«Հայաստան Հռոմ-Պարթեւական Հակամարտութեան Միջեւ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ clean up, replaced: մէջ: → մէջ։ (3) using AWB |
Չ added Category:Հայոց պատմութիւն using HotCat |
||
Տող 1.
[[Պատկեր:Tigran Mets.jpg|220px|մինի|աջից|
== Արտաւազդ Բ.ի Պայքարը Հայաստանի Անկախութեան Պահպանման Համար ==
=== Հայաստան Երկու Հզօր Պետութեանց Միջեւ ===
Հռոմի եւ պարթեւներուն միջեւ իբրեւ երրորդ կարեւոր պետութիւն կար Հայաստան: Անոնցմէ իւրաքանչիւրը կ'ուզէր իբրեւ դաշնակից կամ հպատակ՝ իր կողմը քաշել զայն: Հայաստան ունէր թէ՛ ռազմագիտական եւ թէ տնտեսական մեծ կարեւորութիւն: Հայկական բարձրաւանդակը հին աշխարհի ռազմագիտական առաջնակարգ դիրք ունեցող երկիրներէն էր: Իր բարձրաբերձ լեռներով ու խորունկ կիրճերով ան բնական իսկական [[ամրոց]] մըն էր: Հայաստանին տիրել կը նշանակէր իշխող դիրք ունենալ դրացի երկիրներուն վրայ: Մեծ տէրութիւններուն համար [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական
Տնտեսական առումով եւս Հայաստանի նշանակութիւնը մէջ էր: Արեւելքը Արեւմուտքին հետ կապող միջազգային առեւտուրի կարեւոր ճամբաները կ'անցնէին Հայաստանէն: Ինչպէս գիտենք, դարեր առաջ պարսից Դարեհ Ա.ի բացած «''արքունի պողոտան''», որ [[Իրան]]
▲Հռոմի եւ պարթեւներուն միջեւ իբրեւ երրորդ կարեւոր պետութիւն կար Հայաստան: Անոնցմէ իւրաքանչիւրը կ'ուզէր իբրեւ դաշնակից կամ հպատակ՝ իր կողմը քաշել զայն: Հայաստան ունէր թէ՛ ռազմագիտական եւ թէ տնտեսական մեծ կարեւորութիւն: Հայկական բարձրաւանդակը հին աշխարհի ռազմագիտական առաջնակարգ դիրք ունեցող երկիրներէն էր: Իր բարձրաբերձ լեռներով ու խորունկ կիրճերով ան բնական իսկական [[ամրոց]] մըն էր: Հայաստանին տիրել կը նշանակէր իշխող դիրք ունենալ դրացի երկիրներուն վրայ: Մեծ տէրութիւններուն համար [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]<nowiki/>ը կը ներկայացնէր ապահովութեան գօտի մը իրենց կայսրութեան սահմաններուն պաշտպանութեան համար. միւս կողմէ, ան ամուր յենարան էր եւ մեկնակէտ նոր նուաճումներ կատարելու:
▲Տնտեսական առումով եւս Հայաստանի նշանակութիւնը մէջ էր: Արեւելքը Արեւմուտքին հետ կապող միջազգային առեւտուրի կարեւոր ճամբաները կ'անցնէին Հայաստանէն: Ինչպէս գիտենք, դարեր առաջ պարսից Դարեհ Ա.ի բացած «''արքունի պողոտան''», որ [[Իրան]]<nowiki/>ի հարաւը կը միացնէր [[Փոքր Ասիայ|Փոքր Ասիոյ]] եւ միջերկրականեան երկիրներուն, աւելի քան 300 քմ. երկարութեամբ կ'անցնէր ճեղքելով Հայաստանի հարաւային նահանգները: [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]<nowiki/>էն կ'անցնէր նոյնպէս միջազգային առեւտուրի ուրիշ մեծ ճամբայ մը, որ [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]<nowiki/>ու ափերէն կը մեկնէր դէպի Իրան եւ Միջին Ասիա:
Ռազմագիտական եւ տնտեսական կարեւոր այս դիրքը պատճառ պիտի ըլլար, որ մրցակից մեծ կայսրութիւնները ամէն ջանք թափէին տիրելու համար այս լեռնաշխարհին: Այս պայմաններուն մէջ Հայաստան պիտի ջանար չէզոքութիւն պահել հակամարտ կողմերուն միջեւ: Սակայն այդ չէզոքութիւնը ձեռնտու չէր ո՛չ պարթեւներուն համար եւ ոչ ալ Հռոմի: Անոնք Հայաստանէն կը պահանջէին դաշնակցիլ իրենց եւ պատերազմին մասնակից դառնալ, այլապէս կը սպառնային երկիրը դարձնել իրենց կռիւներուն ասպարէզ:
[[Մեծն Տիգրան]]ի յաջորդ [[Արտաւազդ Բ.]]
