|
'''Հայաստանի Հանրապետութիւն''', պետութիւն [[Անդրկովկաս]]ի մէջ։ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] սահմանագլխուն, [[Հարաւային Կովկաս]]ի մէջ։
[[Մշակոյթ|Մշակութային]], [[կրօն]]ական եւ քաղաքական տեսանկիւնէն երբեմն ընդունուած է նկատել [[եւրոպա]]կան երկիր։ Հիւսիսէն սահմանակից է [[Վրաստան]]ին, արեւելքէն՝ [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ազրպէյճանին]], հարաւ-արեւելքէն՝ [[Արցախ|ԼեռնայինԱրցախի ՂարաբաղիՀանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]], [[հարաւ]]էն՝ [[Իրան]]ին, հարաւ–արեւմուտքէն՝ Ազրպէյճանի վերահսկողութեան տակ գտնուող [[Նախիջեւան]]ի Ինքնավար Հանրապետութեան, արեւմուտքէն՝ [[Թուրքիա]]յին։
[[21 Սեպտեմբեր]] [[1991]]-ին համաժողովրդական հանրաքուէով մը, Հայաստանը անկախացաւ։ Հայաստանի բնակչութեան 99%-ը «Այո» ըսաւ անկախութեան եւ Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն Խորհուրդը ընդունեց «Անկախութեան մասին հռչակագիր»-ը, հռչակելով Հայաստանի Հանրապետութեան (ՀՀ) անկախութիւնը։ [[Սեպտեմբերի 21]]-ը կը նշուի որպէս ազգային տօն։
Հայաստանի բնակչութեան 99%-ը «Այո» ըսաւ անկախութեան եւ Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն Խորհուրդը ընդունեց «Անկախութեան մասին հռչակագիր»-ը, հռչակելով Հայաստանի Հանրապետութեան (ՀՀ) անկախութիւնը։ [[Սեպտեմբերի 21]]-ը կը նշուի որպէս ազգային տօն։
* ՀՀ պետական լեզուն [[հայերէն]]ն է, իսկ գիրը՝ 5-րդ դարուն [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի ստեղծած հայկական գիրը։
[[Պատկեր:Hayk statue.JPG|ձախից|մինի|[[Հայկ նահապետ]] ([[Նոր Նորք համայնք]])]]
Հայոց անուանադիր նախնին [[Հայկ նահապետ|Հայկ]]ն է։ Սերունդները յետագային անոր անունով ալ կոչուած են՝ ''հայկազունք, հայք, հայեր,'' երկիրը՝ [[Հայք]], ''Հայոց աշխարհ''։ [[Միջին դարեր]]ուն «Հայ» արմատին աւելցաւ [[Իրանական լեզուներ|իրանական]] «-ստան» վերջածանցը, որ ունի ''երկիր'', ''տարածք'' իմաստը։ Այդպէս «Հայք» կամ «Մեծ Հայք» եզրոյթը փոխուեցաւ ''Հայաստանի''։
[[Մովսէս Խորենացի]]ի եւ [[Միքայէլ Չամչեան]]ի համաձայն՝ «Արմենիա» անունն սկիզբ առած է [[Արամ]] անունէն, որ [[Հայկ Նահապետ]]ի ուղիղ ժառանգորդն էր։ Իսկ [[20-րդ դար]]ու հայ պատմաբան [[ԼեոԼէօ]]յի,<nowiki/>ի կոչուածհամաձայն է«Արմէն հայոց ծագման մասին»անունը [[Յունական դիցաբանութիւն|յունական առասպելի]] հերոս Արմէնիոսի անունէն առաջացած է, որերբ ինք եւ իր ժողովուրդը գալով [[Թեսալիա]]յէնյէն՝ (այժմ՝Յունաստանի [[Պուլկարիա]]մայր ցամաաքամասին կեդրոնական նահանգ)՝ բնակած էեն [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ին տարածքին եւ ձուլուած այնտեղ ապրող ցեղերու ու ցեղային միութիւններու հետ։<ref>{{գիրք
|հեղինակ = Լեո
|մաս =
}}</ref>
Կայ նաեւ Հայաստան անուան ստուգաբանութեան [[Վրացիներ|վրացական]] տարբերակը, որուն համաձայն հայերու առաջնորդ [[Հայկ Նահապետ|Հայկ]]ը, վրացիներու առաջնորդ Քարթլոսը, կովկասյանկովկասեան տարբեր ցեղերու առաջնորդներ, եղբայրներ եղած են եւ սերած նոյն հօրմէն ու մօրմէն։<ref>Հ․ Գ․ Ժամկոչյան «Հայոց պատմություն</ref> Թէպետեւ այժմ վրացիները հայկական պետական կազմաւորումներէն մէկուն՝ Սումխու երկրի ([[Ծոփք]]-[[Քոմմակենէ]]) անունով Հայաստանը կը կոչեն ''Սոմխեթի'', ժողովուրդին՝ ''սոմեխներ''։
Հայաստանը օտարները (աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուներով) կը կոչուիկոչենի Արմէնիա՝ {{lang-en|Armenia}}, {{lang-ru|Армения}}, {{lang-ar|أرمينيا}}, {{lang-fa|ارمنستان}}, {{lang-de|Armenien}} եւ այլն։ Այդ անունը կու գայ հայկական «[[Արմէ]]» եւ «Ուրմէ» ցեղերու անուանումէն, առաջինը այդպէս անուանած են [[ասորեստան]]ցիներն ու [[բաբելոն]]ցիները։ Այնուհետեւ այդ անունը տարածուած է [[Յունաստան|յոյ]]ներու ու [[Փիւնիկիա|փիւնիկ]]եցիներու միջոցով։ Հայաստանի անունը նշուած է նաեւ [[Պեհիսթունի արձանագրութիւն|Պեհիսթունի եռալեզու արձանագրութեան]] մէջ։
