«Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Պիտակ: Տեսողական խմբագրիչը անջատուած է
Տող 54.
 
Ըստ Սրավօնի (կամ Սրապոն), Արմենիա անունը ծագած է երբ Արղոնաւթեան արշաւանքին Ոսկէ Գեղմը ''χρυσόμαλλο δέρας'' Յունաստան տանելու ընթացքին Սեւ ծովու ափերուն կը շրջագայի Արմեն նաւավարը։ Սակայն այս առասպելի աւելի նոր է քան Հայկ եւ Արամի անուններէն առաջացած բնիկ հայ-արմեն ցեղանունին։
 
Յունարէնով Արմենիա ''Αρμενία'' անունին կը հանդիպինք Միլիթեցի ''Μίλητος'' (Միլիթոս, Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական գաղթօճախ) Հեքաթէոսին արձանագրութիւններուն մէջ, Ք․ա․ 476։ Իրոտոթոս ''Ηρόδοτος'' պատմաբանը, Ք․ա․ 440 կը գրէ․- «''Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι''», այսինքն՝ հայերը զինուած էին Ֆրիքեացիներուն նման․․․ (7.73)։ Քանի մը տասնեակ տարիներ ետք, յոյն պատմագէտ եւ զօրավար [[Քսենոֆոն|Քսենոֆոնը]], իր [[Նահանջ Բիւրուն]] հատորին մէջ, մանրամասնօրէն կը նկարագրէ հայերուն կենաքը, անոնց հիւսասիրութիւնը։ Կը նշէ թէ կը խօսին լեզու մը որ իրենց համար աւելի մօտ է պարսկերէնին։
 
Իսկ [[20-րդ դար]]ու հայ պատմաբան [[Լէօ]]<nowiki/>ի համաձայն «Արմէն »անունը [[Յունական դիցաբանութիւն|յունական առասպելի]] հերոս Արմենիոսի անունէն առաջացած է, երբ ինք եւ իր ժողովուրդը գալով [[Թեսալիա]]յէն՝ ([[Յունաստան|Յունաստանի]] մայր ցամաաքամասին կեդրոնական նահանգ, ուր կը յղուի Արղոնաւթեսեան արշաւանքի գաղափարը) բնակած են [[Հայկական բարձրաւանդակ|Հայկական լեռնաշխարհին]] տարածքին եւ ձուլուած այնտեղ ապրող հայկական ծագումով ցեղերու ու ցեղային միութիւններու հետ։<ref>{{գիրք
Տող 76 ⟶ 74՝
Կայ նաեւ Հայաստան անուան ստուգաբանութեան [[Վրացիներ|վրացական]] տարբերակը, որուն համաձայն հայերու առաջնորդ [[Հայկ Նահապետ|Հայկ]]ը, վրացիներու առաջնորդ Քարթլոսը, կովկասեան տարբեր ցեղերու առաջնորդներ, եղբայրներ եղած են եւ սերած նոյն հօրմէն ու մօրմէն։<ref>Հ․ Գ․ Ժամկոչյան «Հայոց պատմություն</ref> Թէպետեւ այժմ վրացիները հայկական պետական կազմաւորումներէն մէկուն՝ Սումխու երկրի ([[Ծոփք]]-[[Քոմմակենէ]]) անունով Հայաստանը կը կոչեն ''Սոմխեթի'', ժողովուրդին՝ ''սոմեխներ''։
 
Հայաստանը օտարները (աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուներով) կը կոչեն Արմէնիա՝ [[յունարէն]]՝ ''Αρμενία'' {{lang-en|Armenia}}, {{lang-ru|Армения}}, {{lang-ar|أرمينيا}}, {{lang-fa|ارمنستان}}, {{lang-de|Armenien}} եւ այլն։ Այդ անունը կու գայ հայկական «[[Արմէ]](ն)» եւ «Ուրմէ» ցեղերու անուանումէն, առաջինը այդպէս անուանած են [[ասորեստան]]ցիներն ու [[բաբելոն]]ցիները։ Այնուհետեւ այդ անունը տարածուած է [[Յունաստան|յոյ]]ներու ու [[Փիւնիկիա|փիւնիկ]]եցիներու միջոցով։ Հայաստան անունը նշուած է Ք․ա․ 4․000 Աքքատի թագաւոր Նարամ Սինի սեպագիր արձանագրութիւններէն մէկուն մէջ՝ Ք․ա․ 2000, Արմանի երկիրը անունով, ինչպէս նաեւ [[Պեհիսթունի արձանագրութիւն|Պեհիսթունի եռալեզու արձանագրութեան]] մէջ, Ք․ա․ 515, Արմենի անունով։
 