=== Կրասոս Արեւելքի մէջ եւ Արտաւազդ Բ. ===
* 55 թուականին [[Մեծն Տիգրան]]ի յաջորդեց իր որդիներէն Արտաւազդ, որ հօր ծերութեան վերջին տարիներուն կ'ենդադրուի որ գահակից էր իրեն: Ան հելլենական բարձր կրթութիւն ստացած եւ յունական մշակոյթին քաջածանօթ մարդ էր: [[Յոյն]] յայտնի պատմիչ [[Պղուտարքոս]]ի վկայութեամբ Արտաւազդ [[յունարէն]]
[[Արտաւազդ Բ.]]ի թագաւորութեան տարիներուն քաղաքական սուր պայքար սկսաւ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի երկու մեծ տէրութիւններուն միջեւ: Հռոմ նոր թափ տուաւ իր ծաւալապաշտ քաղաքականութեան Արեւելքի մէջ, ուր իրեն դէմ գտաւ նոյնպիսի աշխարհակալական ծրագիրներ հետապնդող պարթեւական հզօրացած կայսրութիւնը:
[[Հռոմ]]ի իշխանութեան վերին խաւերուն մէջ տեղի ունեցած էին յատկանշական փոփոխութիւններ: Հանրապետական կարգերը սկսած էին թուլնալ եւ զօրացած էին դրամատէր հարուստ դասակարգի եւ զինուորական պետերու փառատենչ ձգտումնեը՝ իշխանութեան տիրանալու համար:
* 60 թուականին կզմուած էր արդէն այսպէս կոչուած ''առաջին եռապետութիւնը (triumvirat)'', որուն անդամները՝ ''[[Պոմպէոս]]''
[[Կրասոս]] մեծահարուստ եւ ընչաքաղց վաշխառու մըն էր, որ հռչակ հանած էր ժամանակին՝ [[Սպարտակ]]ի գլխաւորած ստրուկներու ապստամբութիւնը դաժանօրէն ճնշելուն համար:
* 54-ի սկիզբը ան [[Արեւելք]] եկաւ [[Պարթեւաստան]]ը նուաճելու մտադրութեամբ: Անոր երազն էր՝ հարստանայ Լուկուլլոսի պէս եւ փառքի տիրանալ [[Պոմպէոս]]ի նման: Ուստի մէկ կողմէ պատերազմ հրահրեց պարթեւներուն դէմ՝ անոնց սահմանէն ներս հռոմէական զօրագունդեր մտցնելով, միւս կողմէ՝ զբաղեցաւ [[Ասորիք]]ի եւ [[Պաղեստին]]ի քաղաքներուն ու տաճարներուն կողոպուտով:
Հռոմ-պարթեւական այս պատերազմին պիտի մասնակցէր նաեւ [[Հայաստան]]:
[[Պատկեր:Պարթեւ իշխան.jpg|250px|մինի
Մինչ այդ պարդեւներու [[Օրոդէս]] թագաւորը տեղեկանալով հռոմէացիներու մտադրութեան՝ իր բանակը բաժնեց երկու մասի: Հեծելազօրքը՝ Սուրէն զօրավարի հրամանատարութեամբ ղրկեց Կրասոսի դէմ, իսկ հետեւակազօրքով ինք արշաւեց Հայաստան: Այն ատեն
=== Հռոմէացիներու Պարտութիւնը ===
Նոյն այս ժամանակ Կրասոս 42 հազարնոց բանակով մը, որուն միայն 4000ը ծանր եւ 4000ը թեթեւազէն հեծեալներ էին, անցաւ Եփրատը ու խորացաւ
