«Էգէական Ծով» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

|Բնագիր անուանում = {{resize|85%|{{lang-el|Αιγαίον πέλαγος}} <br />{{lang-tr|Ege Denizi}} <br />{{Լեզու bg|Бяло море}}}}

[[Պատկեր:Aegean Sea map bathymetry-fr.jpg|մինի|աջից|Էգէական Ծովը իր բազմաթիւ կղզիներով․ անկէ ծնունդ առաւ Արգիփելաղօ անունը- The Aegean Sea with its large number of islands is the origin of the term archipelago.]]'''Էգէական Ծով'''<ref>{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=55}}</ref>, յուն․՝ ''Αιγαίο πέλαγος․πέλαγος'' կիսափակ ծով [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական ծովուն]] աւազանին մէջ, Յունաստանի եւ Փոքր Ասիոյ միջեւ։ Հին ժամանակներուն կը կոչուէր նաեւ Արքիփելաղոս ''Αρχιπέλαγος'' ''Archipelago''։ Կը ողողէ [[Յունաստան]]ի եւ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] ափերը։ Տարտանելի եւ Վոսպորի նեղուցներուն միջոցաւ յաջորդաբար Մարմարայի եւ [[Սեւ Ծով]]<nowiki/>երուն կը միանայ։ Տարածութիւնն է 240.000 քմ² , առաւելագոյն խորութիւնը 2561 մ (Կրետէ եւ Քիքլատես կզիներուն միջեւ)։ Կ՛ընդգրկէ հարիւրաւոր մեծ ու փոքր կղզիներ, ժայռակղզիներ <ref name=":0">Onalert ելեկտ․ թերթ․ յունարթքական վէճեր․ օրէնքի սահմանում [https://www.onalert.gr/ellinotourkika/aigaio-ola-osa-prepei-na-xeroume-gia-aoz-yfalokripida/109192/ Onalert ելեկտ․ թերթ․ յունարթքական վէճեր․ օրէնքի սահմանում]</ref>։ Գլխաւոր նաւահանգիստներն են Փիրէան, [[Սալոնիկ|Սալոնիկը,Սալոնիկ]] ը, Փադրան եւ Զմիւռնիան ([[Իզմիր|Իզմիրը)]ը]։

Անուանումին համար, շատ տարբերակներ կան։ Ըստ հին յունական առասպելի մը՝ անուանումը յառաջացած է [[Աթէնք]]ի Էգէոս կամ Էղէոս արքայի անունէն։ Երբ Եգէոսի որդին՝ Թիսէան կ՛անցնի Կրետէ կղզին Մինոթաւրոս հրէշը սպաննելու համար եւ այդպիսով Աթէնքը ազատելու Կրետէին Մինոասեան տիրապետութենէն ու անոր հարկ տալէն։ Եգէոս, որդիին հետ կը պայմանաւորուին թէ՝ յաղթանակով վերադառնալու պարագային, Թիսէան նաւու սեւ առագաստները պիտի փոխարինէ ճերմակներով։ Սակայն, յաղթանակէն ետք Թիսէան կը մոռնայ առագաստները փոխել։ Հայրը տեսնելով սեւ առագաստներով վերադարձող նաւը, կը կարծէ թէ որդին սպաննուած է եւ Սունիօ հրուանդանի Փոսիտոնի տաճարէն ինքզինքը ծովը կը նետէ։ Այդ օրուընէ ծովը կը կոչուի Եգէական։<ref>{{cite book|author=Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարութիւնյան |title=Աշխարհագրական անունների բառարան |publisher=«Լույս» |location=Երեւան |year=1987 |page=}}</ref>

Ստուգաբանութեան մը համաձայն, անունը առաջացած է հին յունարէնի էղեալոս ''αιγιαλός'' բառէն, կը նշանակէ ծովափ․ ըստ «[[Իլիական|«Իլիական»]]» եւ «[[Ոդիսական|«Ոդիսական»]]» դիւցազներգութիւններուն, ծովու աստուծոյ Փոսիտոնային բնակութեան վայրը։

Ֆրանքներու ժամանակ, բիւզանդացի կայսր Միքայէլ Ը․ Փալէոլողոն եւ Վենետիկցիները, Էգէականը Ծովը Արգիփելաղօ ''Αρχιπέλαγο'' (''Arcipelago)'' եզրով կը բնորոշէին․ ձեւազեղծութիւն՝ յունարէն Էգէական Ովկիանոս ''Αιγαίο πέλαγος (Aigaion Pelagos)'' անուանման։ Ժամանակակից յունարէն լեզուն այս անուանումով այժմ Ծովուն կղզիներուն ամբողջութիւնը կը հիմնաւորէ։

