«Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 30.
'''Հայաստանի Հանրապետութիւն''', պետութիւն [[Անդրկովկաս]]ի մէջ։ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] սահմանագլխուն, [[Հարաւային Կովկաս]]ի մէջ։
[[Մշակոյթ|Մշակութային]], [[կրօն]]ական
[[21 Սեպտեմբեր]] [[1991]]-ին համաժողովրդական հանրաքուէով մը, Հայաստանը անկախացաւ։
Տող 97.
==== Վանի թագաւորութիւն ====
''Հիմնական յօդուած'' [[Վանի Թագաւորութիւն]]
[[null|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Urartian_Fresco02.jpg|աջից|մինի|Էրեբունի ամրոցի որմնանկար]]
Պատմական Հայաստանի տարածքին առաջացած հնագոյն պետութիւնը [[Վանի Թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութիւնն]] էր (Ուրարտու)՝ [[Վան]] մայրաքաղաքով (Ն.Ք. 9-6-րդ դարեր)։ Այն հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է Մենուա (Ն.Ք. 810-786), [[Արգիշտի Ա․|Արգիշտի Ա.]] (Ն.Ք. 786–764) եւ [[Սարդուրի Բ.]] (Ն.Ք. 764–735) արքաներու օրօք՝ զբաղեցնելով [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհի]] տարածքը, [[Իրան|Արեւմտեան Իրանը]], Հարաւային [[Միջագետք|Միջագետքը]] եւ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական]] ծովի ափամերձ տարածքները։ Արարատեան դաշտի տարածքին հիմնադրուած են Թէյշեբաինի, Արգիշտիխինիլի եւ Էրեբունի քաղաք-ամրոցները. վերջինիս անուան հետ ընդունուած է կապել Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաքի՝ [[Երեւան|Երեւանի]] անունը։
Տող 102 ⟶ 104՝
Վանի թագաւորութենէն մեզ հասած են բազմաթիւ քարէ արձանագրութիւններ, բերդերու ու տաճարներու մնացորդներ, որոնք կը վկայեն պետութեան հարուստ մշակոյթի ու զարգացած պետական համակարգի մասին։ Ն.Ք. 8-րդ դարու կէսերէն սկսած Վանի թագաւորութիւնը կը թուլանայ եւ անկում կ՚ապրի [[Ասորեստան|Ասորեստանի]] եւ Հիւսիսային [[Կովկաս|Կովկասի]] ցեղերու՝ սկիւթներու ու կիմմերներու դէմ պատերազմներու արդիւնքովմ։ Ուրարտուի վերջին թագաւոր Ռուսա Դ-ն իշխած է Ն.Ք. 609–590 (կամ 585) թուականներուն, որմէ ետք Վանի թագաւորութիւնը դադրած է գոյութիւն ունենալ։ Հայերը կամ անոնց անմիջական նախնիները բնակած են Վանի թագաւորութեան տարածքին, եւ անոր յաջորդած [[Երուանդունիներ|Երուանդունեաց թագաւորութիւնը]] եղած է զուտ հայկական։
Համաշխարհային պատմագիտութեան մէջ չկայ միարժէք կարծիք Վանի թագաւորութեան եւ հայ ժողովուրդի կապի մասին։ Գիտնականներու զգալի մասը կ՚առանձնացնէ ուրարտական լեզուն եւ մշակոյթը հայկականէն՝ համարելով, որ հայկական ցեղերը գերիշխանութեան հասած են Հայկական լեռնաշխարհի տարածքին միայն Վանի թագաւորութեան կործանումէն ետք։ Ըստ մէկ այլ վարկածի, որ կ՚ընդունուի քանի մը հայ պատմաբաններու կողմէ, Վանի կամ Արարատեան թագաւորութիւնը ի սկզբանէ եղած է զուտ հայկական կազմաւորում, եւ Ն.Ք. 6-րդ դարու սկիզբը տեղի ունեցած է ընդամէնը իշխող դինաստիայի փոփոխութիւն։
