«Սան Ֆրանսիսքօ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Չ clean up, replaced: [[Կատեգորիա: → [[Ստորոգութիւն: (3) using AWB
Տող 51.
| ծանօթ =
}}
'''Սան Ֆրանսիսքօ''' ({{lang-en|San Francisco}}, պաշտօնապէս '''Սան Ֆրանսիսքօ''' '''քաղաք եւ շրջան''', քաղաք եւ Հիւսիսային Քալիֆորնիոյ մշակութային ու ֆինանսական կեդրոնը: Սան Ֆրանսիսքօն բնակչութեամբ 13-րդ ամենախոշոր քաղաքն է [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներուն]] եւ չորրորդը` [[Քալիֆորնիա|Քալիֆորնիոյ]] մէջ 2017-ի դրութեամբ 884.363 բնակչութեամբ: Այն կը զբաղեցնէ մօտ 121,4 քմ քառակուսի տարածք, հիմնականին Սան Ֆրանսիսքօ թերակղզիի հիւսիսը` ըլլալով երկրորդ ամենախիտ բնակեցուած մեծ քաղաքը ԱՄՆ-ի եւ հինգերորդ ամենախիտ բնակեցուած ԱՄՆ շրջանը` հետ մնալով միայն չորս [[Նիւ Եորք|Նիւ Եորքէն]]էն:
 
2017-ի դրութեամբ քաղաքի համախառն եկամուտը եօթերորդ ամենաբարձրն էր ԱՄՆ-ի մէջ` մէկ շունչին ինկած եկամուտը կազմելով 119.868 ԱՄՆ տոլար<ref name=":22">{{cite web|url=https://bea.gov/newsreleases/regional/lapi/lapi_newsrelease.htm|title=Bureau of Economic Analysis|last=Analysis|first=US Department of Commerce, BEA, Bureau of Economic|website=bea.gov|language=EN-US|access-date=November 22, 2017}}</ref>: 2015-ին Սան Ֆրանսիսքոյի ՀՆԱ-ն կը կազմէր 154,2 միլիարտ ԱՄՆ տոլար եւ մէկ շունչին ինկնող ՀՆԱ-ն` 177.968 ԱՄՆ տոլար<ref>{{cite web|url=https://www.bea.gov/data/gdp/gdp-county|title=GDP by County {{!}} U.S. Bureau of Economic Analysis (BEA)|website=www.bea.gov|access-date=2018-12-13}}</ref><ref>{{cite web|url=https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?src=bkmk|title=American FactFinder - Results|last=Bureau|first=U. S. Census|website=factfinder.census.gov|language=en|access-date=2018-12-13}}</ref>:
 