Երեք կողմերէ ծովուն սահմանները ցամաքամաս եւ կամ՝ թերակղզի են։ Հարաւէն, կղզիներու շարք մը Էգէականը Միջերկրականի արեւելեան աւազանէն կը բաժնէ․ Քիթիրա ''Kythera'', Անդիքիթիրա ''Antikythera,'', Կրետէ ''Crete,'' , Քասոս ''Kasos,'' , Քարփաթոս ''Karpathos'' եւ Ռոտոս ''Rhodes''։ Արեւելքի թերակղզին, Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերը, ծովուն արեւելեան սահմաններն են, իսկ Յունաստանի մայր ցամաքամասը անոր արեւմտեան սահմանն է։

Էգէական Ծովը կը ներառնէ քանի մը ծովեր՝ Թրակիոյ ծովը ''Θρακικό πέλαγος'' (հիւսիսը), Իքարիոյ ծովը ''Ικάριο πέλαγος'' (կեդրոն-արեւելք), Տոտեքանեզեան ծովը ''Δωδεκανησιακή θάλασσα'' (հարաւ արեւելք), Քարփաթիոյ ծովը ''Καρπάθιο πέλαγος'' (հարաւ եւ հարաւ արեւելք), Կրետէի ծովը ''Κρητικό πέλαγος'' (կզիին հիւսիսը), Միրդեան ծովը ''Μυρτώο πέλαγος '' (''Սունիօ հրուանդանի եւ Քիթիրա կղզիին միջեւ) եւ Էվեայի ծովը ''Ευβοϊκή θάλασσα'' (կը ջրէ համանուն կղզին)։

Գլխաւոր նաւահանգիստն է Փիրէան ''Piraeus'' ( ''կապուած յօդուածներ՝'' [[Յունաստան]], [[Աթէնք|Աթէնքի տարածքաշրջան]])։ <ref>Փիրէան Միջերկրականի երեք գլխաւոր նաւահանգիստներէն - Ելեկտ․ թերթ insider, թիւ 93681 [https://www.insider.gr/eidiseis/oikonomia/93681/trito-megalytero-limani-tis-mesogeioy-o-peiraias Փիրէան Միջերկրականի երեք գլխաւոր նաւահանգիստներէն - Ելեկտ․ թերթ insider, թիւ 93681]</ref>

''Բուն արձանագրութիւն՝ Էգէական Ծովուն կղզիները [https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Aegean_Islands#The_North_Aegean_Islands]''

Ասոնց կողքին, ցիրուցան բազմաթիւ ժայռ-կղզիներ կան։
[[Պատկեր:Meltemi.jpg|մինի|աջից|Մելդեմիա հովերը․ Etesians (meltemia)․ կը պատահին երբ միաժամանակ բարձր ճնշում կը կազմուի Պալքանեան թերակղզիին վրայ (H) եւ ցած ճնշում՝ Փոքր Ասիոյ վրայ (L) ․ ]]

Էգէական ծովուն բազմաթիւ կղզիներ եւ կամ կղզիախումբեր, [[Յունաստան]]<nowiki/>իՅունաստանի մայր ցամաքամասին լեռներու կամ կեռնաշղթաներուն շարունակութիւնն են․ օրինակ՝ լեռնաշղթայ մը ծովուն մէջէն կ՛երակրի մինչեւ արեւելեան Խիոս կղզին, ուրիշ մը Էվիա կղզիէն՝ Սամոս կղզին։ Երրորդ լեռնաշղթայ մը Պեղոպոնեզէն կ՛անցնի Կրետէ եւ կ՛երկարի մինջեւ Ռոտոս, բաժնելով այսպէս Միջերկրականը Էգէականէն։

Էգէականի կլիման, հար ու նման է՝ արեւելեան [[Միջերկրական Ծով|ՄիջերկրականՄիջերկրականին]]<nowiki/>ին․ բարեխառն։ Ծովուն արեւմտեան եւ արեւելեան ցամաքամասերուն կլիմայէն աւելի մեղմ է․ ամառներու տաքը այդքան ծանր չէ շնորհիւ Մայիսէն մինչեւ Սեպտեմբեր ամիսներուն Ծովը թափանցող Մելդեմիա հիւսիսային հովերուն։

