«Հայերը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Հայերը ԱՄՆ-ի մէջ''', ԱՄՆ-ի մէջ բնակուող հայերը։ Հայերը ԱՄՆ-ի մէջ բնակած են 19-րդ դարէն ի վեր։ Այժմ անոնց թիվըթիւը շուրջ 1.500.000 է։ ԱՄՆ-ի ամենահայահոծ նահանգը Քալիֆորնիան է, որ յաճախ կ'անուանուի որպէս՝ «Ամերիկեան Հայաստան»։ ԴիվանագիտականԴիւանագիտական հարաբերութիւններյարաբերութիւններ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու միջեւ հաստատուած են [[1992]] թուականին։

Հայերը Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ բնակութիւն կը հաստատեն 17-րդ դարիդարու առաջին տասնամեակներէն։ Այստեղ եկած առաջին հայի՝ պարսկահպատակ Ճոն Մարթինի անունը կը հիշատակուիյիշատակուի 1618 թուականին (զբաղած է ծխախոտագործութեամբ)։ 1653-1654 թուականներուն Վիրճինիա նահանգի կառավարիչի հրաւէրով Թուրքիայէն եկած են շերամաբոյծ երկու հայ վարպետներ՝ շերմաբուծութիւնըշերամաբուծութիւնը զարգացնելու նպատակով։ 17-18-րդ դարերուն հայերու փոքրաթիվփոքրաթիւ խումբեր Ամերիկա գաղթած են Եւրոպայէն (Լեհաստանէն, Հունգարիայէն, Հոլանտայէն), ինչպէս նաեւ Հնդկաստանէն եւ վերաբնակիլվերաբնակած՝ Վիրճինիա, Հարաւային Քարոլինա, Ճորճիա նահանգներուն մէջ։ [[18-րդ դար|18-րդ դարու]]ի 70-ական թուականներուն հայերու թիւը ԱՄՆ-ի մէջ հասած է 70-ի։

[[19-րդ դար|19-րդ դարուն]]ին 30-ական թուականներէն սկսած հայերու նոր հոսքը հետեւանք էր ԱրեւմտյանԱրեւմտեան ՀայաստանումՀայաստանի, ԿիլիկիայումԿիլիկիայի եւ ԹուրքիայիԹուրքիոյ հայաբնակ այլ վայրերուն մէջ ամերիկեան բարեգործականներու քարոզչական, կրթալուսաւորչական գործունէութեան, որուն արդիունքումարդիունքին բացուեցան բազմաթիւ դպրոցներ, որտեղուր սորուածսորված են հայ երեխաներ։ [[1834]] թուականին Կոստանդնուպոլիսի բարեգործական դպրոցի սան 16-ամեայ Խաչատուր Ոսկանեանը սկզբնաւորած է հայ, մասնաւորապեսմասնաւորապէս պոլսեցի, երիտասարդութեան հոսքը ԱՄՆ-ի բարձրագոյն եւ առաջնակարգ ուսումնական հաստատութիւններ՝ դառնալով առաջին հայ մտաւորականը Նոր Երկրին մէջ։ [[1861]]-[[1865]] թուականներուն, քաղաքացիական պատերազմին հաջորդածյաջորդած տարիներուն, երբ ԱՄՆ թեւակոխած է արդիւնաբերական բուռն զարգացման շրջան, մինչեւ այսօր «հին աշխարհի» շատ գաղթականներու, ԱՄՆ սկսած են մեկնիլ հայերու խումբեր (հիմնական պատճառներն էին հայ գիւղացիի տնտեսական քայքայումը, ծանր հարկերը, կեանքի եւ գոյքի ապահովութիւնը Օսմանեան ԹուրքիայիիԹուրքիոյ մէջ)։ Անոնց մեծ մասը ձգտած է ժամանակաւորապէս աշխատելէնաշխատելէ եւ որոշ գումար ձեռք բերելուցբերելէ հետոյետոյ վերադառնալ հայրենի բնակավայրեր։ [[1870]]-ական թուականներիթուականներու վերջինվերջին՝ ՆյուՆիւ Յորքի մէջԵորքի, Ուստրի մէջ, Փրովիտենսի մէջ սկսած են ձեւաւորուիլ հայկական առաջին համախմբումները։ [[19-րդ դար]]ուն