Պարթեւական զօրքը, որ բաղկացած էր գլխաւորաբար զրահապատ այրուձիէն եւ ձիաւոր նետաձիգներէ, նախապէս լաթերով եւ կաշիով ծածկած էր զէնքերն ու զրահները՝ անոնց փայլքը մեղմելու եւ զինուորներուն մեծաթիւ ըլլալը ցոյց չտալու համար: Կռուի սկսելով, պարթեւները կը յարձակին նետերու անվերջանալի տարափ մը տեղացնելով հռոմէացիներուն վրայ, յետոյ կարճատեւ բախումէ մը ետք կեղծ նահանջ կը ձեւացնեն իրենց կողմը քաշելով թշնամիին հեծելազօրքը: Ապա, յանկարծակի կանգ առնելով կը շրջապատեն ու կը կոտորեն ամբողջ զօրքը ներառեալ անոնց հրամանատարը, որ Կրասոսի տղան էր: Ասկէ ետք պարթեւական հեծելազօրքը, տէգի մը վրայ անցուցած Կրասոսի տղուն գլուխը, կ'անցնի ընդհանուր յարձակողականի հռոմէական ահաբեկուած եւ բարոյալքուած լեգէոններուն դէմ, որոնք նոյնպէս կ'ենթարկուին սոսկալի ջարդի մը: Խառանի ճակատամարտին հռոմէական բանակը ունեցաւ 20 հազար կորուստ, 10 հազար վիրաւոր եւ բազմահազար գերիներ, որոնց մէջ կը գտնուէր հռոմէացի գոռոզ զօրավարը՝ Մարկոս Կրասոս: Սուրէն զօրավար Կրասոսի գլուխը ղրկեց Օրոդէս թագաւորին, որ կը գտնուէր Արտաշատ եւ [[Արտաւազդ Բ.]]ի հետ կը տօնէին իրենց նոր բարեկամութիւնը: Պարթեւներու ձեռքը անցաւ հարուստ աւար, որուն մէջ կը գտնուէին հռոմէական արծուեկիր դրօշակները:
▲[[Պատկեր:Crassus Kopenhagen.jpg|180px|մինի|ձախից|Կրասոս]]
Խառանի ճակատամարտը պարզորոշ կերպով ցոյց տուաւ պարթեւական հեծելազօրքին մարտավարական գերակշռութիւնը հարթ ու տափարակ տարածութիւններու վրայ մղուած ճակատամարտերու ընթացքին: Անիկա նաեւ հռոմէական լեգէոններու առաջին լուրջ բախումն էր պարթեւներուն հետ, որոնց զրահապատ այրուձին պատճառած սարսափը հռոմէացի քանի մը սերունդներու յիշողութեան մէջ ուժեղ կերպով դրոշմուած մնաց:
Տող 38 ⟶ 36՝
=== Քաղաքացիական Պատերազմ Հռոմի մէջ ===
[[Պատկեր:Julius Caesar Coustou Louvre MR1798.jpg|250px|մինի
Կրասոսի մահէն ետք եռապետութեան միւս երկու անդամներուն միջեւ պայքարը սուր բնոյթ ստացաւ: [[Պոմպէոս]]՝ ծերակոյտին եւ հանրապետական կուսակցութեան կռթնած, կ'ուզէր առանձինն վարել կայսրութիւնը եւ [[Յուլիոս Կեսար]]ը հեռու պահել [[Հռոմ]]էն: Այս վերջինը, որ փայլուն յաջողութիւններ ունեցած էր Գաղիոյ նուաճման մէջ ու մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէր բանակայիններուն մօտ, անտեսելով իր դէմ դրուած արգելքը -49-ին իր զօրքերով անցաւ Իտալիա: Պոմպէոս՝ անկարող կասեցնելու անոր յառաջացումը Հռոմի վրայ, քաշուեցաւ հիւսիսային [[Յունաստան]], ուր -48-ին տեղի ունեցաւ վճռական ճակատամարտ երկու եռապետներուն միջեւ: Պոմպէոս պարտուեցաւ եւ փախաւ Եգիպտոս, ուր սպաննուեցաւ հազիւ Աղեքսանդրիա հասած: Յուլիոս Կեսար եւս եկաւ Աղիքսանդրիա, հալածեց հանրապետականներու կուսակիցները եւ Հռոմի հպատակեցուած այս երկրին գահին վրայ բազմեցուց