«Արեգակնային Դրութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 8.
 
== Արեւ ==
[[Պատկեր:Planets and sun size comparison.jpg|մինի|ձախից|Արեւուն չափը միւս մոլորակներուն հետ բաղդատուածբաղդատած]]
Արեգակնային դրութեան կեդրոնական մարմինը Արեւն է: Անիկա Արեգակնային դրութեան շուրջ 99.86% կը պարփակէ: [[Արեւ]]ը երկնային լուսաւոր մարմին մըն է, ուրեմն արեւն ալ աստղ մըն է, որ միւս աստղերուն ամէնէն փոքրիկը եւ երկրին ամէնէն մօտն է։ Այս պատճառով է, որ աւելի մեծ ու լուսաւոր կ'երեւի։ Մինչդեռ աստղեր ալ կան, որոնք արեւէն միլիոնաւոր անգամ մեծ ըլլալով հանդերձ, հազիւ կէտի մը չափ կ'երեւին, որովհետեւ մեզմէ անհունապէս հեռու են։ Աստղերուն հեռաւորութեան մասին գաղափար կազմելու համար պէտք է ըսել, թէ 10 հազար տարի առաջ մարող ծիր-կաթինի աստղերէն մին մարելէն ետք անգամ, 10 հազար տարի շարունակ իր լոյսը սփռած է Երկիր մոլորակին: Այլ խօսքով, աստղը թէեւ մարած է, բայց իր լոյսը 10 հազար տարի ճամբայ կտրած է:
Լոյսը մէկ երկվայրկեանուան ընթացքին 300.000 քիլոմեթր ճամբայ կը կտրէ. եթէ 10 հազար տարին երկվայրկեանի վերածենք, ապա 300.000-ով բազմպատկենք, կը ստանանք յիշեալ մարող աստղին եւ երկրին միջեւ եղած հսկայական միջոցը. իսկ միգամածներու աստղերուն լոյսը քանի մը տասնեակ հազար տարիէն մեզի հասնելով, անոնց եւ մեր միջեւ եղած միջոցը անհաւատալի կը թուի։
 
Տող 18.
Արեւուն մէջ հաստատուն մասեր չկան. կեդրոնական գունդը հեղուկ է, որ շրջապատուած է կազային վարդագոյն խաւէ մը. այս խաւն ալ իր կարգին շրջապատուած է լուսաւոր խաւէ մը, որ կազմուած է ջրածինէ եւ ուրիշ նման թեթեւ կազայիններէ։ Այս արտաքին խաւը կ'ըսուի Լուսագունդ (''photosphere''), որմէ մեզի կը հասնի լոյս եւ ջերմութիւն։
 
Արեւուն մէջ մետաղներ ալ տեսնուած են. [[Գերմանիա|գերմանացի]] երկու գիտնականներ, Պունսէն եւ Քիիրխօֆ Արեւուն բաղադրութեան մէջ գտած են՝ [[Երկաթ Եւ Պողպատ|երկաթ]], քրոմ, նիքել, սոտիում, փոթասիում, մակնեզիում. բայց ո՛չ [[ոսկի]], ո՛չ [[արծաթ]], ո՛չ [[կապար]] եւ ոչ ալ [[պղինձ]] նշմարուած են անոր մէջ։
 
Արեւուն կողմերը ծովու[[ծով]]<nowiki/>ու ալիքներուն նման ալիքներ կը ձեւանան, իրարու կը բախին եւ կը փշռուին. իր բիծերուն՝ Երկրին երեւելէն ու կրկին կորսուելէն հետեւցուցած են իր առանցքին վրայ 25 ու կէս օրուան ընթացքին կատարած թաւալումը։ Ասկէ բացի Արեւը թեթեւապէս զգալի հոլովական շարժում մըն ալ կը կատարէ Հերակլէս համաստեղութենէն երկինքէն դէպի որոշ մէկ կէտը։կէտը. Որմովորմով անանիկա երկու իրական շարժումներ կը կատարէ։
[[Պատկեր:Oort cloud Sedna orbit ru.svg|300px|մինի|Արեգակնային համակարգի ուղեծիրեր]]
<br />
Երկրային խումբի մոլորակներ
== Երկրային խումբի մոլորակներ ==
[[Պատկեր:Terrestrial planet size comparisons.jpg|մինի|ձախից|Երկրային խումբի մոլորակներ՝ Ձախէն աջ՝ Փայլածուն, Արուսեակը, Երկիրը եւ Հրատը]]
Արեւուն մօտիկ չորս հսկայ մոլորակները, որոնք երկրային խումբի մոլորակներ կը կոչուին, գլխաւորաբար բաղկացած են ծանր տարրերէ, ունին փոքր քանակութեամբ արբանեակներ (0-2), եւ անոնք իրենց շուրջ օղակներ չունին:Անոնք կազմուած են այնպիսի դժուարահալ մետաղներէ, որոնք կը ձեւաւորեն Երկրին Վերին ծածկոյթը եւ Երկրակեղեւը, ինչպէս նաեւ՝ երկաթէ եւ նիքէլէ, որոնցմէ կազմուած ենէ մոլորակներուն միջուկը:
 
