|
| պատկեր = Santur1.jpg
}}
'''Սանթուր''' (պարս․՝ سنتور)՝, բազմալար հարուածուող նուագարան։ Հին պարսկերենէն թարգմանաբար «սանթուր» բառը կը նշանակէ «հարիւր լար»:
== Ծագումը ևեւ տարածումը ==
Սանթուրի նախատեսակը ծագեր է Միջագետքի մէջ ևեւ շուտով լայնօրէն տարածուեր Իրանի տարածքը: Միջագետքեան սանթուրը ունէր յունական ընկուզենիի կեղևէնկեղեւէն պատրաստուած սեղանաձևսեղանաձեւ իրան ևեւ պողպատեայ կամ բրոնզեայ 92 լար, ատոր կառուցուածքին մէջ կ'օգտագործուէին նաևնաեւ քարեր ևեւ այծի աղիներ: ԹէևԹէեւ հին պարսկերենէն թարգմանաբար նուագարանի անուանումը կը նշանակէ «հարիւր լար», սակայն ըստ որոշ ուսումնասիրողներու՝ բառը ծագեր է շումմերերէն "Sant" (հնչիւն) ևեւ "Ur" բառերէն, որ կը նշանակէ Ուր քաղաքի ձայնը: Ի դէպ, շումմերական այս հին քաղաքի տարածքին առաջին բնակավայրը ձևաւորվելձեւաւորվել է Ք.ա. 5-րդ հազարամեակի վերջաւորութեան: Որմէ յետոյ թափանցեր է նաևնաեւ պատմական Հայաստան, Ասորիք ևեւ ներկայիս Քոււյյթի տարածք: Իսկ աւելի ուշ տարածուեր է նաևնաեւ Անդրկովկասի, Մերձաւոր ԱրևելքիԱրեւելքի ևեւ Միջին ԱրևելքիԱրեւելքի մէջ: Այսպէս տարածուելով տարբեր երկիրներու մէջ, սանթուրը տարբեր ժողովուրդներու մօտ ենթարկուեր է որոշ փոփոխութիւններու, կատարելագործուեր ու զարգացեր, որուն շնորհիւ առաջացեր են նուագարանի քանի մը տարբերակները՝ արտաքին տեսքի որոշ առանձնայատկութիւններով, տարբեր լարուածքով ու հնչյիւնածաւալով: Այն կը հանդիսանայ տաւիղի, չինական յանգքինի, գլաւիգորտի, քանոնի ևեւ եւրոպական ցիմբալի նախահայրը: Սանթուրը Եւրոպայի տարածք թափանցեր է միջնադարուն արաբներու միջոցաւ, երբ հիւսիսային Ափրիկայէն անոնք անցան ու հաստատուեցան Սպանիա: Այս շրջանին նաևնաեւ հասեր է Չինաստան:
== Նկարագիրը ==
[[Պատկեր:Painting santur.jpg|thumb|200px|Սանթուրահարուհի, պատկերազարդում Հաշտ-Բեշիշի պալատից,[[Իրան]] [[1669]] թ.:]]
Ունի փայտեայ տափակ ևեւ սեղանաձևսեղանաձեւ իրան, որուն վերևիվերեւի կափարիչի վրայ կան ձայնադարձիչ անցքեր։ Լարերը մետաղեայ են՝ քաշուած «սեղանի» հիմքերուն զուգահեռ, ցածր ռեգիստրում՝ միայնակ, բարձրում՝ երկանդամ ևեւ եռանդամ ունիսոն խումբերով։ Լարուածքը քրոմաթիկ է։ Կը նուագեն ծունկներուն դրած կամ յատուկ հենարանի վրայ դրուած, մետաղեայ կամ փայտեայ մուրճիկներով, որուն պատճառով ալ կը համարուի լարային-հարուածային նուագարան։ Սանթուրը ձայնը ընդհատող յարմարանք չունի, ուստի ատոր զնգուն նուագը կ'ուղեկցուի հարուածուող բաց լարերէն գոյացող միալար խուլ աղմուկով, ևեւ այդ նուագարանի թեմպրային առանձնայատկութիւնն է։ Կը գործածուի հիմնականօրէն նուագակցելու համար, քաղաքային սազանդարական, նաևնաեւ աշուղական խումբերու մէջ։ Բուն պարսկական սանթուրը ունի երկու կամրջակ, որոնք նուագարանի համար կ'ապահով են մօտ երեք օգթավա հնչիւնածաւալ: Իսկ այս գործիքի հնդկական տարբերակը աւելի լայն է ևեւ ուղղանկիւնաձևուղղանկիւնաձեւ:
== Հայկական սանթուր ==
[[Պատկեր:Սեդրակ Երկանյան.jpg|thumb|mini|150px|ձախից|[[Սեդրակ Երկանեան]]ը]]
