«Բաբելոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Պիտակ: Տեսողական խմբագրիչը անջատուած է
Տող 1.
[[Պատկեր:Babylon ausgrabungen.jpg|մինի|Բանելոնի աւերակները․ նկար 1975 թ․]]
'''Բաբելոն'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=48}}</ref>, (Աքատ․՝ : ''Bāb-ili(m)'', սումեր․՝ <small>KÁ.DINGIR.RA</small>, արաբ․՝ بابل ''Bābil'', արամեան՝ ''Babel'') աշխարհի հնագոյն քաղաքներէն, [[Եփրատ գետ|Եփրատ]] գետին հարաւ-արեւելեան աւազանին մէջ, [[Միջագետք]]։ Այսօր, աշխարհահռչակ հնագիտական վայր մըն է․ մասնակի վերաշինութիւններով, որոնք եղած են քաղաքական եւ կամ զբօսաշրջիկութեան նպատակով։ Կը գտնուի [[Պաղտատ]] ([[Իրաք]]) քաղաքէն մօտաւորապէս 85 քմ․ հարաւ, այսօրուան Հիլա ''Hilla'' նոր քաղաքին կից։
[[Պատկեր:Hanging Gardens of Babylon.jpg|մինի|Բաբելոնի կախուած պարտէզները․ պատկերացուած 19-րդ դարուն կատարուած պեղումներուն ընթացքին]]
Ք․ա․ երկրորդ հազարամեակին սկիզբներուն, փոքր աննշան քաղաքէ մը՝ Բաբելոնիան հարստութեան մայրաքաղաքը կը դառնայ։ Այս կայսրութիւնը յառաջատաբար կը տարածուի [[Միջագետք|Միջագետքի]] ամբողջ տարածքին։
 
Բաբելոն քաղաքին համբաւը իր գագաթնակետին կը հասնի Ք․ա․ 6-րդ դարուն, Նապուքոտոնոսոր Բ․ թագաւորին օրով, երբ կայսրութիւնը Միջին Արեւելքին մեծ մասին վրայ կը տիրէ։ Ըստ պատմական եւ հնագիտական աղբիւրներուն, Բաբելոն այդ ժամանակի ամենամեծ քաղաքներէն է, որուն տարածքը 1․000 հեկտարը կ՛անցի։ Անոր համբաւը [[Միջագետք|Միջագետքի]] սահմաններէն դուրս կ՛ելլէ, շնորհիւ կառուցուած նշանաւոր յուշարձաններուն, հոյակապ շէնքերուն, ինչպէս օրինակ՝ բարձր պարիսպները, «զիկուրադները» ''ziggourat'' (պաշտամունքի վայր), եւ այլն. անոնք հաւանաբար առաջացուցած են [[Բաբելոնի Աշտարակ]]ին եւ նշանաւոր պարտէզներուն առասպելները։ [[Պատկեր:Hammurabi's Babylonia 1.svg|մինի|Բաբելոնը Համուրապիի թագաւորութեան շրջանին Ք․ա․ 1792-1750 թ․]]
<ref>[http://hanragitakblog.blogspot.com/2015/05/blog-post.html Հանրագիտակ, «Բաբելոնի կախուած պարտէզները», (արեւլ/հ)]</ref><ref name=":0"> [https://historyancient.ru/hy/drevnijj-vostok/in-what-year-lived-the-hammurabi-lawyer-hammurabi-general-characteristics-of-the-main-institutions/ historyancient, Համուրապիի թագաւորութիւնը, (արեւել/հ)]</ref> <ref name=":1">[https://unesdocane.unescohypotheses.org/ark:/48223/pf0000183134241 Բաբելոնի https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000183134քաղաքը unesco,ըստ բջիջային գրադարանՀեռոտոդոսին, Պաշտօնական գնարկում Բաբելոնի վնասներուն շուրջ 12/02/2018, 2009թ․{{ref-en}}LAURA BATTINI]</ref>
 
== Անուան ծագումը ==
Բաբելոն քաղաքին վայրին ամենահին վկայութիւնը արձանագրուած է Ք․ա․ 2500 թ․ տախտակի մը վրայ․ կը վկայագրէ թէ այդ քաղաքին մէջ, Էնսի (<small>ENSÍ</small>) վեհապետը Ամար-ուդու (<small>AMAR.UTU)</small> աստուծոյ տաճարին շինութիւնը կ՛ոգեկոչէ։ Իսկ Բաբելոն անունը կը հանդիպինքնշուի սումերեան սեպագիր արձանագրութեան մը մէջ, Շար-քալի-շարի ''Shar-kali-sharri'' (Աքատեան կայսրութեան թագաւոր) թագաւորութեան շրջանին Ք․ա․ 2218 - 2193 թ․։ Անկէ ետք, Բաբելոն անունին կը հանդիպինք Ուր Գ․ Հարստութեան Կայսրութեան ժամանակաշրջանի բազմաթիւ գրութիւներուն մէջ՝ Ք․ա․ 12-րդ դար։
 