== Փայլածու ==
[[Պատկեր:Mercury in color - Prockter07-edit1.jpg|մինի|ձախից|Փայլածուն՝ նկարահանուած MESSENGER մարդամեքենային կողմէմարդամեքենայէն, 2008-ին:]]
Փայլածուն (''Mercury'') Ամէնէն փոքր եւ խորագոյն մոլորակն է Արեգակնային դրութեան մէջ: Անիկա Արեւուն ամենամօտ մոլորակն է։ Երկրէն փոքր է, բայց իր լեռները երկրի լեռներէն աւելի բարձր են, իր վրայ մեր ծանրութեանկշիռքը կէտըկէսի պիտիկը կորսուէրհասնի, եւիսկ քալելուեթէ յոգնութիւնը մասամբքալենք անոր վրայ, նուազ պիտիկը նուազէր։յոգնինք։
[[Պատկեր:Mercuryorbitsolarsystem.gif|մինի|աջից|Փայլածու եւ Երկիր մոլորակներուն թաւալումը՝ Արեւուն շուրջ:]]
Իր վրայէնՓայլածուէն Արեւը 2 ու կէս անգամ աւելի մեծ կ'երեւի քան մեզիերկրագունդին երեւցածը, իսկ ջերմութիւնն ու լոյսը 7 անգամ աւելի են քան [[Երկիր|Երկրի]] վրայ եղած ջերմութիւնն ու լոյսը. թէեւ իր թանձր մթնոլորտը կը մեղմացնէ ջերմութեան սաստկութիւնը, բայց բարեխառնութիւնը հասարակածին վրայ 200 աստիճանի կը հասնի։
Կեանքը - եթէ կայ - բեւեռներուն կողմը պէտք է ըլլայ, որովհետեւ միւս բոլոր կողմերը տիրող ջերմութեան հետեւանքով ջուրը շոգիի վերածուած է եւ գետերը հաւանօրէն կապար կամ անագ կը հոսեցնեն ջուրի փոխարէն։ Արեւմուտէն ետք արեւմտեան, իսկ արշալոյսէն ետք ալ արեւելեան հորիզոնին վրայ կ'երեւի տժգոյն դեղին լոյսով մը։
 
