ՛օգտագործուին նաեւ իսլամական (լուսնային հիճրա) եւ լուսնային տոմարները։ Խոշոր քաղաքներ են Քուալա Լումպուրը, Փինանկը, Իփոհը, Ճոհոր Պարուն, Քլանըը, Մալաքքան։

Գիւղատնտեսութեան առաջատար ճիւղը [[Երկրագործութիւն|երկրագործութիւններկրագործութիւն]]ն է՝ յատկապէս քաուչուկատուներու մշակութիւնը։ Կը մշակեն նաեւ իւղատու եւ կոկոսեան արմաւենիներ, բրինձ, ծխախոտ, արքայախնձոր եւ այլն։ Կը զբաղուին [[Ձկնորսութիւն|ձկնորսութեամբ]]։

Կ՛արտահանէ ելեկտրական սարքաւորումներ, փայտանիւթ, նաւթ եւ նաւթամթերքներ, արմաւի իւղ, արեւային վահանակներ։ Կը ներմուծէ՝ մեքենաներ եւ սարքաւորում, վառելանիւթ, քիմիական նիւթեր, նաւթամթերք, քիմիական նիւթեր, պողպատ եւ այլն։ Արտաքին առեւտրական գործընկերներն են [[Ճափոն|Ճափոնը]]ը, [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|ԱՄՆ]], [[Սինկափուր|Սինկափուրը]]ը, [[Մեծ Բրիտանիա|Մեծ Բրիտանիան]]ն, [[Թայլանտ|Թայլանտը]]ը, [[Չինաստան|Չինաստանը]]ը, [[Հոնկ Քոնկ|Հոնկ Քոնկը]]ը, [[Հարաւային Քուրիա|Հարաւային Քուրիան]]ն, [[Ինտոնեզիա|Ինտոնեզիան]]ն<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/my.html Մալեզիայի Առեւտրաշրջանառութիւն]</ref>: Դրամական միաւորը ռինկիթն է (Մալեզիական տոլար)։

2014-ին Մալեզիայի մէջ ծնունդը կազմած է 1000 բնակիչին՝ 19,71<ref name="Մալայզիայի Առողջապահություն">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/my.html Մալեզիայի Առողջապահութիւն]</ref>, մահացութիւնը՝ 5<ref name="Մալայզիայի Առողջապահություն" />: Կը գերակշռեն վարակիչ եւ մակաբուծական հիւանդութիւնները։ Մահացութեան հիմնական պատճառներն են ուղեղի անօթներու ախտահարումները, թոքաբորբերը, տուբերկուլոզը, չարօրակ նորագոյացութիւնները, ստամոքսաաղիքային համակարգի հիւանդութիւնները, տարածուած են մալարիան, բորը, պարբերաբար կը գրանցուին [[Քոլերա|քոլերայիքոլերա]]յի դէպքեր։