Սան Ֆրանսիսքօն հիմնադր 29 Յունիս 1776-ին երբ [[Սպանիա|սպանացի]] գաղութարարները հիմնադրեցին Սան Ֆրանսիսքօի Փրեսիտիոն Ոսկիէ դարպասէ ի քանի մղոն հեռաւորութեան վրայ<ref name="DeAnza-Moraga-Palou2">{{cite web|url=http://www.sfmuseum.org/hist6/founding.html|title=The Founding of San Francisco|date=October 1926|work=San Francisco Water|publisher=Spring Valley Water Authority|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100727190828/http://www.sfmuseum.org/hist6/founding.html|archivedate=July 27, 2010|accessdate=February 14, 2009|author=Edward F. O'Day|deadurl=yes|df=}}</ref>: 1849-ին Քալիֆորնիոյ ոսկիէ տենդը խթանեց քաղաքի աճին` դարձնելով ամենամեծ քաղաքը ԱՄՆ-ի արեւմտեան ափին: Սան Ֆրանսիսքօն դարձաւ քաղաք-շրջան 1856-ին<ref name="Coy 1919 4092">{{cite book|title=Guide to the County Archives of California|last=Coy|first=Owen Cochran|publisher=California Historical Survey Commission|year=1919|location=Sacramento, California|page=409}}</ref>: Սան Ֆրանսիսքոյի կարգավիճակը իբրեւ Արեւմտեան ափի խոշորագույն քաղաք գագաթնակէտին հասաւ1870-1900-ականներուն , երբ Քալիֆորնիոյ բնակչութեան մօտ 25%-ը կը բնակէր քաղաքին մէջ<ref>{{Cite journal|last=P|first=Schroeder, Jonathan|date=2016-08-10|title=Historical Population Estimates for 2010 U.S. States, Counties and Metro/Micro Areas, 1790-2010|url=https://conservancy.umn.edu/handle/11299/181605|language=en|doi=10.13020/D6XW2H|hdl=11299/181605|publisher=Data Repository for the University of Minnesota (DRUM)|type=Data Set}}</ref>: Քաղաքի երեք քառորդ մասը աւերուեցաւ 1906-ի երկրաշարժի եւ հրդեհի պատճառով, սակայն քաղաքը արագօրէն վերականգնուեցաւ` ընդունելով Պանամա-խաղաղովկիանոսեան միջազգային ցուցահանդէսը ինը տարի ետք: [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի Կանանց Յուշարձան|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի]] ժամանակ քաղաքը հիմնական նաւահանգիստն էր, ուրկէ կը մեկնէին ծառայութեան [[Խաղաղ ովկիանոս|Խաղաղ ովկիանոսեան]]եան թատերաբեմ: Այստեղ ծնունդ առաւ [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|ՄԱԿ]]-ը 1945 -ին<ref>{{cite web|url=https://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2015-08-10|website=www.un.org|access-date=December 29, 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.un.org/en/sections/history/history-united-nations/index.html|title=History of the United Nations {{!}} United Nations|date=2015-08-21|website=www.un.org|access-date=December 29, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.sfchronicle.com/opinion/article/San-Francisco-the-birthplace-of-the-United-6336655.php|title=San Francisco – the birthplace of the United Nations|newspaper=San Francisco Chronicle|access-date=December 29, 2016}}</ref> Պատերազմէն ետք տեղի ունեցաւ լայնածաւալ ներգաղթ, ազատականացաւ հասարակութիւնը, որու շրջանակին մէջ բարգաւաճեցաւ «հիպի» ենթամշակոյթը, Սեքսուալ հեղափոխութիւնը, Խաղաղութեան կողմնակիցներու շարժումը, որ աճեց ի հակադրութիւն Վիեթնամի պատերազմին: Քաղաքականապէս քաղաքին մէջ կը քուէարկէին հիմնականին լիպերալ Դեմոկրատական կուսակցութեան օգուտին:
 
Զբօսաշրջային տեսանկիւնէն<ref>[http://www.hotel-price-index.com/2013/fall/american-travel-habits/top-locations-for-americans.html Top U.S. Destinations for International Visitors]. The Hotel Price Index. Retrieved April 12, 2014.</ref> Սան Ֆրանսիսքօն յայտնի էր իր զով ամառներով, մառախուղով, սրընթաց լեռներով, էկլանտիկ խառը [[Ճարտարապետութիւն|ճարտարապետութեամբ]] եւ տեսարժան վայրերով, ներառեալ [[Ոսկիէ Դարպասներ կամուրջ|Ոսկիէ Դարպասներ կամուրջով]]ով,իւրատեսակ թրամուէյով: Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ կը գտնուին հինգ խոշոր դրամատուներու գլխամասեր եւ տարբեր ընկերութիւններ, ինչպիսին են Levi Strauss & Co.-ը, Gap Inc.-ը, Fitbit-ը, Salesforce.com-ը, Dropbox-ը, Reddit-ը, Square, Inc.-ը, Dolby-ը, Airbnb-ը, Weebly-ը, Pacific Gas and Electric Company-ը, Yelp-ը, Pinterest-ը, Թուիթթերը, Ուպերը, Lyft-ը, Mozilla-ը, [[Ուիքիմետիա Հիմնադրամ|Ուիքիմետիա Հիմնադրամը]]ը, Craigslist-ը եւ Weather Underground: Քաղաքին մէջ կան մեծ թիւով կրթական եւ մշակութային հաստատութիւններ, ինչպիսին են Սան Ֆրանսիսքոյի համալսարանը, Քալիֆորնիոյ Սան Ֆրանսիսքօ համալսարանը, Սան Ֆրանսիսքոյի պետական համալսարանը, Տէ Եոնգ թանգարանը, the Ժամանակակից արուեստի Սան Ֆրանսիսքոյի թանգարանը եւ Քալիֆորնիոյ գիտութեան ակադեմիան:
 