== Արուսեակ ==
[[Պատկեր:Venus-real color.jpg|մինի|աջից|Արուսեակ մոլորակին իսկական գոյնը: Մոլորակը նկարահանուած է 1974-ին, Մարինըր 10 (Mariner 10) մարդամեքենային միջոցով:]]
ԱմենաշողշողունԱրուսեակը (''Venus'') ամենաշողշողուն եւ փառաւոր լոյս ցոլացնող մոլորակն է, որ կը կոչուի նաեւ ''Գիշերավար'' (''Vesper'')։ Արեւը մար մտնելէն ետք երեք չորս ժամ արեւմտեան հորիզոնին վրայ երեւելուն համար, իսկ ''Լուսաբեր'' (''Lucifer'') կամ ''Առաւօտեան աստղ''՝ արշալոյսէն երեք չորս ժամ առաջ [[արեւելք]]ի կողմը երեւելուն համար։ Երկրին մէջ եղած ատեն իր ցոլացուցած լոյսը այնքան զօրաւոր է, որ առաջին կարգի քսան աստղերու լոյսին կը հաւասարի եւ կրնայ կանոնաւոր շուք յառաջացնել։
[[Պատկեր:Venus structure.jpg|մինի|ձախից|Արուսեակին ներքին կառուցուածքը]]
Երկրի մեծութիւնն ու ձգողութիւնը ունի։ Երկրին նման բեւեռները ցուրտ իսկ հասարակածը տաք է. Արեւը երկու անգամ աւելի կիզիչ է հոն. բարեբախտաբար ջուրի շոգիացումը աւելի արագ ըլլալով՝ գոյացող ամպերը կը մեղմացնեն ջերմութիւնը, որ միջին հաշուով 80 աստիճանի կը հասնի։ Հասարակածային մարզերը հաւանօրէն անբնակելի են, մինչ բեւեռները հակառակը, կը կարծուի թէ բնակչութիւն ունի եւ թերեւս աւելի երջանիկ քան երկրացիք։ Այնտեղի բնակիչները խիստ յաճախ զրկուած են երկնքի գեղեցկութենէն՝ միշտ ամպոտ ըլլալուն համար իրենց մոլորակը։
Տող 46.
== Հրատ ==
[[Պատկեր:OSIRIS Mars true color.jpg|մինի|աջից|Հրատը իր իսկական գոյնով, 2007-ին նկարահանուած]]
Հրատը (''Mars)'' Արեգակնային դրութեան չորրորդ մոլորակն է: Անիկա Փայլածուէն ետք երկրորդ փոքր մոլորակը կը համարուի:
Հրատը ուսումնասիրուած է անօդաչու տիեզերանաւերով: Mariner 4-ը, որը ՆԱՍԱ-ի կողմէ գործարկուած է 28 Նոյեմբեր 1964-ին, առաջին տիեզերանաւն էր, որ այցելած է Հրատը ՝ մոլորակին իր ամենամօտ մերձեցումը կատարելով 15 Յուլիս 1965-ին:<ref>[https://solarsystem.nasa.gov/missions/mariner-04/in-depth/ Mariner 4 տիեզերանաւը]</ref>
Այժմ ամբողջ գիտական աշխարհին ուշադրութիւնը իր վրայ հրաւիրող միակ մոլորակն է, որ Երկիր մոլորակէն փոքր է եւ 24 ու կէս ժամուան ընթացքին իր առանցքին վրայ կը դառնայ։ Իր վրայ դաշտեր, լեռներ, բոյսեր, քարեր եւ ամէն ինչ կարմիր կ'երեւին։ Մարդկութիւնը այժմ մասնաւորապէս այս մոլորակով կը զբաղի՝ անոր վրայ [[կեանք]]ի գոյութեան հաւանականութիւնը աւեիաւեlի ըլլալուն
հետեւանքով։ Անոր վրայ նշմարուած են բազմաթիւ լիճեր եւ ջրանցքներ՝ հաւանաբար ձեռակերտ։ Իր վրայ մթնոլորտային ճնշումը հաւասար է Երկիր մոլորակի մթնոլորտին 15 կամ 16 քիլոմեթր վեր եղող ճնշումին, որմով եթէ մարդկութիւնը հոն փոխադրուի, անմիջապէս արիւնը մարմինին բոլոր ծակտիկներէն դուրս կը քամուի, այսուհանդերձ իր վրայ կեանքը յարմարած է այդ ճնշումին եւ բոլորովին տարբեր է քան Երկրի կեանքը։
 
Գարնան, Հրատի դաշտագետինները կը ծածկուին բուսականութեամբ, որոնց գոյները տակաւ առ տակաւ կը փոխուին ամրան գալստեամբ, յետոյ երանգը աւելի կը դեղնի եւ աշնան՝ կանաչ գոյն չ'երեւիր եւ դեղին գոյնըդեղինը կը տիրէ։դառնայ համատարած։
 