Յունարէնով Արմենիա ''Αρμενία'' անունին կը հանդիպինք Միլիթեցի ''Μίλητος'' (Միլիթոս, Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական գաղթօճախ) Հեքաթէոսին արձանագրութիւններուն մէջ, Ք․ա․ 476։ Ք․ա․ 440 Իրոտոթոս ''Ηρόδοτος'' պատմաբանը, Ք․ա․ 440 կը գրէ․- «''Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι''», այսինքն՝ հայերը զինուած էին Ֆրիքեացիներուն նման․․․ (7.73)։ Քանի մը տասնեակ տարիներ ետք, յոյն պատմագէտ եւ զօրավար [[Քսենոֆոն|Քսենոֆոնը]], իր [[Նահանջ Բիւրուն]] հատորին մէջ, մանրամասնօրէն կը նկարագրէ հայերուն կենաքըկեանքը, անոնց հիւսասիրութիւնը։ Կը նշէ թէ կը խօսին լեզու մը որ իրենց համար աւելի մօտ է պարսկերէնին։
 
== Աշխարհագրութիւն ==
[[Պատկեր:South Caucasus Satellite Image.jpg|մինի|Հայկական Բարձրաւանդակ․ նկարուած հարաւային Կովկասի արբանեակէն]]
Հայաստանը շնորհիւ իր աշխարհագրական դիրքին առեւտուրի եւ մշակոյթի խաչմերուկ դարձած է, սակայն նաեւ պատերազմներու թատերաբեմ եղած է։ Բարձր լեռներով ու լեռնաշղթաներով պաշտպանուած տարածք է եւ լեռնակղզիի երեւոյթ ունի․ այդ իսկ պատճառով Հայկական Բարձրաւանդակ կամ Հայկական Լեռնաշխարհ կոչուած է։
 
Կը գտնուի արեւմտեան Ասիոյ (Կովկաս եւ Միջին Արեւելք կամ՝ ԵուրասաիաԵուրասիա) շրջանին մէջ։
 
Հայաստանի սահմանակից երկիրներն են հիւսիսէն՝ [[Վրաստան]]ը, արեւելքէն՝ [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ազրպէյճանը]] եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախը]], հարաւէն՝ [[Իրան|Պարսկաստան]]ը, հարաւ-արեւմուտքէն՝ [[Նախիջեւան]]ը ([[Ատրպէյճան|Արտպէյճան]]) եւ արեւմուտքէն՝ [[Թուրքիա|Թուրքիան]]։
Տող 88.
Հայաստանի լեռնային երկիր է․ լեռները կը կազմեն անոր 90%-ը, իսկ ծովուն մակարդակէն 1.000 մեթր բարձր է։ Ամենաբարձր լեռը [[Արագած]]ն է (4.090 մ․)։ Ամենամեծ լիճը [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանն]] է՝ 1.417 քառ. ք․մ․։
 
*=== Հայաստանի լեռները, լեռնաշղթաները ===
 
*Հայաստանի մեծ գետերը
*=== Հայաստանի մեծգետերը լիճերը===
 
*=== Հայաստանի մեծլիճերը գետերը===
 
=== Հայաստանի դաշտերը ===
 
== Պատմութիւն ==
 
=== Նախնադար ===
Հայ ժողովուրդը կազմաւորուած ու իր պատմական ուղին անցուցած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]] մէջ։ Այդ հնագոյն մարդու նախնական բնակեցման այն տարածքներէն է, որ հարուստ է նախնադարի բոլոր փուլերունհանգրուաններուն վերաբերող յուշարձաններով։
 