Ծովուն մէջ թափող գլխաւոր գետերն են՝ Ինահոս - Պեղոպոնեզի Արղոլիտա նահանգ ''Ίναχος (Αργολίδα),'', Սփերհիոս եւ Փինիոս - Թեսալիա ''Σπερχειός, Πηνειός (Θεσσαλία),'', Ալիաքմոնաս, Լուտիաս, Աքսիոս եւ Սդրիմոնաս - Մակետոնիա ''Αλιάκμονας, Λουδίας, Αξιός, Στρυμόνας (Μακεδονία),'' , Նեսդոս եւ Էվրոս Թրակիա ''Νέστος, Έβρος (Θράκη) {կապուած յօդուած՝ [[Յունաստան#Գետեր|Յունաստան#Գետեր}]],'' , Քայքոս, Էրմոս, Քավսդրոս եւ Մէանտրոս - Փոքր Ասիա, Թուրքիա ''Κάικος, Έρμος, Κάυστρος, Μαίανδρος (Μ. Ασία)'' եւայլն։

Էգէականի Ծովուն ափերուն գլխաւոր քաղաքներն ու անոնց բնակչութեան թիւը հետեւեալն է (2011-ի [[Յունաստան]]<nowiki/>իՅունաստանի մարդահամարի տուեալներ)<ref>EUROSTAT Եւրոպական միութեան մարդահամար, Յունաստան 2011 http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en</ref>․-

|Արեւել․ Մակետոնիա եւ Թրակիա - Eastern Macedonia and Thrace

[[Պատկեր:Blue cave in Alonissos.jpg|մինի|ձախից|Ալոնիսոս Αλόνησος, Կապոյտ քարայրը - [[:en:Natura_2000|Natura 2000]] պահպանուած շրջան]]

<ref>ԾովայինՅունաստանը բնապահպանմանիր քարտէսծովեզրերուն երկայնքին, ելեկտ․հաստատած թերթու -սահմանած է Atlasքանի ofմը Marineծովային Protectionբնապահպանման շրջաններ։<ref>[http://www.mpatlas.org/region/country/GRC/</ref> ՅունաստանըԾովային իրբնապահպանման ծովեզրերուն երկայնքինքարտէս, հաստատածելեկտ․ ութերթ սահմանած- էAtlas քանի մը ծովային բնապահպանման շրջաններ։of Marine Protection]</ref>Միջերկրականի Պահպանման Ծովային Շրջաններուն Տնօրէնութեան Ցանցին (MedPAN) <ref>[https://www.msp-platform.eu/projects/medpan-network-marine-protected-area-managers-mediterranean Միջերկրականի Պահպանման Ծովային Շրջաններուն Տնօրէնութեան Ցանցին (MedPAN)]</ref> Ըստ [[Միջերկրական Ծով|ՄիջերկրականՄիջերկրականի]]<nowiki/>ի Պահպանման Ծովային Շրջաններուն Տնօրէնութեան Ցանցին (MedPAN) ''Network of Managers of Marine Protected Areas in the Mediterranean'' , յունական չորս շրջաններ այս ցանցին կը մասնակցին, անոնցմէ մէկը էգէական Ծովուն մէջ է՝ Ալոնիսոս Ծովային Ճեմապարտէզը ''Alonnisos Marine Park''։<ref>[http://alonissos-park.gr/ Ալոնիսոս Ծովային Ճեմապարտէզը]</ref>

Հնադարեան շրջանին, Էգէականը իր կղզիներու բնակչութեան եւ այլ դրացի ծովափնիայ ժողովուրդներու ծովային նաւարկութեան կը նպաստէ․ Քիքլատէսի, Մինոասեան, Փիւնիկեցիներու, Լելեկներու եւ յոյներու։ Ծովուն լեռնային եւ անկանոն ափերը բնական պատսպարաններ են․ այսպէս եւրոպական պատմութեան առաջին ծովապետութիւններու օրրանը կը դառնայ՝ Կրետէի Մինոասեան եւ [[Աթէնք]]<nowiki/>ի։

[[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական ԿայսրութԿայսրութեան]]<nowiki/>եան շրջանին եւ մինչեւ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական Կայսրութեան]] վերջաւորութեան, Էգէականի ծովեզրերու ամբողջութիւնը, կը պատկանին նոյն պետութեան կամ տիրապետութեան։

''Կապուած յօդուածներ՝'' [[Յունաստան#Մինչեւ Ք.Ա. 12-րդ դար]] , [[Յունաստան#Հին Յունաստան]], [[Յունաստան#Հռոմէական Շրջան]], [[Յունաստան#Բիւզանդական Կայսրութեան շրջան]]
[[Պատկեր:DeportaLausanne.jpg|մինի|աջից|Լոզանի դաշնագիր․ Քարտէս բնակչութեան տեղափոխման, տարագրութեան]]

''կապուած յօդուած''՝ [[Յունաստան#Օսմանեան տիրապետութեան Ժամանակաշրջան]]