Ձմեռը ջերմաստիճանը զէրոյէն վար 120 աստիճանի (սանթիկրատ) կ'իջնէ բեւեռներուն վրայ, իսկ ամառը՝ բարեխառնութիւնը եթէ բարձրանայ՝ ձիւնի տկար մթերքը կամ եղեամը հալեցնելու չափ, ջերմութիւնը 15-20 աստիճանը չ'անցնիր։
Տող 62.
== Լուսնթագ ==
[[Պատկեր:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|մինի|ձախից|Լուսնթագը նկարուած ՆԱՍԱ-ի կողմէ, 21 Ապրիլ, 2014-ին ]]
ԱնիկաԼուսնթագu (''Jupiter'') արեգակնային դրութեան ամէնէն մեծ եւ ամէնէն ծանր մոլորակն է: Անոր մօտ երկրագունդը մրջիւնի մը նման փոքրիկ կ'երեւի:Անիկա շատ լուսաւոր է եւ կարելի է զայն դիւրութեամբ հեռադիտակով մը տեսնել:<ref>[http://www.aztagdaily.com/archives/295790 Լուսնթագը]</ref>
Երկրէն 1300 անգամ մեծ մոլորակ մըն է. բայց անկէ 26 անգամ աւելի արագ կը դառնայ. այդ պատճառաւպատճառով 10 ժամուան ընթացքին կը կատարէ իր թաւալումը, որու իբրեւ հետեւանք՝ գիշերն ու ցերեկը հինգական ժամ կը տեւեն հոն։ Թէեւ մշտնջենական գարուն կը տիրէ հոն, սակայն երկրագունդի ձմեռէն աւելի ցուրտ է։ Ունի կազային վիճակ եւ չորս արբանեակ։
Լուսնթագը օժտուած է 63 լուսիններով:
Լուսնթագին շուրջը դարձող երիզները ամպերէ կազմուած են:
Տող 76.
Լուսնթագն ու Երեւակը արեգակնային դրութեան ամէնէն մեծ մոլորակներն են: Ըստ երկրագունդի տրամաչափին, Լուսնթագը երկրագունդէն 11 անգամ աւելի մեծ է, իսկ Երեւակը` մօտաւորապէս 9 անգամ:
 
Սակայն ասիկա անոնց միակ իւրայատկութիւնը չէ: Ըստ ամերիկացի աստղագէտներուն, շատ հաւանական է, որ այդ մոլորակներուն վրայ ադամանդ կ՛անձրեւէկ'անձրեւէ: Այս «հրաշքը» կը յառաջանայ ծայրայեղ պայմաններու ներկայութեան պատճառով. շատ զօրաւոր փոթորիկներ, ջերմաստիճանը, ճնշումը եւ մթնոլորտին մէջ գոյութիւն ունեցող մեթան կազը:
 
Անշուշտ այս ադամանդները մատանիներու վրայի ադամանդներուն նման չեն տաշուած: Անոնք ունին պզտիկ խիճի մը ձեւը եւ կարկուտի հատիկի մը տրամաչափը, այսինքն` մօտաւորապէս 1 սմ:<ref>[http://www.aztagdaily.com/archives/391440 Լուսնթագ եւ Երեւակ մոլորակներ]</ref>
Տող 82.
== Ուրանոս ==
[[Պատկեր:Uranus2.jpg|մինի|աջից|Ուրանը նկարահանուած Voyager 2-էն՝ 1986-ին]]
Ուրանոսը (Uranus) Արեւէն հեռու եօթներորդ մոլորակն է: Արեգակնային դրութեան չորրորդ մեծ մոլորակն է:
Արեւուն շուրջը կը դառնայ 84 տարուան ընթացքին, եւ այդ պատճառով իր եղանակները 21-ական տարի կը տեւեն։ Լոյսն ու ջերմութիւնը 360 անգամ նուազ են երկրի լոյսէն ու ջերմութենէն, հետեւաբար, իր վրայ տիրող ամառը երկրի բեւեռներուն վրայ տիրող ցուրտէն շատ աւելի ցուրտ պէտք է ըլլայ։ Արեւը իր վրայէն պարզ աստղի մը պէս կ'երեւի։
Իր շուրջ օղակ ունի:
Ամէնէն թեթեւ կազային մոլորակներէն է: Ունի 27 արբանեակ:
Կարելի է զայն տեսնել Երկրագունդէն:
 
== Նէփթիւն ==
[[Պատկեր:Neptune - Voyager 2 (29347980845) flatten crop.jpg|մինի|աջից|Նէփթիւնը՝ նկարահանուած Voyager 2-էն, 1989-ին:]]
Նէփթիւնը (''Neptune'') Արեգակնային դրութեան ութներորդ մոլորակն է:
Արեւէն 1110 միլիոն փարսախ կամ 4440 միլիոն քիլոմեթր հեռու ըլլալուն հետեւանքով, երկրի վրայ եղած ջերմութենէն 900 անգամ նուազ է իր ջերմութիւնը, եւ այդ պատճառով ահաւոր ցուրտ կը տիրէ հոն։ Գիշեր ցերեկ խաւար է հոն եւ եթէ Արեւը իր վրայէն դիտուի փոքր աստղի մը չափ կ'երեւի։ Մէկ արբանեակ ունի եւ 165 տարուան ընթացքին կը դառնայ Արեւուն շուրջ. հետեւաբար, իւրաքանչիւր եղանակ 4 տարի կը տեւէ, հետեւաբար՝ ունիՈւնի 41 տարի տեւող ամառ մը, որ սակայն մեր ձմեռէն աներեւակայելիօրէն ցուրտ է։
Անիկա յայտնաբերուած է 1846-ին:
 