== Աշխարհագրութիւն ==
=== Նախնադար ===
Հայ ժողովուրդը կազմաւորուած ու իր պատմական ուղին անցածանցուցած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]] մէջ։ Այդ հնագոյն մարդու նախնական բնակեցման այն տարածքներէն է, որ հարուստ է նախնադարունախնադարի բոլոր փուլերուն վերաբերող յուշարձաններով։
Քարէ դարը ընդունուածհնագէտները էբաժնած բաժնելեն 3երեք փուլերու՝ հինժամանակաշրջաններու՝ քարէՀին դարՔարի Դար ( պալէոլիթ''Paleolithic'', մինչեւ Ն.Ք.Ք․ա․ 12-րդ հազարամեակ), միջինՄիջին քարէՔարի դարԴար ( մէզոլիթ''Mesolithic'', Ն.Ք.Ք․ա․ 12-րդ հազարամեակհազարամեակին –մինչեւ Ն.Ք. Ք․ա․ 7-րդ հազարամեակիհազարամեակին կէսերկէսերը) եւ նորՆոր քարէՔարի դարԴար ( նեոլիթ''Neolithic'' ՆՔ․ա․. Ք. 7-րդ հազարամեակի կէսգրկէսերէն – Ն.Ք.մինչեւ 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը իրենց հերթին կը բաժնուին առանձին փուլերու։շրջաններու։▼
Նախնադարեան հասարակութեան հին քարէ դարու առաջին ենթափուլը՝ ստորին պալէոլիթը,ներկայութիւնը Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած է մօտ 100 000 տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ յայտնիայս ենժամանակաշրջանէն այսյայտնաբերուած ժամանակաշրջանիեն քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի յուշարձաններ։ Անոնցմէ յայտնի է Գուգարքի մէջ յայտնաբերուած հինՀին քարէՔարէ դարեանԴարեան կայանը, որու տարիքը մօտ 1, 8 միլիոն տարի է։ Այն Հարաւարեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]]՝ մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ կը պարունակեն նաեւ Ազոխի քարայրը [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]] մէջ, Արտին լեռան շրջակայքը եւ քանի մը յուշարձաններ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստանի]] մէջ։ Միջին պալէոլիթիՀին Քարէ Դարու ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ աւարտած է մօտ 40 հազար տարի առաջ։ Վերին պալէոլիթըՀին Քարէ Դարը կ՚ընդգրկէ մօտ 40000-14000- ականներըականներու ինկածմիջեւ ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին հինքարիդարեանՀին Քարէ Դարէն շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիսարեւելեանհիւսիս-արեւելեան, հարաւային եւ հարաւարեւմտեանհարաւ-արեւմտեան մասերուն մէջ՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] աւազանին, Կորդուաց աշխարհին, [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիսի]] աւազանին մէջ եւ այլուր։ ▼
=== Միջին Քարի Դարաշրջան ===
▲Քարէ դարը ընդունուած է բաժնել 3 փուլերու՝ հին քարէ դար (պալէոլիթ, մինչեւ Ն.Ք. 12-րդ հազարամեակ), միջին քարէ դար (մէզոլիթ, Ն.Ք. 12-րդ հազարամեակ – Ն.Ք. 7-րդ հազարամեակի կէսեր) եւ նոր քարէ դար (նեոլիթ Ն.Ք. 7-րդ հազարամեակի կէսգր – Ն.Ք. 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը իրենց հերթին կը բաժնուին առանձին փուլերու։
Միջին քարէՔարի դարուԴարուն յուշարձաններու թիւը լեռնաշխարհի սահմաններուն մէջ դեռեւս չանցնիր 35- էնը, որոնք ինչպէսկը ներառնեն բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր են, այդպէսեւ ալնաեւ՝ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Այժմեան Հայաստանի տարածքինՀանրապետուփեան այստարածքին փուլիայսպիսի յուշարձաններ կան [[Ապարանի Դաշտ|Ապարանի]] գոգաւորութեան մէջ։ ▼
=== Նոր Քարի Դարաշրջան ===