Մալեզիայի մէջ ապրող ժողովուրդներու աւանդական մշակոյթը հիմնականին կեդրոնացած է արհեստներու, փորագրութեան, ատաղձագործութեան եւ արծաթագործութեան վրայ։ Աւանդական մշակոյթը կ՛ընդգրկէ ձեռքով պատրաստուած զամբիւղներէ մինչեւ երկրի արծաթազարդ դատարանները։ Սկսած հնագոյն ժամանակներէն՝ ատաղձագործութեան հետ միասին աւանդաբար զարգացած է նաեւ գործուածքներու գեղանկարչութիւնը, որ անուանած են բատիկ։ Աւանդական արուեստի գործերու շարքին արժէ նշել ազգային Մալեզիական եւ ինտոնեզիական դաշոյնը կրիսը։ Շատ տարածքներու մէջ մշակուած է նաեւ կերամիկական արտադրանքի արտադրութիւն։ Աւանդական արուեստը տարբեր տարածքներու մէջ խիստ տարբեր է, սակայն հարկ է նշել, որ Մալեզիական արուեստի ձեւաւորման մէջ մեծ ազդեցութիւն ունեցած է հնդկական մշակոյթը։ Միեւնոյն ժամանակ երկրի իսլամացման ընթացքին արուեստի հնդկական եւ բուտտայեական տարրերը սկսան կորսնցնել իրենց նշանակութիւնը տալով աւելի մեծ նշանակութիւն [[Մերձաւոր Արեւելք|Մերձաւոր Արեւելքի]]ի մշակոյթին, իսկ յետագային Եւրոպական մշակոյթին։ Իսլամութիւնը պարտադրեց իր սեփական փոփոխութիւնները տեսողական արուեստներու բնագաւառին մէջ. երկար ժամանակ արգելքի տակ եղած են մարդոց կամ կենդանիներու տեսքով պատկերները։ Աւանդական Մալեզիական պարերը իրենց մէջ կը ներառեն ջոկէտ մելայու եւ զապին պարերը։ Վերջին տարիներուն մեծ ժողովրդականութիւն է վայելում դիքար բարատ երաժշտական ձեւաչափը, որն ակտիւօրէն աջակցւում է պետական իշխանութիւններու կողմէ իբրեւ Մալեզիական մշակոյթի կարեւոր մաս։ Դարեր շարունակ Մալեզիայի մէջ մեծ հռչակ վայելած է վայանգ կուլիտ ստուերային թատրոնը, ուր ներկայացման մէջ խաղցող աւանդական տիկնիկները պատրաստուած էին գոմէշի կաշիէ եւ նկարուած էին ձեռքով։ Ներկայացումները կը ցուցադրուէին տիկնիկներու ստուերներով, եւ յաճախ անոնք հիմնուած էին աւանդական պատմութիւններու, յատկապէս Ռամայանա եւ Մահապարատա հնդկական էպոսի վրայ։ Չինական համայնքներէն որդեգրած են այնպիսի պարեր, ինչպիսին են առիւծներու ու վիշապներու պարերը, իսկ հնդիկները նպաստած են այնպիսի պարային ձեւերու զարգացման, ինչպիսին են պարատանէատամ եւ պանկրայ ձեւերը։ Փորթուկալացի գաղթականները իրենց հետ բերած են այնպիսի պարեր, ինչպիսին են ֆարապէյրա եւ պրանէօ պարերը։ Մալեզիայի մէջ ապրող ժողովրդներու մեծ մասը ունին իրենց աւանդական պարերը։ Գոյութիւն ունին շարք մը աւանդական պարեր, որոնք յաճախ ունին շատ հզօր հոգեւոր նշանակութիւն։

Մալեզիայի [[Ճարտարապետութիւն|ճարտարապետութիւնըճարտարապետութիւն]]ը կը ներկայացնէ տարբեր ոճերու համադրութիւն՝ աւանդական չինականէն ու հնդկականէն մինչեւ եւրոպական։ Այսպիսով՝ Մալեզիական ճարտարապետութեան վրայ ներգործած են շատ երկիրներ։ Տուները կառուցուած են արեւադարձային պայմաններու մէջ, տանիքները բարձրացուած են ոտնափայտերով, իսկ տան պատուհանները մեծ են, որ թոյլ կու տայ օդի հոսքը սենեակ՝ դարձնելով այն զով։ Փայտը եղած է հիմանական շինանիւթը ամբողջ Մալեզիական պատմութեան մէջ։ Այն օգտագործուած է ամէն ինչի մէջ՝ սկսած հասարակ վրաններէ վերջացած թագաւորական պալատնենէ։ Բացի փայտէն նաեւ օգտագործուած են հնդկեղէգը եւ տերեւը։ Քուլա Քենկարի մէջ գտնուող Իսթանա Քենենկանը կառուցուած է1926-ին եւ միակ Մալեզիական պալատն է հնդկեղէգէ պատերով։

[[ԿատեգորիաՍտորոգութիւն:Ասիոյ երկիրներ]]

[[ԿատեգորիաՍտորոգութիւն:Երկիրներ այբբենական կարգով]]

[[ԿատեգորիաՍտորոգութիւն:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]]