2019-ի դրութեամբ Սան Ֆրանսիսքօն Միացեալ Նահանգներուն մէջ կեանքի մակարդակով լավագոյն քաղաքն է<ref name="MercerSurvey20192">{{cite web|url=https://mobilityexchange.mercer.com/Insights/quality-of-living-rankings|title=Quality of Living City Ranking – 2019|website=Mercer|access-date=April 6, 2019}}</ref>:
Տող 68.
Սպանիայէն Անկախանալէն ետք1821-էն տարածքը դարձաւ [[Մեքսիքօ|Մեքսիքայի]] մաս: Մեքսիքական իշխանութեան ժամանակ տարածաշրջանին մէջ հիմնադրուեցան ագարակներ: 1835-ին անգլիացի Վիլիամ Ռիչարտսոնը հիմնադրեց այստեղ առաջին ագարակը, այժմեան Փորթսմուտի հրապարակի տեղը: Ալկալտ Ֆրանսիսքօ տէ Հարոյէն ետք միասին ան նախագծեց ընդլայնուող բնակավայրի փողոցները եւ աւանը կոչուեցաւ Երպա Փուենա, որ սկսաւ գրաւել ամերիկայի բնակիչներուն: Քոմոտոր Ճոն Տ. Սլոատը կցեց Քալիֆորնիան ԱՄՆ-ին 7 Յուլիս1846-ին Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմի ժամանակ: Երպա Պուենան անուանափոխուեցաւ Սան Ֆրանսիսքօ յաջորդ տարուան 30 Յունուարին եւ Մեքսիքան պաշտօնապէս ճանչցաւ տարածքը իբրեւ [[ԱՄՆ]]-ի մաս: Չնայած իր աշխարհագրական լաւ դիրքին եւ նաւահանգստին, Սան Ֆրանսիսքօն կը մնար փոքր բնակավայր:
 
Քալիֆորնիոյ ոսկիէ տենդը այստեղ բերաւ արկածներ փնտռողներուն (յայտնի որպէս «քառասունիններ», քանի որ տեղի ունեցաւ 1849-ին):<br />
 
== Տնտեսութիւն ==
Տող 76.
[[Պատկեր:3 Cable Car on Hyde St with Alcatraz, SF, CA, jjron 25.03.2012.jpg|ձախից|մինի|Տրամուայը Հայk փողոցի վրայ]]
19-րդ դարուն Սան Ֆրանսիսքօն ունեցած է ուղղանկիւն յատակագիծ։ 1906-ի երկրաշարժէն ետք քաղաքը գրեթէ նորովի կառուցուած է։ Տեղանքի բլրաձեւ եւ ճարտարապետական ոճերու բազմազանութեան շնորհիւ քաղաքը ունի ուրոյն եւ գեղատեսիլ կերպար։ Պահպանուած են կառոյցներ սպանական գաղութատիրական ժամանակաշրջանէն («Միսսիա Տոլորես» մենաստանի եկեղեցին, 1782-1791 թուականներ)։ Քաղաքի ազգային թաղամասերու («Չինական Տեսարան Սան Ֆրանսիսքոյէն քաղաք», «Լատինական թաղամաս») ցածայարկ կառուցապատումը համադրուած է գործարար կեդրոնի երկնաքերներու հետ։ Կառոյցներէն են՝ լաստանաւերու կայարանը (1896), Հասարակական կեդրոնի շէնքը (1910-1920 ), Գեղեցիկ արուեստներու պալատը (1915 ճարտարապետ Պ․ Մեյպէկ), Մայմոնիտա հոսպիտալը (1946 թուական, ճարտարապետն է Մենդելզոնը), Վ․ Մորիսի խանութը (1948 թուական, ճարտարապետ Ֆ․ Լ․ Ռայթ), Զ․ Ենքոքի ապահովագրութեան ընկերութեան տունը (1959 ), Կոլտըն-Կէյթուէյ բնակելի համալիրը (1955-1970 ) եւ այլն։ Նշանաւոր են Սան Ֆրանսիսկոյի կախովի երկու կամուրջները՝ Սան Ֆրանսիսքօ-Օկլենտ (1936 թիւ, երկարութիւնը մօտ 13 քմ) եւ «Ոսկէ դարպաս» (1937 թիւ, միջնամասի թռիչքի երկարութիւն 1280 մ)։ 1874-էն Սան Ֆրանսիսկոյի մէջ կը գործէ ինքնատիպ տրամուղի (կը պահպանուի քաղաքային իշխանութիւններու որոշմամբ)։
<br />
 
