«Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

== Պատմութիւն ==

=== Վաղ Շրջան ===

Մինչեւ եւրոպացիներու կողմէն գաղութացուիլը ԱՄՆ-ի ներկայ տարածքի հիմնական բնակչութիւնը հնդկացիներն ու էսկիմոսներն էին, որ կ՛ապրէին նախնադարեան համայնական կարգերով։ Այդ ժողովուրդներու պատմութիւնը մինչեւ եւրոպացիներու հետ անոնց հանդիպիլը (XVIդ.) զարգացած է ինքնուրոյն, միւս մայրցամաքներու ժողովուրդներէն գրեթէ անկախ։ XVI դ. ԱՄՆ-ի տարածքին մէջ կը բնակէր մօտ 1 միլիոն հնդկացի։ Գաղութացման ընթացքին հնդկացիները մասամբ կ՛ոչնչացուէին, մասամբ ալ կը քշուէին դէպի Արեւմուտք։ Մինչեւ XVIII դ. 60-ական թթ. Անգլիան զաւթեց գրեթէ ամբողջ Հիւսիսային Ամերիկան։ XVII դ. սկզբին հիմնուեցան առաջին անգլիական գաղութները։ Ատոնք հիւսիսէն սահմանակից էին Ֆրանսական Քանատա տիրոյթին, որը XVIIIդ. 60-ական թթ. անցաւ Անգլիային, իսկ հարաւէն՝ Իսպանական Ֆլորիտային։ Ներկայիս ԱՄՆ-ի տարածքին մէջ անգլիացիները առաջին բնակատեղին (Վիրճինիայի մէջ) հիմնած են 1607-ին։ Յետագային հիմնուած են Մերի լենտը, Հիւսիսային եւ Հարաւային Քարոլինաները, Զօրճիան։ Այստեղ առաջ եկաւ խոշոր փլանթացիոն տնտեսութիւն՝ ծխախոտի, բրինձի եւ ինտիկոյի մշակութեամբ։ 1619-ին [[Ափրիկէ]]էն Վիրճինիա բերուեցաւ նեկր ստրուկներու առաջին խումբը։ Նեկրերու ստրկութիւնը առաջին անգամ պաշտօնապէս ճանչցուեցաւ 1656-ին, իսկ Անգլիոյ մէջ [[1661]]-ին ընդունուած օրէնքը կը նախատեսէր ստրուկներու կանոնաւոր մատակարարում հիւսիսամերիկեան գաղութներուն։ XVII դ. 2-րդ կէսէն հարաւային գաղութներու փլանթատորները սկսան լայնօրէն կիրառել նեկր ստրուկներու աշխատանքը։

 

=== Անգլիոյ Գաղութ ===

[[1620]]-ին հիմք դրուեցաւ Նոր [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] գաղութներուն վրայ։ Անկախութէան պատերազմի նախօրէակին հոս արդէն կար 4 գաղութ՝ [[Մասսաչուսեթս|Մասսաչուսէթս]], Ռոտ Այլընտ, Նիւ Հեմփշիր եւ Քոնեքթիքութ։ Հիւսիսին մէջ կը գերակշռէին միջին եւ մանր ֆերմերական տնտեսութիւնները։ Այստեղ աւելի արագ, քան միւս գաղութներուն մէջ, զարգացան արհեստները եւ արդիւնաբերութիւնը։ Չորս այլ գաղութներ՝ [[Փենսիլւանիա]], [[Նիւ Եորք]], Նիւ Ճըրսի եւ Տելաւեր, հիմնուեցան Մերձատլանտեան շրջաններու կեդրոնական մասին մէջ։ Անգլիական գաղութները զգալի յաջողութեան հասան տնտեսական առաջընթացի ասպարէզին մէջ։ Սկսաւ ձեւաւորուիլ ամերիկեան ազգային շուկան։ Միաժամանակ կը ստեղծուէր նոր մշակոյթ եւ գաղափարախօսութիւն, տեղի կ՛ունենար ազգային ինքնագիտակցութեան վերելք։ Այս նոր, հիւսիսամերիկեան պուրժուական ազգի ձեւաւորման ընթացքն էր։ Շատ շուտով ամերիկեան պուրժուազին դարձաւ անգլիական պուրժուազիոյ մրցակիցը՝ նաւաշինութեան, առեւտուրի, իսկ ապա նաեւ մանուֆաքթուրայի բնագաւառին մէջ։ Այդ իսկ պատճառով Անգլիան ամէն կերպ կ՛արգեւակէր գաղութներու տնտեսական զարգացումը։ Անգլիոյ այդ քաղաքականութիւնը կը շօշափէր գաղութներու բոլոր դասակարգերուն շահերը եւ իրենց մօտ առաջ բերաւ մեթրոփոլիայէն անջատուիլու ձգտում, որ XVIII դ. 60-ական թթ. վերաճեց զինուած պայքարի՝ անկախութեան համար։ Վ. Ի. Լենինի բնորոշմամբ այդ յեղափոխական ազատագրական պատերազմ էր անգլիացիներու դէմ։