վերջին Թուրքիայի մէջ գործած են աւելի քան 160 բարեգործականներ, 40 բարեգործական գիշերօթիկներուն մէջգիշերօթիկներու եւ 7 քոլեճներու մէջ սորուածսորված են շուրջ 2700 տղայ եւ աղջիկ (1899-1900 թուականներուն Կոստանդնուպոլսի Ռոպերթ քոլեճի աշակերտները 74%-ը հայեր եւ յոյներ էին)։էին։ Օսմանեան ԹուրքիայիԹուրքիոյ գրեթէ բոլոր խոշոր կեդրոններուն մէջ ամերիկեան աւետարանական քարոզիչներու կրթալուսաւորչական գործունէութեան (եկեղեցիներու, նախնական ու բարձրագոյն դպրոցներու, քոլեջներուքոլեճներու եւ մշակութային այլ օճախներու ստեղծում), ծաւալման հետեւանքով 19-րդ դարի 80-ական թուականներուն աճած է հայ, հիմնականօրէն ամուրի (95%) երիտասարդներու արտահոսքը երկրի գրեթէ բոլոր շրջաններէն, գերազանցապէս՝ Խարբերդէն (40%)։ Եւրոպական շուկաներուն մէջ արդէն իսկ իրենց գործունէութիւնը տարածած հայ հարուստ վաճառականները ձեռնպահ կը մնային ԱՄՆ ներթափանցելէն։ներթափանցելէ։ 1880-ական թուականներու վերջաւորութեան արդէն 1500 հայ ունեցող ԱՄՆ դարձած էր նաեւ քաղաքական ապաստան եւ գործունէութեան ազատ դաշտ հայ յեղափոխական կուսակցական (հնչակեան, դաշնակցական) գործիչներու համար։ Ժամանակի ընթացքին ԱՄՆ մեկնած հայերը տարածուած են գրեթէ բոլոր նահանգներուն մէջ՝ նախապատուութիւն տալով հայ բնակչութիւն ունեցող շրջաններուն (ՆյուՆիւ ՅորքԵորք, ՄասաչուսեթսՄասաչուսէթս, Ռոտ Այլենտ, Իլինոյս, ՔալիֆոռնիաՔալիֆորնիա, Միշիկան, Փենսիլվանիա, ՆյուՆիւ ՋերսիԺըրսի, Քոնեքթիքութ, Ուիսքոնսին եւ այլն)։այլն։ Հայաշատ քաղաքներէն էին ՆյուՆիւ ՅորքըԵորքը, Ուստրը, Լիննը, ՊոսթոնըՊոսթընը, Փրովիտենսը, Հարտֆորդը, Ֆիլատելֆիան, Հոբոքենը, Թրոյը, Չիքակոն, Ֆրեզնոն եւ այլն։ Հայերու շրջանին մէջ մշտապէս նկատուած է տեղաշարժ՝ հատկապէսյատկապէս արեւելեան նահանգներէն դէպի արեւմտեան նահանգներ։ Ան տեղի ունեցած է որոշակի օրինաչափութեամբ. սկիզբը՝ 1834 թուականէն, հարազատ բնակավայրեր վերադառնալու յոյսով մեկնած տղամարդիկ հաստատուիլ գլխաւորապէս երկրի արեւելեան ափի ուսանողական (մասնաւորաբար՝ ՆյուՆիւ ՅորքԵորք քաղաք) եւ արդիւնաբերական (մասնաւորաբար՝ Ուստր քաղաք) շրջաններուն մէջ։ Հետագային, հատկապէսյատկապէս 1880-ական թուականներուն, ԱՄՆ-ի մէջ հայերուն թիւի ստւարացմանըստուարացմանը, արեւելեան նահանգներուն մէջ աշխատատեղերու նուազեցմանը զուգընթաց, հայերն աստիճանաբար տարածուած են նաեւ երկրի հիւսիսարեւելեանհիւսիս-արեւելեան, հիւսիսային, միջին, միջինարեւմտեանմիջին-արեւմտեան եւ արեւմտեան շրջաններուն մէջ (մասնաւորաբար՝ ՔալիֆոռնիայիՔալիֆորնիայի գիւղատնտեսական նահանգ)։ Ամերիկեան կեանքին ընտելացած հաջողակյաջողակ եւ գործարար հայերը պայմաններ ստեղծած են հետագայ տասնամեակներուն գաղթի դիմած հազարաւոր հայրենակիցներուն նիւթական եւ բարոյական աջակցութիւն ցոյց տալու, անոնց համախմբելու եւ որպէս համայնք կազմակերպելու համար։ 1820-1898 թուականներուն ԱՄՆ մեկնած հայերու թիւը մոտաւորմօտաւոր (4 .000) է, քանի որ այդ ժամանակաշրջանին մէջ ԱՄՆ մուտք գործած գաղթականները գրանցուածարձանագրուած են ոչ թէ ըստ ազգային պատկանելութեան, այլ՝ մշտական բնակութեան երկիրներու։ Ընդ որում՝ Օսմանեան Թուրքիայէն գաղթածները մինչեւ [[1868]] թուականը գրանցուած են որպէս «Եւրոպական Թուրքիայէն», իսկ [[1869]] թուականէն՝ նաեւ «Ասիական Թուրքիայէն» եւ «Հայաստանէն» եկածներ։ [[1899]] թուականէն գաղթականները սկսած են գրանցնել՝արձանագրուիլ՝ ըստ իրենց ազգային պատկանելութեան։

=== '''1800-ականներու վերջաւորութիւն''' ===

1893 թուականին ԱՄՆ-ի կառավարութիւնը դատապարտած է թուրքական իշխանութիւններուն, որոնցորոնք թողտվութեամբ ՄարզվանինՄարզուանին մէջ կողոպտուիլկողոպտած եւ այրուիլայրած են ամերիկեան քոլեճը, Բ. ԴռնիցԴռնէն պահանջելպահանջած է հարգանքովյարգանքով վերաբերուիլ ամերիկահպատակներուն։ամերիկահպատակներուն հետ։ [[3 Դեկտեմբեր]]ի [[1894]]-ի Սասունի կոտորածէն հետոյյետոյ ԱՄՆ-ի Սենատն առաջարկած է եւրոպական տերութիւններուտէրութիւններու հետ մասնակցիլ Սասունի մէջ կատարուած հանցագործություններույանցագործութիւններու հետաքննութեան եւ պահանջած է դադարեցնել հայ բնակչութեան հետագայ հալածանքները։ [[1894]]-[[1896]] թուականներու համիտեան կոտորածները Օսմանեան Թուրքիայի մէջ բողոքի նոր ալիք առաջյառաջ բերած են ԱՄՆ-ի մէջ։ Ֆիզիքական բնաջնջման վտանգէն խուսափող հայերու զանգուածային գաղթը մեծ չափեր ընդունած է՝ ներառելով կայսրութեան բոլոր հայաբնակ շրջանները։ Ամերիկեան առաջադէմյառաջադէմ հասարակական-քաղաքական գործիչները դատապարտած են սուլթանական կառավարութեան հակահայկական քաղաքականութիւնը։ Արեւմտահայութեան օգնելու համար ստեղծուած են հայ-ամերիկեան բարեգործական կազմակերպութիւններ։ Մեծ աշխատանք կատարած են 1895 թուականին ՊոսթոնիՊոսթընի մէջ ստեղծուած «Հայաստանի բարեկամներու միութիւնը» (անդամներն էին՝ բանաստեղծուհիներ Ճուլիա Ուորդ Հաուն եւ Ալիս Սթոուն ԲլեքուելըՊլեքուելը, լրագրողներ Սեմուել ԲարրոունՊարրոուն եւ Հենրի ԲլեքուելըՊլեքուելը, գիտնականներ Հենրի Ալենը, ՈւիլյամՈւիլիամ Ուորդը եւ ուրիշներ), Կարմիր խաչի ազգային ընկերութեան նախագահ ԿլարաՔլարա ԲարտոնըՊարտոնը, բազմաթիւ բարեգործականներ։ Ամերիկեան այդ կրօնաւորներն ականատէսականատես եղած են այնտեղ ապրող հայ ժողովուրդի հալածանքներուն եւ իրենց կառավարութեան առջեւ հարց բարձրացնել՝բարձրացուցած՝ հանդէս գալու հայերու պաշտպանութեամբ։ Ամերիկացի այս գործիչներն իրենց բողոքի ձայնն բարձրացածբարձրացուցած են հայերու նկատմամբ թուրքականթրքական իշխանութիւններու գործադրած գազանութիւններիգազանութիւններու դէմ։