Պտղոմեան վերջին թագաւորին աղջիկը՝ գեղանի ''Կղոպատրան'', որ իր սիրուհին էր դարձած: Այստեղէն անցաւ Փոքր Ասիա, ուր Հռոմի մէջ ծագած քաղաքացիական պատերազմէն օգտուելով՝ վերադարձած էր [[Միհրդատ Եւպատոր]]ի տղան՝ [[Խրիմ]]ի թագաւոր [[Փառնակ]]: Այս վերջինը պարտութեան մատնելով Փոքր Ասիոյ հռոմէական զօրքերը, գրաւած էր Պոնտոսը, Կապադովկիան, Փոքր Հայքը եւ վերականգնած՝ իր հօր երբեմնի թագաւորութիւնը: Փառնակի այս յաջողութիւնները կրկին սարսափի մատնած էին Հռոմը, որովհետեւ իր հօր նման ան եւս անխնայօրէն կոտորել կու տար հազարաւոր հռոմէացիներ եւ կը կողոպտէր այդ երկիրներուն քաղաքներն ու տաճարները: [[Յուլիոս Կեսար]] ջախջախիչ պարտութեան մատնելով [[Փառնակ]]ը՝ իր յաղթանակին լուրը հռոմէացիներուն աւետեց հետեւեալ երեք բառերով. ''եկայ, տեսայ, յաղթեցի'' (''«veni, vidi, vici»''):
Այնուհետեւ Կեսար վերադարձաւ Հռոմ ու իր վերջին ընդդիմադիրները ընկճելէ ետք սկսաւ միահեծան վավրել Հռոմի գործերը: Փաստօրէն հանրապետական կարգերը վերջ գտած էին եւ Հռոմի ծերակոյտը, որ նախապէս պետութեան ղեկավար բարձրագոյն հաստատութիւնն էր, վերածուեցաւ պարզապէս Յուլիոս Կեսարին խորհրդատու մարմինի մը:
Հռոմի քաղաքացիական այս պատերազմական ընթացքին պարթեւներուն եւ Հայաստանի համակրանքը
-43-ին կազմուեցաւ ''երկրորդ եռապետութիւնը'' բաղկացած ''Օկտաւիանոսէ, Մարկոս Անտոնիոսէ'' եւ ''Լիպիդոսէ'', որոնք իրենց հակառակորդները պարտութեան մատնելէ ետք իշխանութիւնը բաժնեցին իրենց միջեւ: Անտոնիոս ստացաւ Արեւելքը, ուր եկաւ մեծ բանակով: [[Կիլիկիայ|Կիլիկիոյ]] [[Տարսոն]] քաղաքին մէջ հռոմէացի եռապետին այցելութեան եկաւ Եգիպտոսը Կղէոպատրա թագուհին, որուն սիրականը դարձաւ Անտոնիոս եւ հետը մեկնեցաւ Եգիպտոս: Այս միջոցին պարթեւական բանակը, հայկական զօրքերու ընկերակցութեամբ, յարձակեցաւ եւ նուաճեց Ասորիքն ու Փիւնիկէն, ապա [[Պաղեստին]] անցնելով աւարի մատնեց Երուսաղէմն ու շրջակայքը: Հոս, յաղթական զօրքերը գերեվարեցին մեծ թիւով հրեաներ, որոնց մէկ մասը տարուեցաւ Հայաստան, ուր անոնք բնակութիւն հաստատեցին երկրի տարբեր քաղաքներուն մէջ:
Տող 52 ⟶ 50՝
=== Անտոնիոսի Արշաւանքը Պարթեւներու Դէմ եւ Հայաստան ===
[[Պատկեր:Lawrence Alma-Tadema Antony and Cleopatra.jpg|250px|մինի
