«Հայաստան Հռոմ-Պարթեւական Հակամարտութեան Միջեւ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

 

== Արտաւազդ Բ.ի Պայքարը Հայաստանի Անկախութեան Պահպանման Համար ==

=== Հայաստան Երկու Հզօր Պետութեանց Միջեւ ===

 

 

Ռազմագիտական եւ տնտեսական կարեւոր այս դիրքը պատճառ պիտի ըլլար, որ մրցակից մեծ կայսրութիւնները ամէն ջանք թափէին տիրելու համար այս լեռնաշխարհին: Այս պայմաններուն մէջ Հայաստան պիտի ջանար չէզոքութիւն պահել հակամարտ կողմերուն միջեւ: Սակայն այդ չէզոքութիւնը ձեռնտու չէր ո՛չ պարթեւներուն համար եւ ոչ ալ Հռոմի: Անոնք Հայաստանէն կը պահանջէին դաշնակցիլ իրենց եւ պատերազմին մասնակից դառնալ, այլապէս կը սպառնային երկիրը դարձնել իրենց կռիւներուն ասպարէզ:

 

 

=== Կրասոս Արեւելքի մէջ եւ Արտաւազդ Բ. ===

 

[[Արտաւազդ Բ.]]ի թագաւորութեան տարիներուն քաղաքական սուր պայքար սկսաւ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի երկու մեծ տէրութիւններուն միջեւ: Հռոմ նոր թափ տուաւ իր ծաւալապաշտ քաղաքականութեան Արեւելքի մէջ, ուր իրեն դէմ գտաւ նոյնպիսի աշխարհակալական ծրագիրներ հետապնդող պարթեւական հզօրացած կայսրութիւնը:

 

[[Հռոմ]]ի իշխանութեան վերին խաւերուն մէջ տեղի ունեցած էին յատկանշական փոփոխութիւններ: Հանրապետական կարգերը սկսած էին թուլնալ եւ զօրացած էին դրամատէր հարուստ դասակարգի եւ զինուորական պետերու փառատենչ ձգտումնեը՝ իշխանութեան տիրանալու համար:

[[Կրասոս]] մեծահարուստ եւ ընչաքաղց վաշխառու մըն էր, որ հռչակ հանած էր ժամանակին՝ [[Սպարտակ]]ի գլխաւորած ստրուկներու ապստամբութիւնը դաժանօրէն ճնշելուն համար:

* 54-ի սկիզբը ան [[Արեւելք]] եկաւ [[Պարթեւաստան]]ը նուաճելու մտադրութեամբ: Անոր երազն էր՝ հարստանայ Լուկուլլոսի պէս եւ փառքի տիրանալ [[Պոմպէոս]]ի նման: Ուստի մէկ կողմէ պատերազմ հրահրեց պարթեւներուն դէմ՝ անոնց սահմանէն ներս հռոմէական զօրագունդեր մտցնելով, միւս կողմէ՝ զբաղեցաւ [[Ասորիք]]ի եւ [[Պաղեստին]]ի քաղաքներուն ու տաճարներուն կողոպուտով:

 

 

=== Հռոմէացիներու Պարտութիւնը ===

 

Պարթեւական զօրքը, որ բաղկացած էր գլխաւորաբար զրահապատ այրուձիէն եւ ձիաւոր նետաձիգներէ, նախապէս լաթերով եւ կաշիով ծածկած էր զէնքերն ու զրահները՝ անոնց փայլքը մեղմելու եւ զինուորներուն մեծաթիւ ըլլալը ցոյց չտալու համար: Կռուի սկսելով, պարթեւները կը յարձակին նետերու անվերջանալի տարափ մը տեղացնելով հռոմէացիներուն վրայ, յետոյ կարճատեւ բախումէ մը ետք կեղծ նահանջ կը ձեւացնեն իրենց կողմը քաշելով թշնամիին հեծելազօրքը: Ապա, յանկարծակի կանգ առնելով կը շրջապատեն ու կը կոտորեն ամբողջ զօրքը ներառեալ անոնց հրամանատարը, որ Կրասոսի տղան էր: Ասկէ ետք պարթեւական հեծելազօրքը, տէգի մը վրայ անցուցած Կրասոսի տղուն գլուխը, կ'անցնի ընդհանուր յարձակողականի հռոմէական ահաբեկուած եւ բարոյալքուած լեգէոններուն դէմ, որոնք նոյնպէս կ'ենթարկուին սոսկալի ջարդի մը: Խառանի ճակատամարտին հռոմէական բանակը ունեցաւ 20 հազար կորուստ, 10 հազար վիրաւոր եւ բազմահազար գերիներ, որոնց մէջ կը գտնուէր հռոմէացի գոռոզ զօրավարը՝ Մարկոս Կրասոս: Սուրէն զօրավար Կրասոսի գլուխը ղրկեց Օրոդէս թագաւորին, որ կը գտնուէր Արտաշատ եւ [[Արտաւազդ Բ.]]ի հետ կը տօնէին իրենց նոր բարեկամութիւնը: Պարթեւներու ձեռքը անցաւ հարուստ աւար, որուն մէջ կը գտնուէին հռոմէական արծուեկիր դրօշակները:

Խառանի ճակատամարտը պարզորոշ կերպով ցոյց տուաւ պարթեւական հեծելազօրքին մարտավարական գերակշռութիւնը հարթ ու տափարակ տարածութիւններու վրայ մղուած ճակատամարտերու ընթացքին: Անիկա նաեւ հռոմէական լեգէոններու առաջին լուրջ բախումն էր պարթեւներուն հետ, որոնց զրահապատ այրուձին պատճառած սարսափը հռոմէացի քանի մը սերունդներու յիշողութեան մէջ ուժեղ կերպով դրոշմուած մնաց:

 

 

=== Քաղաքացիական Պատերազմ Հռոմի մէջ ===

Կրասոսի մահէն ետք եռապետութեան միւս երկու անդամներուն միջեւ պայքարը սուր բնոյթ ստացաւ: [[Պոմպէոս]]՝ ծերակոյտին եւ հանրապետական կուսակցութեան կռթնած, կ'ուզէր առանձինն վարել կայսրութիւնը եւ [[Յուլիոս Կեսար]]ը հեռու պահել [[Հռոմ]]էն: Այս վերջինը, որ փայլուն յաջողութիւններ ունեցած էր Գաղիոյ նուաճման մէջ ու մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէր բանակայիններուն մօտ, անտեսելով իր դէմ դրուած արգելքը -49-ին իր զօրքերով անցաւ Իտալիա: Պոմպէոս՝ անկարող կասեցնելու անոր յառաջացումը Հռոմի վրայ, քաշուեցաւ հիւսիսային [[Յունաստան]], ուր -48-ին տեղի ունեցաւ վճռական ճակատամարտ երկու եռապետներուն միջեւ: Պոմպէոս պարտուեցաւ եւ փախաւ Եգիպտոս, ուր սպաննուեցաւ հազիւ Աղեքսանդրիա հասած: Յուլիոս Կեսար եւս եկաւ Աղիքսանդրիա, հալածեց հանրապետականներու կուսակիցները եւ Հռոմի հպատակեցուած այս երկրին գահին վրայ բազմեցուց Պտղոմեան վերջին թագաւորին աղջիկը՝ գեղանի ''Կղոպատրան'', որ իր սիրուհին էր դարձած: Այստեղէն անցաւ Փոքր Ասիա, ուր Հռոմի մէջ ծագած քաղաքացիական պատերազմէն օգտուելով՝ վերադարձած էր [[Միհրդատ Եւպատոր]]ի տղան՝ [[Խրիմ]]ի թագաւոր [[Փառնակ]]: Այս վերջինը պարտութեան մատնելով Փոքր Ասիոյ հռոմէական զօրքերը, գրաւած էր Պոնտոսը, Կապադովկիան, Փոքր Հայքը եւ վերականգնած՝ իր հօր երբեմնի թագաւորութիւնը: Փառնակի այս յաջողութիւնները կրկին սարսափի մատնած էին Հռոմը, որովհետեւ իր հօր նման ան եւս անխնայօրէն կոտորել կու տար հազարաւոր հռոմէացիներ եւ կը կողոպտէր այդ երկիրներուն քաղաքներն ու տաճարները: [[Յուլիոս Կեսար]] ջախջախիչ պարտութեան մատնելով [[Փառնակ]]ը՝ իր յաղթանակին լուրը հռոմէացիներուն աւետեց հետեւեալ երեք բառերով. ''եկայ, տեսայ, յաղթեցի'' (''«veni, vidi, vici»''):