Բաբելոն անունը, առաջ եկած է յունարենէ, որ ան ալ իր կարգին փոխ առած է աքատեան պապ-իլի(մ) ''bāb-ili(m),'' թարգմ․՝ Աստուծոյ (Իլի(մ)) դուռը (''bābu(m)'')։ Այս անունին՝''bāb-ilāni'' «Աստուածներուն դուռը» կը հանդիպինք նաեւ գրութիւններուն մէջ։ Բառին ծագումը կրնայ ըլլալ Պապալ ''Babal'' կամ Պապուլու ''Babulu,'' հնագոյն մեզի անծանօթ լեզուի մը եւ կամ ալ՝ սումերերէն լեզուի եզր մը որ հաւանաբար «անտառակ» կը նշանակէ։ Աս եզրը (նկատելով ձայնահնչութիւնը) քաղաքին մէջ ապրող աքատերէն խօսողներէն մեկնաբանուած է իբրեւ «Աստուծոյ Դուռը»․ որովհետեւ անոր կը հանդիպինք ամենահին գրութիւններուն մէջ սումերէնի կրկնագրերով։<ref name=":0" /> <ref>[https://www.britannica.com/topic/Sumerian-language Պրիտանական Հանրագիտարան, Սումերերէն {{ref-en}}]</ref>
 
== Համառօտ տեղեկութիւններ ==
 
=== Աշխարհագրական դիրքը եւ կլիման ===
Բաբելոն քաղաքը կառուցուած էր հարաւային [[Եփրատ գետ|Եփրատ գետին]] երկու ափերուն․ այսօրուան [[Իրաք|Իրաքի]] մայրաքաղաք [[Պաղտատ|Պաղտատէն]] 85 քլ․ հարաւ, Հիլա ''Hilla'' քաղաքին կից։
 
[[Միջագետք|Միջագետքի]] կլիման կիսաչոր է, տաք ամառներով եւ ցանուցիր անձրեւներով։ Սակայն, շնորհիւ [[Եփրատ գետ|Եփրատ]] եւ [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիս]] գետերուն, խոնաւ կը դառնայ եւ հողը բերրի է։ Ջուրի արատութիւնը եւ սնուցիչ հարուստ հողը, շրջանը դարձուցած են հողագործութեան զարգացման իտէալ շրջան։<ref>[https://sciencing.com/temperature-climate-ancient-mesopotamia-9330.html Միջագետքի կլիման, {{ref-en}}]</ref> <ref>[https://leilan.yale.edu/sites/default/files/public-media/pdf/geotimesfebruary_2004.pdf Միջագետքի կլիմային փոխոխութիւնը {{ref-en}}]</ref>
 
=== Բաբելոնեան Կայսրութիւն ===
[[Պատկեր:Basse Mesopotamie 1mil.png|մինի|Ք․ա․ 1-ին հազարամեակ․ Միջագետքի աւազանը․ Բաբելոնեան կայսրութեան քաղաքները]]
ԱյսպէսԲաբելոնիան կայսչութիւնը կոչուած է գլխաւոր քաղաք՝ Բաբելոնի անունով։ [[Համմուրապի]] արքայի օրով, [[Միջագետք]]ի մեծ մասը կը միաւորուի Բաբելոնի իշխանութեան տակ։ Ք.ա. 2-րդ հազարամեակի կէսէն՝ զանգուածաբար, Բաբելոն թափանցած քասիտական ցեղեր, յառաջատաբար կը տկարացնեն ստրկատիրական ծաղկուն պետութիւնը եւ կը հիմնեն իրենց տիրապետութիւնը [[1518]] - [[1204]] թ․։ Քասիտական իշխանութեան անկումէն յետոյ, Բաբելոնը ժամանակաւոր վերելք կ՛ապրի նոր հարստութեան ներկայացուցիչ Նապուքոտոնոսոր I-ի օրօվ, 1146-1123) թ․, որ ետ կը մղժէմղէ դրացի [[Ասորեստան]]ի եւ [[Էլամի]] ոտնձգութիւնները, կը պահպանէ պետութեան անկախութիւնն ու հզօրութիւնը։ Իրմէ ետք Բաբելոն կը տկարանայ։ Կը քայքայուի եւե՛ւ կը վերակառուցուի Ասորեստանցիներէն, որպէսզի կրկին Բաբելոնը մայրաքաղաք դառնայ կարճատեւ կեանք ունեցող Նոր-Բաբելոնիան Կայսրութեան՝Կայսրութեան մայրաքաղաքը դառնայ՝ Ք․ա․ 609-539թ․։ Այնուհետեւ Բաբելոնը, կ՛ենթարկուի [[Ասորեստան|Ասորեստանի,]] Աքամենեան, [[Մեծն Աղեքսանտր]]ի կայսրութեան, Սելեւկեան, [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական]], Պարթեւաստանի եւ Սասանեան իշխանութիւններուն։
 
