«Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Տող 146.
Մարզպանական Հայաստանը արտօնեալ կարգավիճակով ինքնավար պետութիւն էր, ուր կը պահպանուէին հայ նախարարներու եւ բարձրադաս հոգեւորականներու աւանդական իրաւունքներն ու արտօնութիւները, պաշտօնակալութիւնները, հայկական զօրաբանակը, հարկային համակարգը եւ այլն։ Հայ նախարարներու քաղաքական միասնութիւնը կ՚արտայայտուէր ընդհանուր զօրաբանակով, որ կը գլխաւորէր հայոց սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, ըստ անհրաժեշտութեան Հայոց կաթողիկոսի նախագահութեամբ գումարուող համազգային ժողովով։ Հայաստանի մէջ մարզպան նշանակուած են նաեւ ազգութեամբ հայ մեծատոհմիկ նախարարներ, որոնցմէ առաջինն էր [[Վասակ Սիւնի|Վասակ Սիւնին]] (443–451)։ 440-ականներուն պարսից արքունիքը որդեգրեց մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարութիւնը վերացնելու եւ այն պարսկական սովորական նահանգի վերածելու քաղաքականութիւն։
Անոր յաջորդեց 447-ին տեղի ունեցած աշխարհագիրը (մարդահամար եւ եկամուտներու հաշուառում), մեհեաններու ու ատրուշաններու կառուցումը։ Պարսից շահ Հազկերտ Բ.-ը 449-ին յատուկ հրովարտակով հայոց նախարարներէն պահանջեց ուրանալ [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութիւնը]] եւ ընդունիլ [[Զրադաշտականութիւն|զրադաշտականութիւնը]], որմով հայերը կը զատուէին հարեւան բիւզանդացիներէն եւ աստիճանաբար կը ձուլուէին պարսիկներուն։ Հայերը կը մերժեն այս պահանջը եւ կ՚ընդուզին պարսիկներու դէմ սպարապետ [[Վարդան Մամիկոնեան|Վարդան Մամիկոնեանի]] գլխաւորութեամբ։ 450-ին կը սկսի [[Վարդանանց Պատերազմ|Վարդանանց պատերազմը]], որ կ՚աւարտի [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայրի ճակատամարտով]] ([[26 Մայիս]] [[451 թուական|451]] )։ Հայերը յետագային եւս ստիպուած եղած են պայքարիլ ինքնուրոյնութիւնը պահպանելու համար ([[Վահանանց Պատերազմ|Վահանանց պատերազմ]], 481-484, [[Կարմիր Վարդանի ապստամբութիւն]], 571-572), որու արդիւնքով տեղի ունեցած է [[Հայաստանի Երկրորդ Բաժանումը|Հայաստանի երկրորդ բաժանումը]] ([[591 թուական|591]]) եւ երկրի հիմնական մասը անցած է [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]]: Հայաստանի բիւզանդական հատուածին մէջ եւս կայսրերը կը վարէին ձուլման քաղաքականութիւն։ Հուստինիանոս Ա. կայսրը (527–565), որ կը ձգտէր վերականգնել նախկին Հռոմէական կայսրութեան հզօրութիւնը, իրեն կ՚ենթարկէր [[Հիւսիսային Ափրիկէ|Հիւսիսային Ափրիկէն]], [[Սպանիա|Սպանիան]] ու [[Իտալիա|Իտալիոյ]] որոշ գավառներ։ Ան կը վերացնէ հօրմէ աւագ որդի ժառանգութեան իրաւունքը, որու արդիւնքով հայ նախարարական տուներու հզօրութիւնը կը վերանայ, եւ անոնք կը վերածուին շարքային բերդատէրերու։ Հայ նախարարներուն կը ստիպէին մեկնիլ կայսրութեան սահմաններ՝ պայքարելու թշնամիներու դէմ։ Յիշարժան է [[Սմբատ Բագրատունի|Սմբատ Բագրատունիի]] ըմբոստացումը Մորիկ կայսեր դէմ։ Արդիւնքով կայսրը անոր նետել տուաւ [[Պոլիս|Կոստանդնուպոլիսի]] [[Կրկէս|կրկէսի]] գազաններու առջեւ՝ յոշոտման։ Հայ նախարարը կրցաւ յաղթել [[Ցուլ|ցուլին]], [[Առիւծ|առիւծին]] ու [[Արջ|արջին]], ապա ազատ արձակուեցաւ։