 

=== Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ ===

[[1776]]-ի [[հուլիսի 4|յուլիսի 4]]-ին ընդունուած Անկախութեան յայտարարութիւնը կը հռչակէր ԱՄՆ-ի ստեղծումը։ [[1783]]-ի Վերսալեան հաշտութեան պայմանագիրով [[Անգլիայ|Անգլիան]] ճանչցաւ ԱՄՆ-ի անկախութիւնը։ Յաղթանակը ձեռք բերուեցաւ ժողովուրդի եռանդուն ջանքերով, սակայն իշխանութեան գլուխ անցան պուրժուազին եւ փլանթատորները։ Հարաւին մէջ պահպանուեցաւ ստրկատիրութիւնը։ [[1787]]-ին ընդունուեցաւ ԱՄՆ-ի ասհմանադրութիւնը (գործողութեան մէջ գրուեցաւ 1789-ին)։ ԱՄՆ-ի առաջին նախագահ ընտրուեցաւ [[Ճորճ Ուաշինկթըն]]ը։ XIX դ. սկիզբներէն ԱՄՆ սկսաւ ընդարձակել իր տարածքը։ 1803-ին Ճեֆըրսընի կառավարութիւնը Ֆրանսայէն գնեց Լուիզիանան, իսկ 1819-ին ԱՄՆ Իսպանիային ստիպեց զիջել Ֆլորիտան։ [[1823]]-ին հռչակուեցաւ «մոնրոյի տոքթրինանէ։ Մեքսիքայի դէմ 1846-1848-ին մղած զաւթողական պատերազմի հետեւանքով ԱՄՆ նուաճեց Մեքսիքայի տարածքի գրեթէ կէսը։ [[1867]]-ին ԱՄՆ [[Ռուսաստան]]էն գնեց [[Ալասկա]]ն (7,2 միլիոն տոլարով): XIX դ. 1-ին կէսին ԱՄՆ-ի մէջ մեծ թափ ստացաւ նեկրերու ազատագրութեան համար շարժումը։ Տեղի ունեցան նեկր ստրուկներու ապստամբութիւններ` [[1800]]-ին Գաբրիէլի, [[1831]]-ին՝ Ն. Թէոներու եւ [[1855]]-[[1859]]-ին՝ Ճ. Պրաունի ղեկավարութեամբ։ Քափիթալիստական Հիւսիսի եւ ստրկատիրական Հարաւի միջեւ սրուած հակասութիւնները մարեցին քաղաքացիական պատերազմի, որուն համար առիթ ծառայեց ստրկութեան հակառակորդ Ա. Լինքըլնի ԱՄՆ-ի նախագահ ընտրուիլը։ Քաղաքացիական պատերազմը, յատկապէս երկրորդ փուլին մէջ, պուրժուա-դեմոկրատական յեղափոխութեան բնոյթ ունէր։ Հիւսիսի յաղթանակով վերացուեցաւ ստրկատիրութիւնը, հեռանկարներ բացուեցան քափիթալիզմի անարգել զարգացման համար։ Չնայած ատոր, նեկրերու ազատագրման գործը մինչեւ վերջ չհասցուեցաւ։ Ստրկութեան վերացումը բարենպաստ պայմաններ ստեղծեց բանուորական շարժման զարգացման համար։ [[1867]]-ին ԱՄՆ-ի մէջ ծագեցան 1 Ինթերնացիոնալի բաժանմունքներ, [[1869]]-ին ստեղծուեցաւ Աշխատանքի ասպետներու միաբանութիւնը, [[1881]]-ին՝ Աշխատանքի ամերիկեան ֆետերացիան։ [[1900]]-[[1901]]-ին կազմաւորուեցաւ ԱՄՆ-ի սոցիալիստական կուսակցութիւնը։ Սակայն այդ կազմակերպութիւններուն մէջ գերակշռող ազդեցութիւն ունէին օփորթունիստական տարրերը։

 

 

