«Հայկական Լեռնաշխարհ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎Ծանօթագրութիւններ: replaced: [[Կատեգորիա: → [[Ստորոգութիւն: using AWB
No edit summary
Տող 1.
'''Հայկական Լեռնաշխարհ''' կամ '''Հայկական ԲարձրավանդակԲարձրաւանդակ''', պատմաաշխարհագրականպատմա-աշխարհագրական տարածք, հայ ժողովուրդի բնօրրան։ Կը գտնուի [[ԱռաջաւորՄիջին Ասիա|Առաջաւոր Ասիոյ]]արեւելքի տարածքին՝ [[իրան]]ական եւ փոքրասիական բարձրավանդակներունբարձրաւանդակներուն միջեւ։միջեւ․ Հիւսիսէն հիւսիսէն [[Կովկաս]]եան լեռներն են եւ [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ը, հարաւէն՝ [[Միջագետք]]ի դաշտավայրը։
 
Հայկական բարձրավանդակըբարձրաւանդակը նկատելիօրէն կը տարբերի շրջակայ տարածքներէն. այն ունի 1 500 - 1 800 մեթր միջին բարձրութիւն, իսկ առանձին գագաթները ունին աւելի քան 3 000 - 4 000 մեթր բացարձակ բարձրութիւն։ [[Գերմանիա|Գերմանացի]] աշխարհագէտ Քարլ Ռիթթերը (Carl Ritter) Հայկական լեռնաշխարհը անուանած է օդով եւ ջուրով հարուստ «լեռնային կղզի»։ Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր կէտը [[Մեծ Մասիս]]ն է (Արարատ, 5 165 մ)։ Բարձրութեամբ լեռնաշխարհի երկրորդն է [[Սաւալան]]ը (Հայկական կամ Ղարատաղի լեռները, Իրան, բարձրութիւնը՝ 4 811 մեթր), երրորդը՝ [[Սիփան]]ը ([[Վանայ լիճ]]ի արեւմտեան ափին մօտհիւսիսը, բարձրութիւնը՝ 4 434 մ), չորրորդը՝ Ճիլոն ([[Կորդուաց Լեռներ|Կորդուաց լեռներ]], 4 168 մ), հինգերորդը՝ [[Արագած]]ը (Հայաստանի Հանրապետութիւն, 4 090 մ)։
 
Լեռնաշխարհի տարածքը մօտ 400 000 քառակուսի քիլոմեթր է։ Այդ տարածքին մէկ մասին գոյութիւն ունին հայկական երկու պետութիւններ՝ Հայաստանի[[Հայաստան]]<nowiki/>ի եւ Լեռնային [[ՂարաբաղԱրցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]]ի հանրապետութիւնները<ref group="Ն">Համաձայն Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության [http://www.president.nkr.am/am/constitution/fullText/#chapter1 Գլուխ 1–ի հոդված 1. կետ 2.–ի՝] «Արցախի Հանրապետություն և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն անվանումները նույնական են»:</ref>, որոնք միասին (մօտ 42 000 քմ²) կը կազմեն հայկական լեռնաշխարհի տարածքի մօտ 11% տոկոսը։ Գրեթէ նոյնքան տարածք կը զբաղեցնէկազմէ լեռնաշխարհի այն հատուածը, որ կը պատկանի Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան։ Ազրպէյճանի տարածքին կը գտնուին լեռնաշխարհի գաւառներէն Գարդմանը եւ Գողթանը ([[Նախիջեւան]]), Վրաստանէն՝Վրաստանին՝ [[Ջաւախք]]ը։ Հայկական բարձրավանդակիբարձրաւվանդակի մօտ երկու երրորդը այժմ կը գտնուի [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] Հանրապետութեան կազմին մէջ։
 
== Լեռնագրութիւն ==
[[Պատկեր:Caucasus.A2001306.0815.250m.jpg|մինի|300px|Հայկական լեռնաշխարհի արբանեակային քարտէսը]]
Հայկական լեռնաշխարհը ընդարձակ երկիր է՝ շուրջ 400 հազար քմ² տարածքով։ Անոր կեդրոնական մասըմասին կը զբաղեցնէգտնուի Հայկական հրաբխային բարձրավանդակը։բարձրաւանդակը։ Տարածքը կտրտուած է բազմաթիւ լեռնաշղթաներով, որոնց միջեւ ինկած են արգաւանդ [[հարթավայր]]երն ու [[սարահարթ]]երը։ Հայկական լեռնաշխարհի կեդրոնական շրջանները ([[Այրարատ]], [[Վասպուրական]], [[Տուրուբերան]]) ստացած են «Միջնաշխարհ» անունը։
 
Հայկական լեռնաշխարհը երկրաշարժի գօտի է։ Այստեղ յաճախյաճախակի կանեն ցնցումներ։ցնցումները։ [[1988 թուական|1988]] թուականի [[Դեկտեմբեր 7]]-ին՝ առաւօտեան ժամը 11։41, տեղի ունեցաւ ամենախոշոր՝ամենացնցիչ՝ [[Սպիտակ]]ի երկրաշարժը, որուն պաճառաւ մեր ՀԽՍՀ–ն ունեցաւ մարդկային եւ նիւթական մեծ կորուստ։
 
