«Գանձասարի վանք» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Ըստ երեւոյթին, վանքին տեղը կը կոչուէր ''Աղուան'', որ հին հայկական աղբիւրներուն մէջ կը յիշատակուի է նաեւ որպէս ամառանոցավայր (հաւուց տեղիք)։ Գրաբար տառադարձութեամբ ''Աղուան''<ref>{{Գիրք:ՏԲ|195}}</ref>։

[[Բագրատունիների թագավորություն|Հայ Բագրատունիներու]] թագաւորութեան ժամանակաշրջանին Հայոց կաթողիկոս [[Անանիա Ա Մոկացի|Անանիա Մոկացի]] (942-965) մտահոգ Հայաստանի արեւելեան թեմերու եկեղեցական գործերով, Արցախ կու գայ եւ Գանձասարի վանքին մէջ հոգեւորականութիւնն ու իշխանները ժողովի կը հրաւիրէ, որեւ ազգային ոգիով կը պաշտպանէ Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ դաւանանքին ամրութիւնը եւ անաղարտութիւնը<ref>{{Cite web|title=Գանձասարի վանքը|last=|first=|date=|website=|publisher=Գանձասար աստվածաբանական կենտրոն, Երևան 2009}}</ref>:

Գանձասարը [[1400]] - [[1816]] թուականներուն [[Աղվանք|Աղուանից]] կաթողիկոսներու նստավայրն էր<ref name="hewsen">{{cite book | last = Hewsen | first = Robert H. | title = Armenia: a historical atlas | year = 2001 | publisher = [[The University of Chicago Press]] | id = ISBN 0-226-33228-4 | pages = 159 }}</ref>։ 1923-էն՝ [[Ադրբեջան|Ազրպէյճանի]] կողմէ բռնագրաւուելէ ետք, չէ գործած, եւ միայն հնարաւոր եղած է զայն նորոգել 1993-1997 թուականներուն։ Ըստ ուսումնասիրութիւններու՝ 1214-ին Ներքին Խաչէնի կամ Խոխոնաբերդի իշխանութիւնը Վախտանգ Բ.-էն (Տանգիկ) ետք կը ժառանգէ անոր անդրանիկ որդին՝ Հասան (Հայկազ) Ջալալը եւ անոնցմէ սերած տոհմը կը կոչուի Հասան Ջալալի տոհմ։ Պատմական աղբիւրներուն մէջ անոր շարք մը տիտղոսներ տրուած են՝ «[[Մեծ իշխան]]|Մեծ իշխան»,]] «Իշխանաց իշխան տէր Խաչէնոյ եւ Առանայ», «Թագաւոր Ջալալ Տովլա», «Բարեպաշտ արքայ Ջալալ» եւ այլն։ Ըստ [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեցիի]]՝ անոր հայրը՝ Վախտանգ Տանգիկը, երբ կը մահանայ իր որդիին՝ [[Ջալալ Ա|Հասան Ջալալին]] եւ իր կնոջը՝ Խորիշահին, որ Բագրատունեաց տոհմէն իշխանաց իշխան Սարգիս ամիրսպասալար Զաքարեանի դուստրն էր, կտակած է՝ ''«զի շինեսցուք եկեղեցի ի գերեզմանատ հարց մերոց ի Գանձասար»'', որու կառուցումը սկսած է 1216-ին եւ աւարտած 1238-ին եւ օծուած 1240-ին՝ [[Վարդավառ]]ի մեծ տօնին, որու օրերու: ներկայՆերկայ եղած են Աղուանքի Ներսէս կաթողիկոսը, Վանական Վարդապետը, իշխաններ, եպիսկոպոսներ, Հայաստանի վանքերու առաջնորդներ եւ 700 քահանայ։ Սակայն խաղաղ ժամանակներուն յաջորդող դաժան օրերուն ընթացքին Մամքանի փառաբանուած ամուսինը՝ Ջալալը, 1261-ին ողբերգական վախճան կ'ունենայ, եւ կինը կ'որոշէ կառուցել Գանձասարի գաւիթը, ուր ամփոփածամփոփուած են ամուսինին աճիւնները։

[[Մխիթար Գոշ]] եւ [[Կիրակոս Գանձակեցի]] կը վկայեն, որ Գանձասարի վանքի գաւիթը եղած է իշխանական տոհմի ներկայացուցիչներու գերեզմանատունը։ Գաւիթը խաչուող կամարներով ծածկուած է եւ իր յատակագծային-ծաւալային յօրինուածքով կը նմանի Հաղբատի վանքին ժամատան եւ [[Մշկավանք]]ի գաւիթիգաւիթին ձեւերուն։