Կ՛ենթադրուի թէ Ք․ա․ 1770-1670թ․ եւ Ք․ա․ 612-320թ․ Բաբելոնը ծանօթ աշխարհի ամենէն ընթարձակ քաղաքն է։ Հաւանական է, թէ առաջին քաղաքը եղած ըլլայ, որուն բնակչութեան թիւը 200,000 հասած է։ <ref>[https://www.quora.com/Who-was-Nabuchodonosor Ո՞վ էր Նապուքոտոնոսոր {{ref-en}}]</ref><ref>[https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000183134 Բաբելոնի գրած վնասները {{ref-en}} ]</ref><ref>[https://www.ancient.eu/Nebuchadnezzar_II/ Նապուքոտոնոսոր Բ․ {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://mini-site.louvre.fr/babylone/EN/html/1.4.4.html Նոր-Բաբելոնեան Կայսրութիւնը {{ref-en}}]</ref><ref>[https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1445913/ Բաբելոն․ հնագիտութիւնը եւ պատկերացումը Միջագետքի մէջ {{ref-en}}]</ref>
<ref>[https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1445913/ Բաբելոն․ հնագիտութիւնը եւ պատկերացումը Միջագետքի մէջ {{ref-en}}]</ref>
 
=== Համմուրապի ===
[[Պատկեր:F0182 Louvre Code Hammourabi Bas-relief Sb8 rwk.jpg|մինի|Լուվրի թանգարան, Փարիզ․ Ոտքի՝ Համմուրապին]]
Շուրջ 30 տարի Բաբելոնի արքայ եղած է՝ [[Համմուրապի]]ն (Ք.ա. [[1792]] - [[1750]] թ.)։ Ան դրացի երկրներուն դէմ կը կռուի։ Սակայն քաջ գիտակից, որ զէնքով նուաճածը միայն զէնքով հնարաւոր չէ պահպանել, նորաստեղծ պետութեան մէջ կարգ ու կանոն կը մտցնէ։ [[Համմուրապի]]ին կը հրամայէ հաւաքել բոլոր ի զօրու օրէնքները, ստեղծել մէկ օրէնսգիրք։ Արքայի հրամանը կը կատարուի։ Օրէնսգիրքը կը ստեղծուի եւ բաղկացած է 282 յօդուածներէ։<ref>[https://www.ancient.eu/image/2473/king-hammurapi-at-worship/ Համմուրակի, Osama Shukir Muhammed Amin
31-3-2014 {{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.ancient.eu/image/2790/law-code-tablet-of-king-hammurabi-from-nippur/ Համմուրակիին օրէնսգիրքը, Osama Shukir Muhammed Amin 18-7-2014 {{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.ancient.eu/image/6930/hammurabis-law-code/ Համմուրակիին օրէնսգիրքը,James Blake Wiener 28-7-2017]</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" />
 
=== Բաբելոն քաղաքը ===
Ք.ա. [[539]]-թ․ [[Աքեմենեան|Աքամենեան]] թագաւոր [[Կիւրոս II Մեծ]]ը, Բաբելոնը կը նուաճէ եւ զայն [[Աքեմենեան պետութիւն|ԱքաեմենեանԱքամենեան Պարսկաստանի]] փոխարքայութեան նստավայր կը վերածէ։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի|Աղեքսանդր Մակետոնացի]]<nowiki/>ի նուաճումէն ետք, Բաբելոնը կը կառավարեն մակետոնացի կուսակալներ։ Ք.ա. մօտաւորապէս 140թ․ Բաբելոնը կը մտնէ հերթաբար [[Պարթեւական տէրութիւն|Պարթեւական]], [[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեան]] պետութիւններուն կազմին մէջ։
 
== Պատմագրութիւն ==
Բաբելոնի մասին գոյութիւն ունեցող պատմագրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ աղբիւրներուն վրայ, որոնք սակայն լրիւ չեն եւ քանի մը անգամներ իրար կը հակասեն․-
 