Քարէ դարը հնագէտները բաժնած են երեք ժամանակաշրջաններու՝ Հին Քարի Դար (''Paleolithic'', մինչեւ Ք․ա․ 12-րդ հազարամեակ), Միջին Քարի Դար (''Mesolithic'', Ք․ա․ 12-րդ հազարամեակին մինչեւ Ք․ա․ 7-րդ հազարամեակին կէսերը) եւ Նոր Քարի Դար (''Neolithic'' Ք․ա․.7-րդ հազարամեակի կէսերէն մինչեւ 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը իրենց հերթին կը բաժնուին առանձին շրջաններու։
Տող 109 ⟶ 113՝
=== Մետաղի Դարաշրջան ===
Ք․ա․ 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են Պղինձի Քարի Դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ Մետաղի Դարը (Ք․ա․ 3-րդ եւ 2-րդ հազարամեակներ)։ Լեռնաշխարհը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակի վրայ գտնուող եւ համասեռ մշակոյթով հասարակութեամբ, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Կը տարածուի Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը [[Երեւան|Երեւանի]] հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ք․ա․ 3-րդ հազարամեակի վերջը երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւ-արեւմտեան շրջաններուն մէջ Ք․ա․ 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին Մետաղի Դարուն մշակոյթը:
 
==== Արմանի երկիրը ====
 
=== Երկաթէ դարաշրջան ===
Տող 116 ⟶ 118՝
 
Ք․ա․16-րդ դարավերջէն մինչեւ Ք․ա․ 13-րդ դարուն առաջին կէսի ժամանակաշրանին մէջ յստակ կ՚ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթիւնի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանէն գտնուած հնագիտական իրերէն յատկանշական են ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, [[պրոնզագոյն]] դաշոյնները, նետասլաքները, մեծաքանակ ուլունքները եւ այլ նիւթեր։
 
==== Արմանի երկիրը ====
Ք․ա․ 2-րդ հազարամեակին ընթացքին, հայկական բարձրաւանդակին վրայ հնդեւրոպական Արմէն ցեղը եւ ուրիշ ցեղեր՝ գլխաւորաբար Հայասա եւ Ազզի, յառաջատաբար իրարու մէջ կը ձուլուին․ կ՛առաջանայ հայ ժողովուրդը։ Նոյն ժամանակին, կը զօրանայ Սումերներուն պետութիւնը՝ Միջագետքի առաջինը, Աքքատի թագաւորի ատեն։ Անոր յաջորդին Նարամ Սինի ձգած արձանագրութիւններուն մէջ յստակօրէն կը յիշուի Արմանում՝ Արմանի հայերու երկիրը, որ ան յարձակած ու նուաճած է։
 
==== Հայասա-Ազզի պետութիւնը ====
Հայասա եւ Ազզի հայկական երկու պետութիւնները իրարու կը միանան եւ Հայասա-Ազզի պետութիւնը (Հայկական բարձրաւանդակին կեդրոնը) կ՛առաջացնեն, Ք․ա․ 18-րդ մինչեւ Ք․ա․ 13-րդ դար։ Այս պետութիւնը յաճախակի կռիւներ կը մղէ դրացի Խաթթի պետութեան հետ։ Պետութեան 500 տարուան պատմութեան ընթացքին կը շինուին բերդեր, պարիսպներ եւ ամրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են Ուրա եւ Անի-Կամախ բերդերը։
 
=== Պատմական ժամանակաշրջան ===
Տող 216 ⟶ 222՝
# [https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%82_%CE%BF_%CE%9C%CE%B9%CE%BB%CE%AE%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%82 Միլիսիոս Հեքաթէոս]{{ref-el}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Anabasis_(Xenophon) Նահանջ Բիւրուն, Քսենոֆոն]{{ref-en}}
# [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%AB-%D4%BF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AD Անի Կամախ]{{lang-hy|}}
 
[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ]]
[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ այբբենական կարգով]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Հայաստան» էջէն