==== Արմինիա կուսակալութիւն ====
Հիմնական յօդուած՝ [[Արմինիա Կուսակալութիւն]]
7-րդ դարու 30-ականներուն [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզիին]] մէջ տեղի ունեցած քաղաքական ու կրօնական տեղաշարժերու արդիւնքով ձեւաւորուեցաւ [[Արաբական Խալիֆայութիւն|Արաբական խալիֆայութիւնը]]։ 640–650-ականներուն Արաբները երեք անգամ արշաւած են Հայաստան, որմէ ետք հայ նախարարները [[Թէոդորոս Ռշտունի|Թէոդորոս Ռշտունիի]] գլխաւորութեամբ որոշեցին հաշտութեան եւ դաշնային պայմանագիր կնքել արաբներու հետ։ 652-ին հայերը [[Ասորիք|Ասորիքի]] արաբ կառավարիչ Մուաուիայի հետ [[Դամասկոս|Դամասկոսի]] մէջ կը կնքեն հայ-արաբական պայմանագիրը, որու արդիւնքով Հայաստանը կէս դար ժամանակահատուածով արտօնեալ դիրք ու ինքնիշխանութիւն կը ստանայ։ 698-700-ականներուն արաբներու հերթական արշաւանքի արդիւնքով Հայաստանը գրաւուեցաւ, եւ [[Վրաստան|Վրաստանի]] ու [[Աղուանք|Աղուանքի]] հետ մտցաւ մէկ վարչաքաղաքական միաւորի՝ Արմինիա կուսակալութեան մէջ։ Երկիրը սկսաւ կառավարիլ արաբ ոստիկանը, որ կը նստէր [[Դուին]] քաղաքին մէջ։ Անոր զուգահեռ բարձր դիրք ունէին կրօնական առաջնորդ հայոց կաթողիկոսը եւ քաղաքական առաջնորդ հայոց իշխանը։ Արաբ հարկահաւաքի պաշտօնի կողքին կար հայկական համարժէքը՝ իշխանաց իշխանը։ Հայոց այրուձիի հրամանատարութիւնը կը շարունակէր գտնուիլ սպարապետի ձեռքը։ Միաժամանակ, [[Վասպուրական|Վասպուրականի]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիքի]] եւ [[Վրաստան|Վրաստանի]] մէջ 9-րդ դարէն կը նշանակուի գահերէց իշխանի պաշտօնը։ Ան վերադասի իրաւունք կը ստանար միւս բերդատէր նախարարներու հանդէպ։
[[Պատկեր:David_of_Sasun_2.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:David_of_Sasun_2.JPG|ձախից|մինի|Սասունցի Դաւիթի արձանը Երեւանի մէջ]]
Արաբական տիրապետութիւնը երկպառակութիւն կը մտցնէ հայ աւագանիի շարքերուն մէջ. [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագաւորներու թագադիր ասպետները՝ Սպերի տէր Բագրատունիները կը կարողանան իրենց շուրջ համախմբել բազմաթիւ նախարարական տուներ, որոնք կը սատարեն արաբական քաղաքականութիւնը, եւ սեփական ուժերով պետութիւնը վերականգնելու գաղափարը։ Անոր հակառակ Տայքի տէրերը՝ հայոց [[Սպարապետ|սպարապետի]] պաշտօն զբաղեցնող Մամիկոնեանները, ունէին բիւզանդական կողմնորոշում եւ կը փորձէին կայսրութեան զօրքերով դուրս վտարել արաբներուն Հայաստանէն եւ վերականգնել բիւզանդական գէրիշխանութիւնը։ 8-րդ դարուն հայերը քանի մը անգամ [[Ապստամբութիւն|ապստամբեցան]] Արաբական խալիֆայութեան դէմ, սակայն էական արդիւնքի չկրցան հասնիլ՝ այս անջատուածութեան պատճառով։ Մէկդարեայ պայքարը աւարտեցաւ [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու]] յաղթանակով, որոնք գլխաւորեցին հայոց պետականութեան վերականգնման պայքարը։
8-րդ դարու վերջէն Բագրատունիները կը գլխաւորէին երկրի բոլոր կարեւոր պաշտօնները, եւ գահերէց իշխաններ կը նշանակէին իրենց հաւատարիմ զինակիցներուն՝ [[Արծրունիներ|Արծրունիներուն]], [[Սիւնիներ|Սիւնիներուն]] ու [[Վրաց Բագրատունիներ|Վրաց Բագրատունիներուն]]։ [[Աշոտ Մսակեր]] Բագրատունին դարձաւ հայոց իշխան եւ իր տիրոյթներուն միացուց Մամիկոնեաններու հայրենիք [[Տարօն|Տարօնը]] եւ [[Տայք|Տայքը]], [[Կամսարական]] իշխաններու կալուածք [[Շիրակ (գաւառ)|Շիրակը]] եւ [[Արագածոտն|Արագածոտնը]]: 9-րդ դարու կիսուն՝ 850–855-ականներուն, հայերը կրկին ապստամբութեան դրօշ բարձրացուցին արաբական տիրապետութեան դէմ։ 850-ին հայերը Հայաստանէն կը հեռացնեն ոստիկան Ապուսեթին, իսկ 851-ին արաբական բանակի գլուխ կ՚անցնի անոր որդի Եուսուֆը։ Հայոց մարզպան եւ իշխանաց իշխան [[Բագրատ Բ. Բագրատունի|Բագրատ Բագրատունիի]] որդիները՝ Աշոտն ու Դաւիթը, կրնան արժանի հակահարուած տալ թշնամիի զօրքերոււն, իսկ Եուսուֆը կը սպանուի։ Այս դէպքերը արտացոլուած են [[Սասունցի Դաւիթ]] էպոսի հիմքը։
853–855-ականներուն պայքարը կը ղեկավարէր Բագրատի եղբօր՝ [[Սմբատ Խոստովանող|Սմբատ Խոստովանողի]] որդի [[Աշոտ Ա. Բագրատունի|Աշոտը]]: Ան կը պայքարի թուրք զօրավար բանակի դէմ եւ 855-ին յաղթանակով կ՚աւարտի ապստամբութիւնը<ref name="aghayan_hay_jox_patmutyun_3">Ծ. Պ. Աղայեան. «Հայ ժողովրդի պատմութեան նկարազարդ ակնարկներ» էջ 31-37:</ref>: Աշոտը 855-ին կը դառնայ հայոց իշխան, ապա նաեւ՝ սպարապետ ու իշխանաց իշխան։ Շատերու վկայութեամբ՝ Աշոտին կը պակսէր միայն թագաւորական թագը։ Անոր կը նպաստէ նաեւ 876-ին հայազգի [[Բարսեղ Ա. Մակեդոնացի]] կայսեր գահակալումը եւ [[Հայկական (Մակեդոնական) Հարստութիւն|Հայկական (Մակեդոնական) հարստութեան]] հիմնադրումը Բիւզանդիոյ մէջ։ 885-ին կաթողիկոս [[Գէորգ Գառնեցի|Գէորգ Գառնեցին]] Բագարան քաղաքին մէջ Աշոտին կ՚օծէ հաեօց թագաւոր։ Թագ եւ թագաւորական զգեստներ կ՚ուղարկեն [[Պաղտատ|Պաղտատի]] խալիֆն ու Բիւզանդիոյ կայսրը. հայոց պետականութիւնը կը վերականգնուի Բագրատունիներու դրօշի ներքոյ։[[Պատկեր:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|մինի|աջից|300px|Արեւելեան Հայաստանի պատկերը՝ նկարահանուած ՆԱՍԱ-յի (ԱՄՆ) արբանեակէն։]]
== Հայաստանի մեծ քաղաքներ ==
| |||