Հնագիտական պեղումներ, [[Միջագետք|Միջագետքէն]] եւ Բաբելոնէն դուրս գտնուած սեպագիր արձանագրութիւններ՝ Ուրուկ ''Uruk'', Նիփուր ''Nippur'', եւ Հարատում ''Haradum'' քաղաքներ, Աստուածաշունչի վկայութիւններ, դասական գրականութեան մէջ նկարագրութիւններ՝ գլխաւորաբար Հեռոտոդոսէն եւ երկրորդական աղբիւրներէ տեղեկութիւններ․ Գդիսիաս ''Ctesias'' վկայակոչելով Թէոտորոս Սիքելեացիին ''Diodorus Siculus'' եւ Գէորգ Սիկելոսի ''George Syncellus'' «Chronographia»ին ''(թարգմ․՝ Քրոնողրաֆիա)'', կը պնդէ թէ մուտք ունեցած է Բաբելոնի արխիւներու ձեռագիրներուն, որոնք Բաբելոնի հիմնունին ժամանակէն են, Ք․ա․ 2286 թ․։ <ref>[https://www.gotquestions.org/Babylonian-empire.html Ի՞նչ է Բաբելոնի կարեւորթւթիւնը աստուածաշնչական պատմութեան մէջ {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://www.ibiblio.org/freebiblecommentary/pdf/EN/kings_events.pdf Թագաւորներ եւ Դէպքեր Բաբելոնեան, Պարսկական եւ Յունական Հարստութեանց {{ref-en}}]</ref><ref> [https://www.academia.edu/10243265/Herodotus_Description_of_Babylon Հեռոտոդոսին Բաբելոնի մասին տուած նկարագրութիւնը, pdf {{ref-en}}] </ref><ref> [https://ia800708.us.archive.org/23/items/chronologybible00saycgoog/chronologybible00saycgoog.pdf Աւետարանի ժամանակագրութիւնն Բաբելոնին շուրջ, Ernst von Bunsen , Archibald Henry Sayce, էջ 45-48 {{ref-en}}]</ref><ref name=":1" />
Հնագիտական պեղումներ, Միջագետքէն դուրս գտնուած սեպագիր արձանագրութիւններ, Աստուածաշունչի վկայութիւններ, դասական գրականութեան մէջ նկարագրութիւններ գլխաւորաբար (Հեռոտոդոսէն), երկրորդական տեղեկութիւններ։
 
<ref>[https://www.gotquestions.org/Babylonian-empire.html Ի՞նչ է Բաբելոնի կարեւորթւթիւնը աստուածաշնչական պատմութեան մէջ {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://www.ibiblio.org/freebiblecommentary/pdf/EN/kings_events.pdf Թագաւորներ եւ Դէպքեր Բաբելոնեան, Պարսկական եւ Յունական Հարստութեանց {{ref-en}}]</ref>
== Բաբելոնի վերայայտնումը ==
Ք․ա․ 12-րդ դարէն ճամբորդներ այցելած են Բաբելոնը՝ Դիւտելլայի Պենճամին ''Benjamin of Tudela,'' Փիետրօ Տելա Վալէ ''Pietro Della Valle'' Ք․ա․ 17-րդ դար, եւ այլն։
 
Ք․ա․ 19-րդ դարէն Պրիտանացի Գլաուտիւս Ճէյմս Ռիչ ''Claudius James Rich'' առաջին հետախուզութիւնները կը կատարէ եւ վայրը կը քարտէսագրէ։ Ուրիշներ ալ կը հետեւին, սակայն 1850-ական թ․ պեղումները կը դադրին եւ կը շարունակուին ֆրասացի Ֆիւլճանս Ֆրեսնելի ''Fulgence Fresnel'' եւ իր խումբին կողմէն 1852-1855 թ․։ Պեղումները կը շարունակուին բազմաթիւ ընդհանրապէս ֆրանսացի եւ անգիացի հնագէտներէ, որոնք յայտնաբերուածներէն գլխաւորները իրենց երկիրները կը տանին․ օրինակ, Պարթեւական դամբանը՝ Լուվրի թանգարանը եւ կամ՝ Սիրուսին Գլանը ''cylindre de Cyrus'' (պարսկ․ منشور کوروش, ''manshour-e Kourosh'')՝ Պրիտանական թանգարանը։<ref>
[https://archive.org/details/ldpd_10797913_000/page/10/mode/2up Բաբելոնի հետազօտութիւնները, Koldewey, Robert, 1855-1925]</ref>
 
== Պատմութիւն ==
 
 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Բաբելոն» էջէն