-36-ին հռոմէական 100 հազարնոց բանակը մտաւ Հայաստան, ուր անոր միացաւ հայոց թագաւորը միայն 6000 հեծեալ եւ 7000 հետեւակ զօրքերով: Կարնոյ գաւառէն ճամբայ ելած այս հսկայ բանակը կ'ուղղուէր դէպի հարաւ՝ նպատակ ունենալով նախ նուաճել պարթեւներուն դաշնակից Ատրպատականի թագաւորութիւնը: Տեսնելով որ բանակին ընկերացող պաշարողական մեքենաները կը դանդաղեցնեն անոր ընթացքը, Անտոնիոս երկու լեգէոններու վստահելով այդ գործիքներուն փոխադրութիւնը՝ որոշեց սրընթաց շարժիլ դէպի Ատրպատական ու նախքան աշուն գրաւել անոր [[Փրասպա]] մայրաքաղաքը: Այս վերջինը, սակայն, ուժեղ դիմադրութիւն ցոյց տուաւ: Շուտով մարերուն օգնութեան հասաւ պարթեւական բանակ [[Հրահատ Դ.]]ի գլխաւորութեամբ: Պարթեւական զօրքերուն մէկ մասը անցաւ հիւսիս, յարձակեցաւ հռոմէական երկու լեգէոններուն վրայ եւ հրկիզելով ոչնչացուց պաշարողական մեքենաները:
[[Ատրպատական]]ի մայրաքաղաքին մօտ պարթեւական զօրքերու երեւումը նոր թափ տուաւ պատերազմական գործողութիւններուն: Մղուեցան բազմաթիւ ճակատամարտեր, որոնց ընթացքին հռոմէացիները հսկայական վնասներ կրեցին: Պարենաւորումի դժուարութիւնները, վրայ հասնող ցուրտը եւ հռոմէական բանակին ծանր կորուստները պատճառ եղան ի վերջոյ, որ Անտոնիոս նահանջի դիմէ:
Տող 62 ⟶ 60՝
=== Արտաւազդ Բ.ի Գերեվարութիւնը ===
[[Պատկեր:Արտաւազդ Բ.jpg|250px|մինի
Ուսի, [[Կղէոմատրա]]յի, իր բարեկամներուն եւ մանաւանդ Հռոմի աչքին ինքզինք արդարացնելու եւ հեղինակութիւնը փրկելու համար Անտոնիոս փորձեց ամէն գնով ձեռք անցնել Արտաւազդը: Նախ իր մօտ հրաւիրեց զայն՝ պարթեւներուն դէմ ձեռնարկելիք նոր արշաւանքին մասին խորհրդակցելու: [[Արտաւազդ Բ.]] զգալով, որ ծուղակ է՝ չգնաց: Ապա, ան հայոց արքունիք խնամախօս ղրկեց՝ Արտաւազդի քրոջ ձեռքը խնդրելու Կղէոպատրայէն ունեցած իր տղուն համար, որ հազիւ վեց տարու էր: Այս փորձն ալ ձախողելէ ետք,
[[Անտոնիոս]] անխնայ կողոպտեց երկիրը եւ
Ահա այսպիսի նենգ ու խաբեբայ միջոցներով է, որ հռոմէացի եռապետը կը ջանար ծածկել պարթեւներէն կրած պարտութիւնը: [[Աղեքսանդրիայ|Աղեքսանդրիոյ]] մէջ, ուր վերադարձած էր ան իր արքայական գերիներով, [[Հռոմ]]ի օրինակով
[[Պատկեր:Կղէոպատրա.jpg|200px|մինի
Այս դէպքերէն ետք [[Հռոմ]]ի եռապետներէն [[Օկտաւիանոս]]ի եւ [[Անտոնիոս]]ի յարաբերութիւնները հետզհետէ թշնամական դարձան: [[Անտոնիոս]] երկար ատենէ ի վեր կը գործէր ինքնագլուխ: [[Կղէոպատրա]]յով տարուած՝ ան իր կապերը խզած էր [[Հռոմ]]ի հետ եւ [[Եգիպտոս]]ն ու [[Աղեքսանդրիա]]ն դարձուցած կեդրոն իր հիմնելիք սեփական պետութեան: Արձակած էր նոյնպէս իր ամուսնացած [[Կղէոպատրա]]յի հետ: Բախումը երկու անհաշտ եռապետներուն միջեւ այլեւս անխուսափելի էր:
Այսպէս, եղերական վախճան մը կ'ունենար հայոց [[Արտաւազդ Բ.]] թագաւորը, որ
== Արտաշիսեան Հարստութեան Անկումը ==