=== Երուանդունիներու թագաւորութիւն ===
''Հիմնական յօդուած'' [[Երուանդունիներ]]
[[null|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Silver_Rhyton.jpg|աջից|մինի|[[Երզնկա|Երզնկայի]] մէջ գտնուած [[Արծաթ|արծաթեայ]] պտեակ]]
Ն.Ք. 570-ականներուն [[Մերձաւոր Արեւելք|Մերձաւոր Արեւելքի]] քաղաքական ասպարէզին մէջ կը յայտնուի [[Երուանդունիներ|Երուանդունիներու թագաւորութիւնը]]։ Հայաստանի պետական -սահմանները համընկած են ճիշդ Արարատեան տէրութեան եւ հայ ժողովուրդի էթնիկական սահմաններուն։ Ասոր մասին կը վկայեն յոյն պատմիչ Հերոդոտոսի, ասորի ճանապարհորդ Մար Ապաս Կատինայի եւ այլոց աշխատութիւնները։ Երուանդ Ա. Հայկազեանի որդին՝ Տիգրան Ա-ը (Ն.Ք. մօտ 560–535), պարսից Աքեմէնեան արքայ Կիւրոս Բ. Մեծի հետ Ն.Ք. 550-ին մասնակցած է Մարաստանի, իսկ 538-537-ին Բաբելոնիայի թագաւորութիւններու կործանման։ Հայկազեան-Երուանդունիները շարունակաբար գահակալած են մինչեւ Ն.Ք. 3-րդ դարու վերջը։
[[Մեծն Աղեքսանտր|Ալեքսանտր Մակեդոնացիի]] արշաւանքներէն եւ Ն.Ք. 331-ինին Աքեմէնեան տիրակալութեան անկումէն ետք, Հայաստանի մէջ գահակալող Երուանդ Գ-ը իրեն հռչակած է անկախ թագաւոր (Ն.Ք. 331 - մօտ 300) եւ պայքարած յունա-մակեդոնական նուաճողներու դէմ։ Անոր աջակցութեամբ Ն.Ք. 331-ին [[Փոքր Հայք|Փոքր Հայքի]] թագաւոր հռչակուած է զօրավար եւ անոր թերեւս մերձաւոր ազգական Միթրաուստեսը (Միհրուայիշտ)։ Երուանդ Գ. արքան, հակահարուած հասցնելով Ալեքսանտր Մակեդոնացիի զօրավարներ Մեմնոնի եւ Սելեւկոս Նիկատորի ոտնձգութիւններուն, յաջողութեամբ պաշտպանած է [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] թագաւորութեան անկախութիւն։ Անոր աջակցութեամբ իրենց անկախութիւնը պահպանած են նաեւ փոքրասիական քանի մը պետութիւններ՝ Փոքր Հայքի, Պոնտոսի եւ Կապադովկիայի թագաւորութիւնները։
Ն.Ք. 3-րդ դարու ընթացքին Մեծ Հայքէն կ՚անջատուին [[Ծոփք|Ծոփքի]] եւ Կոմմագենէի թագաւորութիւնները, ուր նոյնպէս կ՚իշխէին Երուանդունիները։ Անոնք կը հատեն սեփական դրամները, կը կառուցեն քաղաքներ ու բերդեր։ Հայաստանը կը կորսնցնէ միասնականութիւնը, որ վտանգ կըէ հանդիսանայ իր անկախութեան համար։ Ծայրագաւառներէն շատերը կ՚անցնին հարեւան պետութիւններու ազդեցութեան եւ գերիշխանութեան տակ։
Երուանդ Դ. Վերջինը (Ն.Ք. 220-201) [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեանի]] եւ [[Երասխ (գետ)|Երասխի]] գետախառնման մօտ հիմնադրած է [[Երուանդաշատ]] նոր մայրաքաղաքը, որմէ քիչ հիւսիս՝ [[Երուանդակերտ|Երուանդակերտը]] եւ [[Երուանդաւան|Երուանդաւանը]], իսկ Ախուրեանի աջ ափին՝ [[Բագարան]] աւանը։ Ն.Ք. 200-ին սելեւկեան զօրքերու աջակցութեամբ հայ զօրաւար Արտաշէսը տապալած է Երուանդ Դ.-ին եւ կարգուած Մեծ Հայքի կուսակալ։[[Պատկեր:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|մինի|աջից|300px|Արեւելեան Հայաստանի պատկերը՝ նկարահանուած ՆԱՍԱ-յի (ԱՄՆ) արբանեակէն։]]
== Հայաստանի մեծ քաղաքներ ==
| |||