=== Առաջին Համաշխարհային Պատերազմ ===

ԱՄՆ-ի ռազմատնտեսական կարողականի աճին համար կարեւոր խթան հանդիսացաւ առաջին համաշխարհային իմփերիալիստական պատերազմը։ Պատերազմի սկիզբին ան յայտարարեց, որ չէզոքութիւն պիտի պահպանէ, սակայն ամերիկեան մոնոփոլիաները ստանձնեցին պատերազմող երկրիներուն, գլխաւորապէս Անտանտի պետութիւններուն սննդամթերք, ռազմամթերք եւ փոխառութիւններ տրամադրելու գործը։ Պատերազմի շնորհիւ [[1913]]-[[1914]]-ի տնտեսական անկումը տեղի տուաւ վերելքի, եւ ամերիկեան մոնոփոլիաները վիթխարի շահոյթներ կորզեցին զէնքի ու զինամթերքի վաճառքէն։ Չէզոքութեան տարիները ԱՄՆ-ի կառավարութիւնը օգտագործեց պատերազմին նախապատրաստուելու համար։ Յետին փլան մղուեցան Սիացեալ Նահանգներու եւ Անտանտի պետութիւններու տարաձայնութիւնները, եւ սուր բնոյթ ստացան հակասութիւնները [[Գերմանիա|Գերմանիոյ]] հետ։ [[Գերմանիա]]ն կը սպառնար յաղթանակի դէպքին հաստատել գրեթէ անբաժան տիրապետութիւն համաշխարհային շուկային մէջ։ Միաժամանակ Անտանտի պարտութեան դէպքին ԱՄՆ կը կորսնցնէր անոր տրամադրած զգալի վարկերն ու փոխառութիւնները։ Բացի այդ, չէզոքութիւնը ամերիկեան իմփերիալիզմին կը զրկէր աշխարհի վերաբաժանմանը մասնակցելու իրաւունքէն։ [[1917]]-ի [[ապրիլի 6]]-ին ԱՄՆ հրաժարուեցաւ չէզոքութիւնէն եւ պատերազմ յայտարարեց [[Գերմանիա]]յին, որու հետ յարաբերութիւնները յատկապէս սրուաշ էին [[գերմանացիներ]]ու մղած ստորջրեայ պատերազմի հետեւանքով։ Պատերազմէն յետոյ, ըլլալով յաղթող պետութիւններու թիւին մէջ, ԱՄՆ ամենագործունեայ մասնակցութիւն ունեցաւ հաշտութեան պայմանագրերու Վերսաչ-Ուաշինկթընեան սիսթեմի ստեղծմանը, որ կոչուած էր հաստատելու ուժերու նոր հաւասարակշռութեան քափիթալիստական աշխարհին մէջ։ [[1918]]-ի յունուարին նախագահ [[Ուուտրօ Ուիլսոն]]ը հանդէս եկաւ «14 կէտերով»` յետպատերազմեան կարգաւորման ամերիկեան ծրագրով։

 

=== Հետպատերազմեան Շրջան ===

 

Իմպերիալիստական միւս տէրութիւններու հետ ԱՄՆ փորձեց [[Փարիզի հաշտութեան կոնֆերանս 1919-1920|Փարիզի հաշտութեան քոնֆերանսը]] օգտագործել [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ի դէմ ինթերուենցիան ընդլայնելու եւ պլոքատ կազմակերպելու նպատակով։ Ուիլսոնը հասաւ այն բանին, որ [[Վերսալի պայմանագիր|Վերսալի հաշտութեան պայմանագրին]] մէջ մտցուեցաւ [[Ազգերի լիկա]]յի կանոնադրութիւնը։ Սակայն ամերիկեան քոնկրէսը չվաւերացրեց այդ պայմանագիրը։ Չնայած ատոր, Միացեալ Նահանգները շարունակեցին ամենաաքթիւ միջամտութիւնը միւս աշխարհամասերու գործերուն` ատոր համար օգտագործելով իրենց ֆինանսատնտեսական հզօրութեանը։ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի հետեւանքով հարստացած ԱՄՆ պարտապանէն վերածուեցաւ պարտատիրոջ, որուն [[Եւրոպա]]յի երկիրները պարտք էին աւելի քան 10 մլրդ. տոլար։ ԱՄՆ-ի մէջ կուտակուած էր ոսկու համաշխարհային պաշարի աւելի քան կէսը։ «Ամերիկեան միլիարդատէրերը գրեթէ բոլորէն հարուստ էին եւ կը գտնուէին ամենաապահով աշխարհագրական դիրքին մէջ։ Անոնց ամենէն աւելի հարստացան։ Անոնք իրենց հարկատուներ դարձրեցին բոլոր, նոյնիսկ ամենահարուստ երկիրները։ Անոնք կողոպտեցին հարիւր միլիարդաւոր տոլարներ։ Եւ ամէն մէկ տոլարի վրայ կ՛երեւին կեղտի հետքեր` Անգլիոյ եւ անոր «դաշնակիցներու, [[Գերմանիայ|Գերմանիոյ]] եւ նրա վասալներու միջեւ կնքուած կեղտոտ գաղտնի պայմանագրերի, կողոպտուած աւարը բաժանելու պայմանագրերի, բանուորներուն ճնշելու եւ սոցիալիստ-ինթերնացիոնալիստներուն հալածելու ասպարէզին մէջ միմեանց «օգնելու» պայմանագրերու»: Յետպատերազմեան շրջանին մէջ բուռն վերելք ապրեց բանուորական շարժումը։ Այդ վերելքի պայմաններուն մէջ [[1919]]-ի [[սեպտեմբեր]]ին ստեղծուեցաւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու քոմունիստական կուսակցութիւնը։ ԱՄՆ մասնակցեց Խորհրդային Ռուսաստանի դէմ կազմակերպուած ռազմական ինթերուենցիային Հիւսիսին մէջ ([[1918]]-[[1919]]) եւ Հեռաւոր Արեւելքին մէջ ([[1918]]-[[1920]])։ Միաժամանակ ամերիկեան բանուորները ստեղծեցին «Խորհրդային [[Ռուսաստան]]ի բարեկամներու լիկա եւ «Ձեռքերդ հեռու [[Ռուսաստան]]էն» քոմիթէներ, որոնց անխոնջ պայքարը, բողոքները եւ պահանջները ստիպեցին ԱՄՆ-ի կառավարութեանը [[1920]]-ին իր զօրքերը յետ կանչել Ռուսաստանէն։ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն յետոյ սրուեցան հակասութիւնները ԱՄՆ-ի եւ Անգլիոյ, ԱՄՆ-ի եւ Ճափոնիոյ միջեւ։ [[Գերմանիա]]յին [[ԽՍՀՄ]]-ի դէմ ուղղելու նպատակով ամերիկեան մոնոփոլիաները օժանդակեցին Գերմանիոյ ռազմա-արդիւնաբերական կարողութեան վերածնմանը։ Տնտեսական ճգնաժամը ԱՄՆ-ի մէջ արտայայտուեցաւ բացառիկ ուժով մը։ Ճգնաժամի աւերիչ հետեւանքներու դէմ պայքարելու Հաւերու կառավարութեան փորձերն անցան ապարդիւն։ Նորընտիր նախագահը՝ Ֆ. Ռուզվէլթ, շարք մը բարեփոխումներով փորձեց յաղթահարել տնտեսական ճգնաժամին հետեւանքները եւ պետական քափիտալիզմի ուժեղացման ճանապարհով ամրապնդել քափիթալիստական կարգերը։ Ռուզվէլթի օրօք [[1933]]-ի [[նոյեմբերի 16]]-ին դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատուեցան ԱՄՆ-ի եւ [[ԽՍՀՄ]]-ի միջեւ։

 

== Աշխարհագրական դիրք ==

ԱՄՆ-ի գրեթէ ողջ տարածքը կը գտնուի [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում, բաղկացած է երեք մասէ՝ ԱՄՆ-ի բուն տարածքէն, Ալասքա նահանգէն և Հաուայեան կղզիներէն ([[Խաղաղ ովկիանոս]]ին մէջ)։ ԱՄՆ-ը գաղութատէր պետութիւն է։ Անոր տիրապետութիւններն են [[Փուերթօ Րիքօ|Փուերթօ Րիքոն]] և [[Վիրճինեան կղզիներ]]ը՝ [[Քարիպեան ծով]]ին մէջ, [[Արեւելեան Սամոա]]ն, [[Կուամ]]ը եւ շարք մը փոքր կղզիներ՝ Խաղաղ ովկիանոսին մէջ։ Ատոնց մէջ տեղաբաշխուած են ԱՄՆ-ի ռազմաօդային եւ ռազմածովային յենակէտեր։ ԱՄՆ-ի արեւելեան ափերը կ՛ողողեն [[Ատլանտյան օվկիանոս|Աթլանթեան]], իսկ արևեւմտյանը՝ [[Խաղաղ օվկիանոս|Խաղաղ]], Ալասքայի հիւսիսը՝ [[Հիւսիսային սառուցեալ ովկիանոս]]ներու ջուրերը։