Սանթուրը Հայաստանի մէջ գործածուեր է խորհրդային տարիներուն Շարա Տալեանի ևեւ Վաղարշակ Սահակեանի աշուղական համոյթներուն։ Որմէ ետք երկար ժամանակ աւանդական հայկական սանթուրը կարծես մոռցուած էր, ևեւ ատոր փոխարէն երաժշտական դպրոցներու մէջ ուսուցում կու տային ևեւ տարբեր համոյթներու ալ կը գործածուէր եւրոպական ցիմպալը, որը թէևթէեւ տեսքով նման է հայկական սանթուրին, բայց ունի սահմանափակ ձայնածաւալ ևեւ աղքատիկ թեմպրային հնարաւորութիւններ: Հին երաժշտութեան «Տաղարան» համոյթի գեղարուեստական ղեկավար ևեւ խմբավար Սեդրակ Երկանեանը շատոնց կը ցանկանար վերականգնել նուագարանի հայկական տարբերակը ևեւ ընդգրկել համոյթի կազմին մէջ: Այդ առթիւ ան կը սկսի ուսումնասիրել միջնադարեան ձեռագրական պատկերներն ու պատկերաքանդակները, պատմական յիշատակութիւններն ու նկարագրութիւնները՝ նուագարանի տեսքի ու կառուցուածքի մասին: Հաւաքելով թէևթէեւ խիստ կցկտուր, բայց անհրաժեշտ տեղեկութիւններ, ան կը որոշէ ընդլայնել հայկական սանթուրի հնչիւնածաւալը. այն ունեցեր է փոքր օգթավայի սոլ (շատ հազուադէպ՝ տո) հնչիւնէն մինչևմինչեւ երրորդ օգթավայի ռե հնչիւնը: Սեդրակ Երկանեանը անհրաժեշտ կը համարէ նուագարանի հնչիւնածաւալը սկսիլ ևսեւս մէկ օգթավա ներքեւէն: Այդ սանթուրին կը հաղորդէր աւելի կարևորկարեւոր դեր՝ համոյթի կատարումներուն մէջ:
Այդ առաջարկով Սեդրակ Երկանեան կը դիմէ ՀՀ Մշակոյթի նախարարութիւն, որը արտօնութիւն կու տայ ևեւ կը ստանձնէ նուագարանի նախագծման ու պատրաստման ծախսերը: Նուագարանը կը պատրաստէ վարպետ Ալպերթ Զաքարեանը, որը մինչ այդ հանրութեանը յայտնի էր որպէս պաս-քանոններ պատրաստող վարպետ: Երկար ժամանակ Ալպերթ Զաքարեանը կ'աշխատի նախագիծին վրայ, քանի որ հնչիւնածաւալի ընդլայնումը կը պահանջէր ճարտարագիտական որոշ խնդիրներու լուծում, ևեւ ի վերջոյ յանձն կ'առնէ ստեղծել պաս-սանթուրը: Այն կատարեալ գործիք է, որուն լարուածքը կը տարբերուի Հայաստանի երաժշտական դպրոցներուն ուսուցանուող ցիմպալի լարուածքէն: Դրա պատճառով անհրաժեշտություն առաջացավ նաևնաեւ դպրոցներում դասավանդել բաս-սանթուր: 2014 թվականիցթուականէն «Տաղարան» անսամաբլի կազմում սկսում է հանդես գալ հայկական բաս-սանթուրը: Անսամբլի նախկին սանթուրահար Թեհմինէ Ճերեճեանը, որ երկար տարիներ ցիմպալ նվագած էր, կը նկատէ, որ միևնոյնմիեւնոյն ստեղծագործութիւնը երկու նուագարաններէն իւրաքանչիւրով կատարելով տարբեր լուծումներ կը գնտէ, պաս-սանթուրը մեղեդին կը հաղորդէ նոր հնչերանգներ, բայց ունկնդիրին կը փոխանցէ բոլորովին այլ զգացողութիւններ: 2015 թ.-էն համոյթի սանթուրահարն է Քրիստինէ Մնացականեանը:
Ներկայիս մասնագէտ սանթուրահարները իրենց կրթութիւնը կը ստանան երաժշտանոցի ազգային նվագարաններու համապատասխան բաժնի մէջ, ուր դասաւանդած է անուանի երգահան ևեւ մանկավարժ Խաչատուր Աւետիսեանը, այնուհետև՝այնուհետեւ՝ առաջին շրջանաւարտ Դաւիթ Պեկլարեանը, ներկայիս՝ Գրիգոր Ոսկանեանը: Բաժինը աւարտել են իրենց փայլուն կատարումներով աչքի ինկած երաժիշտներ՝ Սամվել Թորոսեանը (նաևնաեւ տհոլ), Սարգիս Պետրոսեանը, Եպրաքսեայ ևեւ Աղաւնի Հովակիմեանները, Հայաստան Աբրահամեանը, Քրիստինէ ԱւագյանըԱւագեանը ևեւ ուրիշներ:
== Աղբիւրներ ==
|