1260-ին [[Թիֆլիս]] (Տփղիս) լքած վրաց թագաւոր Դաւիթին՝ Լաշայի որդւոյն, ու [[Վրաստան]]ի ժողովուրդը փրկելու համար եւ թաթարներու դէմ ապստամբութիւն կազմակերպելու պատրուակով ոստիկան Արղունը կը ձերբակալէ թագուհի Գոնցան, Հասան Ջալալին, Զաքարէ ամիրսպասալարի որդուն՝որդին՝ ՇահնշահինՇահնշահը ևեւ ուրիշներուն։ուրիշներ։ Փրկագինով բոլորն ալ կ'ազատին, բացի Մեծն Ջալալէն, որու Արղուն կը ստիպէ ուրանալ հաւատքը եւ ''«եդեալ փայտ ի պարանոց նորա եւ երկաթ յոտս նորա»'', կը տանի Ղազվին (Իրան)։ [[Հասան Ջալալ]] հաւատափոխ չ'ըլլար 1261-ին Արղունի դահիճներն «անդամ առ անդամ կը յօշոտեն զինք»։ Հասան Ջալալ Տովլայի մարմինին վրայ լոյս կ'իջնէ, եւ պարսիկ մը, ատիկա տեսնելով, կը հաւատայ, որ ան սուրբ է, կը հաւաքէ անոր մարմինին մասերը եւ կը պահէ չոր ջրհորի մը մէջ։ Հասան Ջալալի Աթաբեկ-Իվանէ որդին նահատակ հօր մասունքները կը բերէ հայրենիք եւ կ'ամփոփէ մօր՝ Մամքանի՝ արդէն կառուցած վանքին գաւիթին մէջ։ Մինչեւ օրս Ջալալ Մեծի տապանաքարը կը գտնուի Գանձասարի վանքին գաւիթին մէջ։

Ժէ. դարուն Գանձասարի կաթողիկոսները սերտ համագործակցած են [[Արցախ]]ի մելիքութիւններումելիքութիւններուն ազատագրական ոգորումներուն։ Ժը. դարուն անիկա դարձած է ազատագրական շարժումներու կեդրոն։ Դարասկիզբին [[Եսայի Հասան-Ջալալյան|Եսայի Հասան-Ջալալեան]] կաթողիկոսին շուրջ համախմբուած էին շարժման ղեկավար գործիչները։ Ազատագրական շարժման կեդրոնի դերը պահպանուած է մինչեւ [[1815 թվական|1815]], երբ ցարական կառավարութեան հրահանգով Գանձասարի կաթողիկոսութիւնը կը վերանայ, իսկ անոր փոխարինած մետրոպոլիտութեան աթոռանիստը կը դառնայ [[Շուշի]]ն։

Գանձասարի Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ հիւսիսային պատին Հովասափ ՄիայնակեցինՄիայնակեցի 1240-ին կ'արձանագրէ Հասան Ջալալ Մեծի Ուխտը։ Ըստ Հասան Ջալալ Մեծի 27 տողէ բաղկացած կտակին՝ երբ կը սկսի Գանձասարի կառուցումը եւ քարագործ վարպետները կը հասնին արեւելեան լուսամուտին, մայրը՝ Խորիշահ, [[Աբգար թագավոր|Աբգար թագաւորին]] կնոջ՝ Հեղինէին նման, Երուսաղէմ կ'երթայ եւ մինչեւ իր կեանքին վերջը կը ճգնի Ս. Յարութիւն տաճարին մէջ։ Ըստ իր կտակին՝ ան եկեղեցիները ազատ կը կացուցէ հարկերէ։ Գանձասարի վանքը շուրջ 1400-ին դարձած է Աղուանից կաթողիկոսութեան աթոռանիստը։ Այս վանքին մէջ կաթողիկոսներուն հետ հանդիպումներ ունեցած են 16-17-րդԺզ. եւ Ժէ. դարերու հայ ազատագրական շարժման նշանաւոր գործիչներ [[Իսրայէլ Օրի|Իսրայէլ Օրին]] եւ [[Յովսէփ Էմին|Յովսէփ Էմինը]]։ Այստեղ շատ յիշարժան գիրքեր գրուած են՝ [[Ժե. դար|Ժե. դարուն]] Մատթէոս Մոնողոնի տաղերու ժողովածուն, ուր ներառուած է [[Մեծն Աղեքսանտր|Ալեքսանտր Մակեդոնացի]]<nowiki/>ի չափածոյ պատմութիւնը, իսկ Ժը. դարուն՝ [[Հովհաննես Բ կաթողիկոս|Յովհաննէս Բ. կաթողիկոս]]ի «Դատաստանագիրքը»։