▲Նախնադարեան հասարակութեան հին քարէ դարու առաջին ենթափուլը՝ ստորին պալէոլիթը, Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած է մօտ 100 000 տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ յայտնի են այս ժամանակաշրջանի քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի յուշարձաններ։ Անոնցմէ յայտնի է Գուգարքի մէջ յայտնաբերուած հին քարէ դարեան կայանը, որու տարիքը մօտ 1, 8 միլիոն տարի է։ Այն Հարաւարեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]]՝ մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ կը պարունակեն նաեւ Ազոխի քարայրը [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]] մէջ, Արտին լեռան շրջակայքը եւ քանի մը յուշարձաններ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստանի]] մէջ։ Միջին պալէոլիթի ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ աւարտած է մօտ 40 հազար տարի առաջ։ Վերին պալէոլիթը կ՚ընդգրկէ մօտ 40000-14000-ականները ինկած ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին հինքարիդարեան շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիսարեւելեան, հարաւային եւ հարաւարեւմտեան մասերուն մէջ՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] աւազանին, Կորդուաց աշխարհին, [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիսի]] աւազանին մէջ եւ այլուր։
Նոր քարէՔարի դարուԴարուն ընթացքին՝ Ն.Ք.Ք․ա․ 8 -րդ հազարամեակի վերջերը, արդէն գոյութիւն ունէին կայացածկազմաւորուած երկրագործական հասարակութիւններ։ 1990-ականներու առաջին կիսուն Սասնոյ ջուր գետի արեւմտեան ափին պեղուած հնավայրիպեղումներու տուեալները եկանկը փաստելուփաստեն, որթէ այստեղայդտեղ կայուն բնակատեղիներ հիմնող առաջին համայնքները հանդէս կու գան արդէն Ն.Ք.Ք․ա․ 10-րդ հազարամեակէն։ Ուսումնասիրութիւններու արդիւնքովՈւսումնասիրութիւններէն ակնյայտ դարձաւ,կը որդառնայ թէ [[Հայկական Տաւրոս|Հայկական Տաւրոսէն]] դէպի հիւսիս ինկած շրջաններուշրջաններուն նորմէջ քարէՆոր դարուՔարէ Դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ Եդեսիոյ մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն մէջ բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք զբաղեցնողունեցող հրապարակ մը, որու հարեւանութեամբ պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերի տունը»: Այս հասարակութեանընկերութեան կեանքին մէջ մեծկարեւոր տեղ զբաղեցուցած ենունին հաւատալիքներն ու ծէսերը, որոնք գերազանցապէս կապուած էին նախնիներու պաշտամունքի եւ ցլիցուլի պաշտամունքի հետ։ Պորտաբլուրին մէջ բացուած են [[Երկիր]] մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ ԱյստեղԱյդտեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։ ▼
=== Մետաղի Դարաշրջան ===
▲Միջին քարէ դարու յուշարձաններու թիւը լեռնաշխարհի սահմաններուն մէջ դեռեւս չանցնիր 35-էն, որոնք ինչպէս բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր են, այդպէս ալ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Այժմեան Հայաստանի տարածքին այս փուլի յուշարձաններ կան [[Ապարանի Դաշտ|Ապարանի]] գոգաւորութեան մէջ։
Ն.Ք.Ք․ա․ 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են պղինձի-քարէՊղինձի դարՔարի Դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ պրոնզէՄետաղի դարըԴարը ( Ն.Ք.Ք․ա․ 3- րդ եւ 2-րդ հազարամեակներ)։ Լեռնաշխարհը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակի վրայ գտնուող եւ համասեռ մշակոյթով հասարակութեամբ, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Տարածում կը գտնէԿը տարածուի Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը [[Երեւան|Երեւանի]] հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ն.Ք.Ք․ա․ 3-րդ հազարամեակի վերջը երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւարեւմտեանհարաւ-արեւմտեան շրջաններուն մէջ Ն.Ք.Ք․ա․ 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին պրոնզիդարեանՄետաղի Դարուն մշակոյթը: ▼