Կան նաեւ բազմաթիւ մարած հրաբուխներ։ Այստեղ էկը [[Առաջաւորգտնուի Աայիա|ԱռաջաւորՄիջին Ասիոյ]]Արեւելքի միակ գործող հրաբուխը՝ [[Թոնդրակ]]ը կամ Թոնդուրեկը՝ [[Ծաղկանց Լեռներլեռներ|Ծաղկանց լեռներլեռներուն]]ուն։։ Հրաբխային աշխուժութիւնը, սակայն, տարածուած է շատ լեռներով։ Օրինակ՝ [[Վանայ լիճ]]ի արեւմտեան ափին բարձրացող [[Նեմրութ Լեռ|Նեմրութ]] լերան վերջին ժայթքումը տեղի ունեցած է 1441 թուականին։ Այժմ անոր խառնարանին մէջ լիճ գոյացած է, որ իր մեծութեամբ աշխարհի ամենամեծ խառնարանային լիճերէն կը համարուի։
 
Երկրի լեռնային ելեւէջքիելեւէջի տեղագրութեան (relief and topography) եւ արտաքին ազդակներու հետեւանքով Հայկական լեռնաշխարհի բնական պայմանները՝ կլիման, [[հող]]երը, բոյսերը, [[Կենդանիներ|կենդանի]]ները, բազմազան են։ Այդ բոլորը ենթարկուած են ուղղաձիգ գօտեւորման օրէնքին։ Այստեղ առկայ են կիսաանապատներէն մինչեւ լեռնային բաց դաշտ (ռուս.՝ թունտրէ այսինքն բաց դաշտ) եւ նոյնիսկ լեռնային-բեւեռային բնական բոլոր գօտիները։ Եւ այդ բոլորը իրարու յաջորդած են ընդամէնը 75—200 մեթրի վրայ։ Բնական պայմաններուն այդպիսի խառնաշփոթութիւնն ալ պայմանաւորուած է երկրի առանձին շրջաններուն տարբեր զբաղմունքներու առաջացմանն ու զարգացման։
 
=== Սահմաններ ===
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ ապրած ու իր բազմադարեան պատմութիւնը կերտած է հայ ժողովուրդը։ Այն բնական պայմաններու իւրօրինակ համալիր է, բնագիտաաշխարհագրական առանձին միաւոր։ [[Բարձրավանդակ]]ըԲարձրաւանդակը ուշագրաւ է իր մակերեւոյթի ինքնատիպ երիտասարդ [[Հրաբուխ|հրաբխային]] դաշտային բնավայրերով եւ միջլեռնային գոգաւորութիւններով, բարձր լեռնային լիճերով եւ արագահոս գետերով, ցայտուն արտայայտուած յառաջընթաց գօտիականութեամբ։ Այստեղ կը հանդիպին երկրագունդի գրեթէ բոլոր բնական գօտիները նաեւ մերձարեւադարձային գօտին (''tropical zone'') մինչեւ ձիւնամերձ գօտի։ Ամենաբարձր կէտը Մասիս ([[Արարատ Լեռ|Արարատ]]) լեռն է, որ ունի 5 165 մեթր բարձրութիւն։
 
Լեռնաշխարհի հիւսիսային սահմանը [[Փոքր Կովկաս]]ի եւ ԱրեւելապոնտականԱրեւելեան պոնտական լեռնային համակարգերն են։ Արեւելքի սահմանը Փոքր Կովկասով կը հասնի մինչեւ [[Ղարատաղի Լեռներ|ՂարատաղիՂարաբաղի լեռներ]]ը եւ Սոհունտ լեռ։ Թեքուելով դէպի [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճ]]ին կողմը՝ կը ներառէ լիճի ափամերձ գաւառները եւ կը հասնի [[Հայկական Տաւրոս]]ի շարունակութիւնը համարուող Կորդուաց լեռնաշղթային։ Լեռնաշխարհի հարաւային սահմանը կը հասնի [[Մարտին]]ի կամ Մասիոս լեռներ եւ Հայկական (Արեւելեան) Տաւրոս։ Հասնելով [[Եփրատ գետ]]ին՝ արեւմտեան սահմանը Անտիտաւրոս լեռներով կը հասնի [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ին ու Արեւելապոնտական լեռներուն։ Հարեւան երկրներէն՝ Փոքրասիական բարձրավանդակէն եւ [[Իրան]]ական լեռնաշխարհէն բարձրադիր ըլլալուն պատճառով գերմանացի արեւելագէտները այն կոչեր են «լեռնային կղզի»։ Լեռնաշխարհը ունի ծովիու մակերեւոյթէն 1500-1800 մեթր միջին բարձրութիւն։ Ընդհանուր տարածքը մօտ 400 000 քմ² է։
 
Տարբեր ուղղութեամբ երկարող լեռնաշղթաները միմեանց միջով կտրելով երկիրը վերածած են բազմաթիւ փակ շրջաններու։ Լեռնաշղթաներու միջեւ ինկած են ձորեր, հովիտներ եւ դաշտեր։ Երկիրին վրայ հիմնականօրէն տարածուած են հրաբուխային [[սարահարթ]]եր եւ առանձին լեռնազանգուածներ, բեկորային ու ծալքաւոր լեռներ, կերտուածական tectonic իջուածքներ։ Հայկական լեռնաշխարհը կը մտնէ [[երկրաշարժ]]ներու գօտիին մէջ։ Այստեղ կը գտնուի [[Առաջաւոր Ասիա|Առաջաւոր Ասիոյ]] միակ գործող հրաբուխը՝ Թոնդուրեկը (Մասիսէն հարաւ-արեւմուտք), որուն խառնարանէն դուրս կու գան ջրային գոլորշիներ, ծծմբային ու ածխածնային կազեր եւ մանր քարակտորներ, իսկ ստորոտէն կը բխին հանքային տաք [[աղբիւր]]ներ։