== Գիտութիւն ==
Տող 85 ⟶ 84՝
Սան Ֆրանսիսքոյի հայ համայնքը սկսած է կազմաւորուիլ 1980-1990-ականներուն։ 1912-ին Սան Ֆրանսիսքոյիի հայերու թիւը (Օքլենտի հետ) 150 էր։ Համայնքը սկսած է ստուարանալ [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Թանգարան|առաջին համաշխարհային պատերազմէն]] ետք։ 1924-ին Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ (Օքլենտի եւ Պերքլիի հետ) կար 1500 հայ։ Հայերու հոսքը Սան Ֆրանսիսքօ շարունակուած է ընդհուպ մինչեւ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի Կանանց Յուշարձան|երկրորդ համաշխարհային պատերազմը]] եւ անկէ ետք․ 1962-ին Սան Ֆրանսիսքոյի եւ անոր արուարձաններուն մէջ (Սան Մաթէօ, Պերլինկէյմ, Ռետուտ սիթի, Փալօ Ալթօ, Սան Խոսէ, Պերքլի, Սանթա Քլարա, Ռիչմոնտ եւ այլն) կը բնակէր 6 հազար հայ, 1970-ականներու սկիզբը՝ շուրջ 10 հազար․, 1983-ին՝ 25․000։
 
Սան Ֆրանսիսքոյի առաջին հայ բնակիչներու մեծ մասը [[Վասպուրական|վասպուրականցիներվասպուրական]]ցիներ էին, [[Խարբերդ|խարբերդցիներխարբերդ]]ցիներ, [[Բաղէշ|բաղէշցիներբաղէշ]]ցիներ եւ այլն․ զբաղուած են դերձակութեամբ, խոհարարութեամբ, նպարավաճառութեամբ, գորգավաճառութեամբ, ծաղկավաճառութեամբ եւ այլն։ 1980-ականներուն Սան Ֆրանսիսքոյի հայերը ներգրաւուած են կեանքի բոլոր ասպարէզներուն մէջ․ կան արհեստաւորներ, բանուորներ, առեւտրականներ, ապահովագրական ընկերութիւններու գործակալներ, դրամատուներու ծառայողներ, ճարտարապետներ, ազատ արուեստներու բնագաւառի աշխատողներ։ Համայնքի ազգային-հասարակական կեանքը կը կազմակերպեն զանազան միութիւններ, կազմակերպութիւններ եւ այլն։ 20-րդ դարու սկիզբէն կը գործեն հայ ազգագրական կուսակցութիւններու տեղական մասնաճիւղերը։ 1924-ին հիմնուած է «Հայ եղբայրասիրաց միութիւնը», 1920-ականներու սկիզբը՝ Պերքլիի համալսարանի հայ ուսանողներու «Երեւան» ակումբը։ Կը գործեն Ամերիկահայ առաջադիմական միութեան տեղական կազմակերպութիւնը (1938-էն), [[ՀԲԸՄ]], [[Հայ Օգնութեան Միութիւն|ՀՕՄ]], [[Հայ կարմիր խաչ|Հայ կարմիր խաչի]]ի, ինչպէս նաեւ հայրենակցական միութիւններու, «<nowiki/>[[Թէքէեան Մշակութային Միութիւն|Թեքէեան]]<nowiki/>», «<nowiki/>[[Համազգայինի Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութիւն|Համազգային]]<nowiki/>» եւ այլ մշակութային միութիւններու մասնաճիւղերը։
 
Սան Ֆրանսիսքոյի հայ առաքելական եւ աւետարանական եկեղեցական մարմինները (վարչութիւնները) կազմուած են 1920-ականներու կիսուն։ Համայնքի հաւատացեալներու մեծ մասը Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հետեւորդներն են։ 1983-ին Սան Ֆրանսիսքոյի եւ արուարձաններուն մէջ կը գործէին [[Գրիգոր Լուսաւորիչ|Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ]] (1925-էն, 1953-ին՝ [[Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Թանգարան|անթիլիասապատկան]]), Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ (1941-էն), Ս. Վարդան (1932-էն) եկեղեցիները։ Եկեղեցիներ կան (1974-էն) Սանթա Քլարայի եւ Սան Խոսէի մէջ։ Աւետարանականները ունին «Գողգոթայ» (հիմնուած է 1926-ին), «Բեթանիա» (1926-էն) ժողովարանները։
Տող 123 ⟶ 122՝
== Ծանօթագրութիւններ ==
<references />
 
[[ԿատեգորիաՍտորոգութիւն:Բնակավայրեր այբբենական կարգով]]
[[ԿատեգորիաՍտորոգութիւն:Սան Ֆրանսիսքօ]]
[[ԿատեգորիաՍտորոգութիւն:Խաղաղ Ովկիանոսի նաւահանգիստներ]]