=== Արտաշէս Բ. ===
Հայոց թագաւորը փորձեց իր յարաբերութիւնները բարելաւել [[Հռոմ]]ի հետ եւ պատուիրակներ ղրկելով [[Օկտաւիանոս]]ին՝ խնդրեց, որ
[[Արեւելք]]ի նուաճումին համար Օգոստոս մշակեց նոր ծրագիր: [[Պարթեւ]]ները եւ հայերը
Իբրեւ երկրորդ միջոց հռոմէական թափանցումի, Օգոստոս՝ գործակալներու, դրամական կաշառքի եւ քարոզչութեան ճամբով աշխատեցաւ պառակտել հայ աւագանիին ներկայացուցիչները: Այսպէս, երկրին մէջ ստեղծուեցաւ հռոմէասէրներու խմբաւորում մը, զոր կը գլխաւորէին կարգ մը հայ մեծամեծներ եւ որոնք պատրաստ էին աջակցելու
▲[[Պատկեր:Statue-Augustus.jpg|250px|մինի|աջից|Օգոստոս]]
▲[[Արեւելք]]ի նուաճումին համար Օգոստոս մշակեց նոր ծրագիր: [[Պարթեւ]]ները եւ հայերը [[Հռոմ]]ին ենթարկելու համար, բացի զէնքի ուժէն, ան պիտի օգտագործէր նաեւ այլ միջոցներ: Անոնցմէ առաջինը՝ ձեռքի տակ ունենալ էր այդ երկիրներու արքայական ընտանիքին պատկանող անձեր, որոնք հռոմէական դաստիարակութիւն ստացած ըլլալով պիտի պարտադրուէին իրենց ժողովուրդներուն: Այս ձեւով օրինակութիւնը յարգուած կ'ըլլար եւ դրածոյ այդ թագաւորները հլու կազմակատարները կը դառնային [[Հռոմ]]ի իրենց տէրերուն ձեռքը: [[Արեւելք]]ի իրեն հպատակ երկիրներուն մէջ [[Հռոմ]] հինէն կը կիրարկէր արդէն այս քաղաքականութիւնը: Օգոստոս փորձեց զայն տարածել [[Հայաստան]]ի եւ [[Պարթեւաստան]]ի վրայ: Այս նպատակաին համար ան [[Հռոմ]]ի մէջ պատրաստ ունէր [[Արտաւազդ Բ.]]ի [[Տիգրան]] եւ [[Արտաւազդ]] որդիները: Շուտով նման թեկնածուներ ան ձեռք պիտի անցնէր նաեւ պարթեւներու գահին համար:
Հռոմ-պարթեւական մրցակցութեան այս ոլորտին մէջ, [[Արտաշէս Բ.]] յաջողեցաւ իր գահակալութեան տասը տարիներուն պահպանել երկրին անկախութիւնը եւ զայն կառավարել խաղաղութեամբ: Կացութիւնը փոխուեցաւ, սակայն, -20 թուականին, երբ Օգոստոս կայսր [[Արեւելք]] եկաւ մեծ բանակով: Նախ պատերազմի սպառնալիքով պարտադրեց, որ պարթեւները վերադարձնեն 24 տարի առաջ [[Կրասոս]]ի պարտութեան ժամանակ հռոմէացիներէն գրաւուած դրօշակներն ու գերիները: Ապա, իբր թէ ընդառաջելով հայ մեծամեծներու պահանջին, իր որդեգիր [[Տիբերիոս]]ը զօրքով ճամբայ հանեց դէպի
▲Իբրեւ երկրորդ միջոց հռոմէական թափանցումի, Օգոստոս՝ գործակալներու, դրամական կաշառքի եւ քարոզչութեան ճամբով աշխատեցաւ պառակտել հայ աւագանիին ներկայացուցիչները: Այսպէս, երկրին մէջ ստեղծուեցաւ հռոմէասէրներու խմբաւորում մը, զոր կը գլխաւորէին կարգ մը հայ մեծամեծներ եւ որոնք պատրաստ էին աջակցելու [[Հռոմ]]ի առաջադրած թեկնածուն գահ բարձրանալու