«Գանձասարի վանք» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 8.
Գանձասարը առաջնորդարան էր եւ [[Խաչեն|Խաչէն]]ի իշխաններու տոհմական տապանատունը։ [[Հասան-Ջալալյաններ|Հասան-Ջալալեան տոհմի]] իշխաններու հոգածութեան շնորհիւ Գանձասարը պահպանած է հոգեւոր կեդրոնի իր դերը։ Վանքը ունեցած է հարուստ [[ձեռագրատուն]], դպրանոց, ուր ստեղծուած են բարձրարժէք ձեռագիրեր, ուսանած են հոգեւոր գործիչներ, որոնք իրենց նպաստը բերած են Խաչէնի եւ յարակից շրջաններու մտաւոր եւ մշակութային կեանքի զարգացման։
 
Գանձասարը [[1400]] - [[1816]] թուականներուն [[Աղվանք|Աղուանից]] կաթողիկոսներու նստավայրն էր<ref name="hewsen">{{cite book | last = Hewsen | first = Robert H. | title = Armenia: a historical atlas | year = 2001 | publisher = [[The University of Chicago Press]] | id = ISBN 0-226-33228-4 | pages = 159 }}</ref>։ 1923-էն՝ [[Ադրբեջան|Ազրպէյճանի]] կողմէ բռնագրաւուելէ ետք, չէ գործած, եւ միայն հնարաւոր եղած է զայն նորոգել 1993-1997 թուականներուն։ Ըստ ուսումնասիրութիւններու՝ 1214-ին Ներքին Խաչէնի կամ Խոխոնաբերդի իշխանութիւնը Վախտանգ Բ.-էն (Տանգիկ) ետք կը ժառանգէ անոր անդրանիկ որդին՝ Հասան (Հայկազ) Ջալալը եւ անոնցմէ սերած տոհմը կը կոչուի Հասան Ջալալի տոհմ։ Պատմական աղբիւրներուն մէջ անոր շարք մը տիտղոսներ տրուած են՝ «[[Մեծ իշխան]]», «Իշխանաց իշխան տէր Խաչէնոյ եւ Առանայ», «Թագաւոր Ջալալ Տովլա», «Բարեպաշտ արքայ Ջալալ» եւ այլն։ Ըստ [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեցիի]]՝ անոր հայրը՝ Վախտանգ Տանգիկը, երբ կը մահանայ իր որդիին՝ [[Ջալալ Ա|Հասան Ջալալին]] եւ իր կնոջը՝ Խորիշահին, որ Բագրատունեաց տոհմէն իշխանաց իշխան Սարգիս ամիրսպասալար Զաքարեանի դուստրն էր, կտակած է՝ ''«զի շինեսցուք եկեղեցի ի գերեզմանատ հարց մերոց ի Գանձասար»'', որու կառուցումը սկսած է 1216-ին եւ աւարտած 1238-ին եւ օծուած 1240-ին՝ [[Վարդավառ]]ի մեծ տօնին, որու օրերու ներկայ եղած են Աղուանքի Ներսէս կաթողիկոսը, Վանական Վարդապետը, իշխաններ, եպիսկոպոսներ, Հայաստանի վանքերու առաջնորդներ եւ 700 քահանայ։ Սակայն խաղաղ ժամանակներուն յաջորդող դաժան օրերուն ընթացքին Մամքանի փառաբանուած ամուսինը՝ Ջալալը, 1261-ին ողբերգական վախճան կ'ունենայ, եւ կինը կ'որոշէ կառուցել Գանձասարի գաւիթը, ուր ամփոփած են ամուսինին աճիւնը։աճիւնները։
 
[[Մխիթար Գոշ]]ը եւ [[Կիրակոս Գանձակեցի]]ն կը վկայեն, որ Գանձասարի վանքի գաւիթը եղած է իշխանական տոհմի ներկայացուցիչներիներկայացուցիչներու գերեզմանատունը։ ԳավիթըԳաւիթը խաչվողխաչուող կամարներով է ծածկվածծածկուած ևէ եւ իր հատակագծայինյատակագծային-ծավալայինծաւալային հորինվածքովյօրինուածքով նմանկը էնմանի Հաղպատի վանքիՀաղբատի ժամատանըվանքին ևժամատան եւ [[Մշկավանք]]ի գավթիգաւիթի ձևերին։ձեւերուն։
 