 

Այնուհետեւ Կեսար վերադարձաւ Հռոմ ու իր վերջին ընդդիմադիրները ընկճելէ ետք սկսաւ միահեծան վավրել Հռոմի գործերը: Փաստօրէն հանրապետական կարգերը վերջ գտած էին եւ Հռոմի ծերակոյտը, որ նախապէս պետութեան ղեկավար բարձրագոյն հաստատութիւնն էր, վերածուեցաւ պարզապէս Յուլիոս Կեսարին խորհրդատու մարմինի մը:

 

 

-43-ին կազմուեցաւ ''երկրորդ եռապետութիւնը'' բաղկացած ''Օկտաւիանոսէ, Մարկոս Անտոնիոսէ'' եւ ''Լիպիդոսէ'', որոնք իրենց հակառակորդները պարտութեան մատնելէ ետք իշխանութիւնը բաժնեցին իրենց միջեւ: Անտոնիոս ստացաւ Արեւելքը, ուր եկաւ մեծ բանակով: [[Կիլիկիայ|Կիլիկիոյ]] [[Տարսոն]] քաղաքին մէջ հռոմէացի եռապետին այցելութեան եկաւ Եգիպտոսը Կղէոպատրա թագուհին, որուն սիրականը դարձաւ Անտոնիոս եւ հետը մեկնեցաւ Եգիպտոս: Այս միջոցին պարթեւական բանակը, հայկական զօրքերու ընկերակցութեամբ, յարձակեցաւ եւ նուաճեց Ասորիքն ու Փիւնիկէն, ապա [[Պաղեստին]] անցնելով աւարի մատնեց Երուսաղէմն ու շրջակայքը: Հոս, յաղթական զօրքերը գերեվարեցին մեծ թիւով հրեաներ, որոնց մէկ մասը տարուեցաւ Հայաստան, ուր անոնք բնակութիւն հաստատեցին երկրի տարբեր քաղաքներուն մէջ:

 

=== Անտոնիոսի Արշաւանքը Պարթեւներու Դէմ եւ Հայաստան ===

 

[[Ատրպատական]]ի մայրաքաղաքին մօտ պարթեւական զօրքերու երեւումը նոր թափ տուաւ պատերազմական գործողութիւններուն: Մղուեցան բազմաթիւ ճակատամարտեր, որոնց ընթացքին հռոմէացիները հսկայական վնասներ կրեցին: Պարենաւորումի դժուարութիւնները, վրայ հասնող ցուրտը եւ հռոմէական բանակին ծանր կորուստները պատճառ եղան ի վերջոյ, որ Անտոնիոս նահանջի դիմէ:

 

=== Արտաւազդ Բ.ի Գերեվարութիւնը ===

 

 

 

 

 

 

 

== Արտաշիսեան Հարստութեան Անկումը ==

=== Արտաշէս Բ. ===

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

== Աղբիւրներ ==

''Հայոց Պատմութիւն, Երուանդ Փամպուքեան (Վլադիմիր Բարխուդարեան), Է. Կարգերու, [[Պէյրութ]], [[1998]]''