համար: Հռոմէացիներուն տրամադրած լայն միջոցներով գործող այս խմբակցութեան հակադրուեցաւ պարթեւասէրներու հոսանքը: Այս ձեւով հայ աւագանին բաժնուեցաւ քաղաքական երկու հակադիր կողներու: Հայոց թագաւորը եւ հայ իշխաններու մեծամասնութիւնը հակած էին աւելի պարթեւներու կողմը, որոնցմէ [[Հայաստան]]ի անկախութեան դէմ վտանգ չէր սպառնար: Բացի ատկէ, դարաւոր դրանցութեամբ, ինչպէս նաեւ բարքերու, նիստ ու կացի, կրօնքի, քաղաքական ու զինուորական կազմակերպութեան նմանութեամբ՝ հայերը շատ մօտ էին պարթեւներուն:
▲Հռոմ-պարթեւական մրցակցութեան այս ոլորտին մէջ, [[Արտաշէս Բ.]] յաջողեցաւ իր գահակալութեան տասը տարիներուն պահպանել երկրին անկախութիւնը եւ զայն կառավարել խաղաղութեամբ: Կացութիւնը փոխուեցաւ, սակայն, -20 թուականին, երբ Օգոստոս կայսր [[Արեւելք]] եկաւ մեծ բանակով: Նախ պատերազմի սպառնալիքով պարտադրեց, որ պարթեւները վերադարձնեն 24 տարի առաջ [[Կրասոս]]ի պարտութեան ժամանակ հռոմէացիներէն գրաւուած դրօշակներն ու գերիները: Ապա, իբր թէ ընդառաջելով հայ մեծամեծներու պահանջին, իր որդեգիր [[Տիբերիոս]]ը զօրքով ճամբայ հանեց դէպի [[Հայաստան]]՝ [[Արտաշէս Բ.]]ը գահընկէց ընելու եւ տեղը բազմեցներու անոր կրտսեր եղբայրը՝ [[Տիգրան]], որ 11 տարիէ ի վեր պատանդ կը պահուէր [[Հռոմ]]ի մէջ։ Բայց հռոմէական բանակը [[Հայաստան]] չհասած՝ [[Արտաշատ]]ի մէջ հռոմէասէր կուսակցութեան կողմէ դաւադրութեամբ սպաննուեցաւ [[Արտաշէս Բ.]]: [[Տիբերիոս]] առանց դժուարութեամբ մուտք գործեց հայոց մայրաքաղաքը եւ հանդիսաւոր կերպով թագադրեց [[Տիգրան Գ.]]ը:
▲=== Արտաշիսեան Վերջին Թագաւորները ===
▲[[Պատկեր:Тигран IV и Эрато.jpeg|230px|մինի|աջից|Տիգրան Դ.]]
▲[[Արտաշէս Բ.]]ի մահէն ետք [[Հայաստան]]ի քաղաքական կացութիւնը չափազանց անկայուն դարձաւ եւ թագաւորական տոհմին սպառումով վերջ գտաւ [[Արտաշիսեան հարստութիւն]]ը:
[[Տիգրան Գ.]]ի եւ իր գործերուն մասին մասնաւոր տեղեկութիւն հասած չէ: Իրեն յաջորդեց որդին [[Տիգրան Դ.]]՝ իր քրոջ՝ [[Էրատօ|Էրատո]]յի հետ: Այս յաջորդութիւնը տեղի ունեցած առանց [[Հռոմ]]ի հաւանութիւնը առնելու եւ իր դրամներուն վրայ [[Տիգրան Դ.]] ինքզինք կը կոչէ «[[արքայից արքայ]]» ի նշան [[Հայաստանի Անկախութիւն|Հայաստանի անկախութեան]]: Արդարեւ ան