==== Արմանի երկիրը ====
▲Նոր քարէ դարու ընթացքին՝ Ն.Ք. 8 հազարամեակի վերջերը, արդէն գոյութիւն ունէին կայացած երկրագործական հասարակութիւններ։ 1990-ականներու առաջին կիսուն Սասնոյ ջուր գետի արեւմտեան ափին պեղուած հնավայրի տուեալները եկան փաստելու, որ այստեղ կայուն բնակատեղիներ հիմնող առաջին համայնքները հանդէս կու գան արդէն Ն.Ք. 10-րդ հազարամեակէն։ Ուսումնասիրութիւններու արդիւնքով ակնյայտ դարձաւ, որ [[Հայկական Տաւրոս|Հայկական Տաւրոսէն]] հիւսիս ինկած շրջաններու նոր քարէ դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ Եդեսիոյ մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն մէջ բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք զբաղեցնող հրապարակ մը, որու հարեւանութեամբ պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերի տունը»: Այս հասարակութեան կեանքին մէջ մեծ տեղ զբաղեցուցած են հաւատալիքներն ու ծէսերը, որոնք գերազանցապէս կապուած էին նախնիներու պաշտամունքի եւ ցլի պաշտամունքի հետ։ Պորտաբլուրին մէջ բացուած են [[Երկիր]] մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ Այստեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։
=== Երկաթէ դարաշրջան ===
▲Ն.Ք. 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են պղինձի-քարէ դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ պրոնզէ դարը (Ն.Ք. 3-2-րդ հազարամեակներ)։ Լեռնաշխարհը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակի վրայ գտնուող եւ համասեռ մշակոյթով հասարակութեամբ, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Տարածում կը գտնէ Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը [[Երեւան|Երեւանի]] հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ն.Ք. 3-րդ հազարամեակի վերջը երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւարեւմտեան շրջաններուն մէջ Ն.Ք. 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին պրոնզիդարեան մշակոյթը:
Հայաստանի մէջ [[Երկաթէ Դար|երկաթէ դարը]] կը սկսի Ն.Ք.Ք․ա․ 2-րդ հազարամեակին։ [[Երկաթ Եւ Պողպատ|Երկաթէ]] պաշարներով հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Մուշ]], [[Խնուս]] եւ այլն, Առաջաւորշնորհիւ Ասիոյիր մէջհարուստ դարձաւ[[Երկաթ հումքիԵւ Պողպատ|երկաթի]] պաշարներուն Միջին արեւելքի գլխաւոր մատակարարմատակարարը կը դառնայ եւ գերիշխող դիրք գրաւեց։կ՛ունենայ։▼
Ն.Ք. 16Ք․ա․16-րդ դարուդարավերջէն վերջէնմինչեւ Ն.Ք.Ք․ա․ 13-րդ դարուդարուն առաջին կէսըկէսի ինկած ժամանակահատուածինժամանակաշրանին մէջ յստակ կ՚ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթիւնի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանիժամանակաշրջանէն գտնուած գտածոներէնհնագիտական կարելիիրերէն էյատկանշական առանձնացնելեն ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, [[Պրոնզագոյն|պրոնզէպրոնզագոյն]] դաշոյնները, նետասլաքները, մեծաքանակ ուլունքները եւ այլ նիւթեր։
==== Հայասա-Ազզի պետութիւնը ====
▲Հայաստանի մէջ [[Երկաթէ Դար|երկաթէ դարը]] կը սկսի Ն.Ք. 2-րդ հազարամեակին։ [[Երկաթ Եւ Պողպատ|Երկաթէ]] պաշարներով հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Մուշ]], [[Խնուս]] եւ այլն, Առաջաւոր Ասիոյ մէջ դարձաւ հումքի գլխաւոր մատակարար եւ գերիշխող դիրք գրաւեց։
=== Պատմական ժամանակաշրջան ===
=== Հին շրջան ===
==== Վանի թագաւորութիւն ====
# [[Գորիս]] 20.000
<ref>[http://www.museum.am/library/articles/date.html Ժամանակագրութիւն{{lang-hy|}}}}]</ref>
== Աղբիւրներ ==
[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայաստան]]
<references />
== Ծանօթագրութիւններ ==
| 