[[Յունաստան]] տանելէ ետք անկախութեան պատերազմներ, [[1830 թուական|1830]] թուականին իր անկախութեան կը տիրանայ։ Նախ Պեղոպոնեզի շրջանով, ապա կամաց կամաց կը վերատիրանայ մնացեալ յունական ցամաքամասին եւ կղզիներուն։ 20-րդ դարուն սկիզբներուն կը հասնի մինչեւ Փոքր Ասիոյ ափերուն յունական հնադարեան քաղաքներուն եւ շրջաններուն։ Ի վերջոյ, [[1922 թուական|1922]]-ի Լոզանի դաշնագրով, [[Թուրքիա|ԹուրքիԹուրքիոյ]]<nowiki/>ոյ կը յանձնէ Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերը․ կ՛առաջանայ բնակչութեան աղետալի տեղափոխում, վերջ տալով երկու հազար տարիներէ աւելի հոն հաստատուած յոյն բնակութեան։ ''կապուած յօդուած''՝ [[Յունաստան#Նորագոյն շրջան]]

Այս թուականէն ետք, [[Թուրքիա]]<nowiki/>նԹուրքիան հակառակ իր ստորագրած Լոզանի դաշնագրին, Էգէական Ծովը վէճի առարկայ կը դարձնէ իր եւ [[Յունաստան]]<nowiki/>իՅունաստանի միջեւ։<ref name=":0" />

Եգէականը բազմահազար կղզիներու ծով մըն է, ծովուն ջուրերը հարաւէն կը հասնին մինչեւ Կրետէ: Կղզիները կը պատկանին [[Յունաստան]]ինՅունաստանին, բացի երկուքէ, որոնք [[1922 թուական|1922]]-ի Լոզանի դաշինքով [[Թուրքիա|Թուրքի]]<nowiki/>ոյԹուրքիոյ յանձնուած են։ Ատոնք են Պոզճաատա ({{lang-tr|Bozcaada}}, {{lang-el|Τένεδος Թենետոս}}) եւ Կէոքչէատա ({{lang-tr|Gökçeada}}, {{lang-el|Ίμβρος Իմվրոս}}} կղզիները:

Էգէական Ծովը քարիւղի ընդարձակ պահեստներ ունի։ Քարիւղի այս պահեստներու օգտագործումը, [[Յունաստան]]<nowiki/>իՅունաստանի եւ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] միջեւ վէճեր կ՛առաջացնէ։ Շատ երկիրներ եւ ընկերութիւններ կը հետաքրքրուին, սակայն ոչինչ կրնայ ըլլալ, մինչեւ որ շրջանին մէջ այս տարակարծութիւնները փարատին։<ref>[https://statessera4.blogspot.com/1971/11/blog-post_6694.html «Ստա դեսերա» στα τέσσερα , ելեկր․ էջ, թիւ 6694- Էգէականի քարիւղատար ոլորտը https://statessera4.blogspot.com/1971/11/blog-post_6694.html]</ref> <ref name=":0" /><br />

Պատկեր:Cliffs of Santorini.jpg|Սանդորինի

Պատկեր:Aegean Reflections .jpg|Էգէականի ցոլացումները, գեղանկարչութիւն

Պատկեր:Hafen von Molivos.JPG|Լեզվոս կղզի, Մոլիվոս

Պատկեր:Chania panorama 2.jpg|Խանիա, Կրետէ․ հին եւ նոր նաւահանգիստի շրջանը

Պատկեր:Nas Beach3.jpg|Իքարիա կղզին, Ικαρία, Նաս ծովափը եւ համանուն գետը

Պատկեր:Gria vathra.jpg|Սամոթրաքի կզղին, Σαμοθράκι - Քրիա Վաթրա ջրվէճը

Պատկեր:Chora Amorgos 7231.JPG|Ամորղոս կղզին, Αμοργός

Պատկեր:Asklepieion panoramic view.jpg|'''[[:en:Asclepeion|Asklepieion]] Քոս Kos panoramic view'''

Պատկեր:Ayvalık02.jpg|Այվալի կղզիախումբերը, Ayvalık, Թուրքիա - խորին ձախին յունական Լեզվօ կղզին

Պատկեր:The theatre of ancient Halicarnassus, built in the 4th century BC during the reign of King Mausolos and enlarged in the 2nd century AD, the original capacity of the theatre was 10,000, Bodrum, Turkey (20628392816).jpg|'''Ալիքարնասոս, Թիւրքիա - Halicarnassus (այժմ Bodrum), հին յունական թատրոնը եւ դիմացը՝ բերդը'''