▲[[Արտաշէս Բ.]]ի սպանութիւնը եւ [[Տիգրան Գ.]]ի (20-8) գահակալութիւնը մեծ խանդավառութեամբ դիմաւորուեցաւ [[Հռոմ]]ի մէջ։ Օգոստոս առանց պատերազմի յաջողած էր [[Հռոմ]]ի գերիշխանութեան տակ առնել [[Հայաստան]]ի նման մեծ երկրի մը թագաւորութիւնը: [[Ատրպատական]]ը եւս անջատելով [[Հայաստան]]էն՝ կայսրը վերականգնած էր մարական թագաւորութիւնը, որուն գահը յանցած էր նոյնպէս հռոմէական դաստիարակութիւն ստացած [[Արիոբարզան]] թագաւորին: Մեծ յաղթանակ համարելով այս բոլորը՝ [[Հռոմ]]ի մէջ հատած էին յատուկ դրամներ «''Հայաստանի նուաճուած''» եւ «''Հայաստան վերանուաճուած''» գրութիւններով:
Այսպէս, Քրիստոսի 1 թուականին վերջ կը գտնէ [[Արտաշիսեան Հարստութիւն|Արտաշիսեան հարստութիւնը]], որ տեւեց շուրջ 200 տարի եւ [[Հայաստան]]ին տուաւ [[Արտտաշէս Ա.]]ի, [[Մեծն Տիգրան]]ի եւ [[Արտաւազդ Բ.]]ի նման լուսամիտ եւ մեծ գահակալներ: Այս հարստութեան օրով
▲[[Տիգրան Գ.]]ի եւ իր գործերուն մասին մասնաւոր տեղեկութիւն հասած չէ: Իրեն յաջորդեց որդին [[Տիգրան Դ.]]՝ իր քրոջ՝ [[Էրատօ|Էրատո]]յի հետ: Այս յաջորդութիւնը տեղի ունեցած առանց [[Հռոմ]]ի հաւանութիւնը առնելու եւ իր դրամներուն վրայ [[Տիգրան Դ.]] ինքզինք կը կոչէ «[[արքայից արքայ]]» ի նշան [[Հայաստանի Անկախութիւն|Հայաստանի անկախութեան]]: Արդարեւ ան [[Հռոմ]]էն անկախ քաղաքականութիւն կը վարէր եւ իր կապերը սերտացուցած էր պարթեւներուն հետ: Օգոստոս չհանդուրժեց այս փոփոխութիւնը. զօրք ուղարկեց [[Հայաստան]] եւ [[Տիգրան Դ.]]ն ու Էրատոն հեռացնելով՝ գահը յանձնեց [[Արտաշէս Բ.]]ի միւս եղբօր՝ [[Արտաւազդ]]ին (5-2), որ 25 տարիէ ի վեր պատանդ կը մնար [[Հռոմ]]: [[Արտաւազդ Գ.]]ի իշխանութիւնը եւս երկար չտեւեց: Հայերը դարձեալ ապստամբեցան եւ երկրէն վտարելով [[Արտաւազդ Գ.]]ն իւ զայն պաշտպանող հռոմէական զօրքերը՝ երկրորդ անգամ գահ բարձրացուցին [[Տիգրան Դ.]]ն ու Էրատոն: Սակայն քանի մը տարի ետք, հիւսիսէն ներխուժած լեռնականներուն դէմ պատերազմի մը ընթացքին [[Տիգրան Դ.]] կը սպաննուի: Ասոր վրայ [[Էրատօ]] թագուհին կը հրաժարի գահէն:
▲Այսպէս, Քրիստոսի 1 թուականին վերջ կը գտնէ [[Արտաշիսեան Հարստութիւն|Արտաշիսեան հարստութիւնը]], որ տեւեց շուրջ 200 տարի եւ [[Հայաստան]]ին տուաւ [[Արտտաշէս Ա.]]ի, [[Մեծն Տիգրան]]ի եւ [[Արտաւազդ Բ.]]ի նման լուսամիտ եւ մեծ գահակալներ: Այս հարստութեան օրով [[Հայաստան]] մեծապէս ընդարձակուելով ու հզօրանալով՝ մուտք գործեց միջազգային քաղաքական բեմէն ներս: Ստեղծուեցաւ [[շէն]] ու [[բարգաւաճ]] [[Հայաստան]], ուր բարձր զարգացման հասան հայկական [[քաղաքակրթութիւն]]ն ու [[մշակոյթ]]ը, հայոց լեզուն եւ ազգային գիտակցութիւնը:
== Աղբիւրներ ==
''Հայոց Պատմութիւն, Երուանդ Փամպուքեան (Վլադիմիր Բարխուդարեան), Է. Կարգերու, [[Պէյրութ]], [[1998]]''
[[Ստորոգութիւն:Հայոց պատմութիւն]]
|