== Լուսին ==
[[Պատկեր:FullMoon2010.jpg|մինի|ձախից|Լուսինը]]
ԵրկրիԵրկրագունդին արբանեակն է լուսինը, որ 50 անգամ փոքր է անկէ եւ 384.000 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ կը գտնուի։ Երկու շարժում ունի, ինքն իր վրայ դառնալով հանդերձ, երկրին շուրջն ալ կը դառնայ 28 օրուան եւ 8 ժամուան ընթացքին: Միաժամանակ ինքն իր վրայ կըդառնալուն դառնայ,իբրեւ որուն հետեւանքովհետեւանք՝ միշտ միեւնոյն լուսնային կիսագունդը կը տեսնենք։
 
Այս շարժումներու միջոցին իր լոյսը կ'առնէ Արեւէն, ու մեզի կը ներկայացնէ զանազան լուսներեւոյթներ, որոնք դիմայեղում (Phase) կ'ըսուին։ Երկրին եւ Արեւուն հանդէպ առած դիրքին համեմատ կը ստանայ յաջորդաբար մահիկի մը, կիսաշրջանակի մը եւ շրջանակի մը ձեւը։ Լուսինին գլխաւոր դիմայեղումները չորս են՝ ''Նոր լուսին, առաջին քառորդ, լիալուսին եւ վերջին քառորդ։''
 
Լուսինը երկրիԵրկիր մոլորակին նման պաղած եւ հաստատունի վերածուած գունդ մըն է,: առանցԱնիկա մթնոլորտի,զուրկ առանցէ ջուրիմթնոլորտէ, եւջուրէ հետեւաբարեւ առանց ամպիամպէ: Ծածկուած է բարձր լեռներով եւ հրաբխային ընդարձակ խառնարաններով. իր վրայ եղող լեռներէն Լայպնիձի լեռը, որ երկրի վրայ եղող [[Էվերէսթ]]ին (8840 մեթր) կը հաւասարի, ունի 8000 մեթր բարձրութիւն. Տէօրֆէլի լեռը՝ 7603 եւ Նեւտոնի լեռը՝ 7264 մեթր։ Այս լեռները կրային նիւթերէ կազմուածի պէս կ'երեւին։
 
Գիտնականներ պատրաստած են լուսինին աշխարհացոյցը եւ անոր վրայ նշանակած են [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական ծով]], Հումպոլտի ծով, Երազներու լիճ, Մրրիկներու Ովկիանոս եւ այլն, թէեւ անոր վրայ իսկական ծովեր չկան։ Գլավիուսի կրկէսը մօտաւորապէս 220 քիլոմեթր լայնք ունի. մարդ մը հազիւ 15 օրէն կրնայ անոր բոլորտիքը դառնալ։ Իր վրայ եղած ձգողութիւնը երկիրինէն շատ նուազ ըլլալուն հետեւանքովպատճառով երկրին վրայ 100 քիլօկրամ կշռող մարմին մը հոն 15 քիլօկրամ կը կշռէ։ Իր վրայ 60 ժամ անդադար քալելով պիտի յոգնէինք այնքան, որքան պիտի յովնէինքյոգնէինք երկրի վրայ 8-9 ժամ քալելով, որովհետեւ երկրի ձգողութիւնը մեզի եւ հետեւաբար մեր անդամներէնբոլոր ամէնքին ալանդամներուն ծանրութիւն տուած ըլլալով, քալելու ատեն կը յոգնինք։
 
Երկիրը լուսինին վրայէն դիտուելով՝ 14 անգամ աւելի լուսաւոր կ'երեւի քան լուսինը երկրին վրայէն, որովհետեւ երկրին ծաւալը լուսինին ծաւալէն շատ աւելի ըլլալով, բնականաբար աւելի լոյս կ'ընդունի եւ կը ցոլացնէ։