1260 թվականին-ին [[Թիֆլիս]]ը (Տփղիս) լքած վրաց թագավորթագաւոր Դավթին՝Դաւիթին՝ Լաշայի որդունորդւոյն, ու [[Վրաստան]]ի ժողովրդինժողովուրդը փրկելու համար ևեւ թաթարների դեմթաթարներու ապստամբությունդէմ ապստամբութիւն կազմակերպելու պատրվակովպատրուակով ոստիկան Արղունը ձերբակալումկը էձերբակալէ թագուհի ԳոնցայինԳոնցան, Հասան Ջալալին, ԶաքարեԶաքարէ ամիրսպասալարի որդուն՝ Շահնշահին և ուրիշներին։ուրիշներուն։ ՓրկագնովՓրկագինով բոլորն ազատվումալ ենկ'ազատին, բացի Մեծն ՋալալիցՋալալէն, ումորու ԱրղունըԱրղուն ստիպումկը էստիպէ ուրանալ հավատըհաւատքը ևեւ ''«եդեալ փայտ ի պարանոց նորա ևեւ երկաթ յոտս նորա»'', տանումկը տանի Ղազվին (Իրան)։ [[Հասան Ջալալ]]ը հավատափոխհաւատափոխ չի լինում, որի համարչ'ըլլար 1261 թվականին-ին Արղունի դահիճներն «անդամ առ անդամ հոշոտեցինկը յօշոտեն նրանզինք»։ Հասան Ջալալ ԴոլայիՏովլայի մարմնիմարմինին վրավրայ լույսլոյս է իջնումկ'իջնէ, ևեւ մի պարսիկ մը, ատիկա տեսնելով այդ, հավատումկը էհաւատայ, որ նաան սուրբ է, հավաքումկը էհաւաքէ մարմնիանոր մարմինին մասերը ևեւ պահումկը միպահէ ցամաքչոր ջրհորի մեջ։մը մէջ։ Հասան Ջալալի Աթաբեկ-ԻվանեԻվանէ որդին նահատակվածնահատակ հորհօր մասունքները բերումկը էբերէ հայրենիք ևեւ ամփոփումկ'ամփոփէ մոր՝մօր՝ Մամքանի՝ արդենարդէն կառուցած վանքիվանքին գավթում։ Առգաւիթին այսօրմէջ։ Մինչեւ օրս Ջալալ Մեծի տապանաքարը գտնվումկը էգտնուի Գանձասարի վանքիվանքին գաւիթին գավթում։մէջ։
 
17-րդԺէ. դարումդարուն Գանձասարի կաթողիկոսները սերտ համագործակցելհամագործակցած են [[Արցախ]]ի մելիքություններիմելիքութիւններու ազատագրական ոգորումներին։ոգորումներուն։ [[XVIIIԺը. դարուն անիկա դար]] այնդարձած դարձել է ազատագրական շարժումներիշարժումներու կենտրոն։կեդրոն։ ԴարասկգբինԴարասկիզբին [[Եսայի Հասան-Ջալալյան|Եսայի Հասան-Ջալալեան]] կաթողիկոսիկաթողիկոսին շուրջնշուրջ էին համախմբվելհամախմբուած էին շարժման ղեկավար գործիչները։ Ազատագրական շարժման կենտրոնիկեդրոնի դերը պահպանելպահպանուած է մինչևմինչեւ [[1815 թվական|1815]]ը, երբ ցարական կառավարությանկառավարութեան հրահանգով Գանձասարի կաթողիկոսությունըկաթողիկոսութիւնը վերացավկը վերանայ, իսկ նրանանոր փոխարինած միտրոպոլիտությանմետրոպոլիտութեան աթոռանիստը դարձավկը դառնայ [[Շուշի]]ն։
 
Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու հյուսիսային պատին Հովասափ Միայնակեցին 1240 թվականին արձանագրել է Հասան Ջալալ Մեծի Ուխտը։ Ըստ Հասան Ջալալ Մեծի 27 տողից բաղկացած կտակի՝ երբ սկսվում է Գանձասարի կառուցումը և քարագործ վարպետները հասնում են արևելյան լուսամուտին, մայրը՝ Խորիշահը, [[Աբգար թագավոր]]ի կնոջ՝ Հեղինեի նման, գնում է Երուսաղեմ և մինչև իր կյանքի ավարտը ճգնում է Սուրբ Հարություն տաճարում։ Ըստ իր կտակի՝ նա եկեղեցիներին ազատում է հարկերից և միաբանության կամքով և Աղվանքի Ներսես կաթողիկոսի հայրապետությամբ նշանակում Սուրբ Պատարագներ։ Գանձասարի վանքը մոտ 1400 թվականին դարձել է Աղվանից կաթողիկոսության աթոռանիստը։ Այս վանքում կաթողիկոսների հետ հանդիպումներ են ունեցել 16-17-րդ դարերի հայ ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչներ [[Իսրայել Օրի]]ն և [[Հովսեփ Էմին]]ը։ Այստեղ շատ հիշարժան գրքեր են գրվել՝ [[XV դար]]ում Մատթեոս Մոնողոնի տաղերի ժողովածուն, որտեղ ներառված է Ալեքսանդր Մակեդոնացու չափածո պատմությունը, իսկ 18-րդ դարում՝ [[Հովհաննես Բ կաթողիկոս]]ի «Դատաստանագիրքը»։