1904 թուականին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա. Վանեցին (Խրիմեան Հայրիկ) ԱՄՆ-ի կառավարութիւնը խնդրած է օգնել թուրքականթրքական լուծի տակ հեծող արեւմտահայութեան։ Հայ պատուիրակներուն (եպիսկոպոսներ Հ. Սարաջեան, Ս. Այվատեան) ընդունած է ԱՄՆ-ի նախագահ ԹեոտորԹէոտոր Ռուզվելտը։ Ան յայտարարած է, որ կը հետաքրքրուի Հայկական հարցով, սակայն չի կրնար օգնել հայերուն, քանի որ 1878 թուականի ՊեռլինիՊերլինի դաշնագիրի տակ չկայ ԱՄՆ-ի ստորագրութիւնը։ 1900 թուականին հայերու թիւը ԱՄՆ-ի մէջ շուրջ 20 .000 էր։ [[1904]] թուականին ԱՄՆ (մասնաւորապէս՝ ՔալիֆոռնիանՔալիֆորնիան) հանգրուան դարձած է նաեւ տնտեսական եւ քաղաքական հանգամանքներու բերումով Ռուսական կայսրութիւնէնկայսրութենէն գաղթած հայերու համար, որոնք Նոր Երկրի մասին տեղեկացած էին 19-րդ դարու կրօնական հալածանքներու հետեւանքով Կովկաս աքսորուած դուխոբորներէն եւ մոլոկաններէն։ Դէպի ԱՄՆ արեւելահայ պանդխտութեան նախակարապետներընախակարապետերը Կարսի Ղարաղալա գիւղէն Մուշեղեաններն էին, որոնց շուտով հետեւած է գիւղի գրեթէ ողջ բնակչութիւնը։ 20-րդ դարու սկիզբին Ռուսական կայսրութեան մէջ եւ մասնաւորապէս Կովկասի մէջ տիրող տնտեսական եւ քաղաքական ճգնաժամը խթանած է արեւելահայութեան տեղաշարժը դէպի օտար ափեր՝ ներառելով նաեւ Ալեքսանտրապոլի հարակէնհարաւէն գիւղերէն, ԻգդիրէնԻգտիրէն, Կողբէն, Թիֆլիսէն, Ղարաբաղէն, Երեւանէն եւ այլ վայրերէն մեկնած խումբ մը հայերու։ Անոնք հիմնականօրէն բնակութիւն հաստատած են ԱՄՆ-ի արեւմտեան ափին՝ ՔալիֆոռնիայիՔալիֆորնիայի նահանգի Լոս ԱնջելեսԱնճելես քաղաքին մէջ։

20-րդ դարու սկիզբը առավելառաւել մեծ չափերու հասած արեւելահայերու արտահոսքը (շուրջ 25002.500 մարդ) նուազած է Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն (1914-1918), ապա որոշ չափով նորէն աւելցած է Ռուսաստանի մէջ 1917 թուականին ստեղծուած քաղաքական անկայուն իրավիճակի հետեւանքով։ Արեւելահայերու հոսքը ԱՄՆ, ի տարբերութիւն արեւմտահայերու, մեծ չափերու չի հասնիր, ինչ որ կը բացատրէ Ռուսաստանի մէջ քաղաքական եւ տնտեսական համեմատաբար բարվոքբարւոք վիճակով։ ԱՄՆ-ի Գաղթականական գրասենեակի տուեալներով՝ 1899-1924 թուականներուն Ռուսաստանէն ԱՄՆ մեկնած էր աւելի քան 35003.500 հայ։ 1908 թուականէն ետք ԹուրքիայիԹուրքիոյ անկայուն վիճակը, Ատանայի կոտորածը (1909), Պալքանեան պատերազմները (1912-1913), ապա Մեծ եղեռնըԵղեռնը. ուժեղացած են հայերու արտագաղթը Թուրքիայէն։ Մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը ԱՄՆ-ի մէջ բնակած է 60 .000 հայ։ ԱՄՆ-ի առաջադէմյառաջադէմ հասարակայնութիւնը զայրույթովզայրոյթով ընդունած է 1915 թուականի հայերու տեղահանութեան եւ կոտորածի փաստը։ Ամերիկեան մամուլը գրեթէ ամէն օր տպագրած է Օսմանեան Թուրքիայի մէջ ողբերգական իրադարձութիւններու ականատէսականատես բարեգործականներու, դիվանագետներուդիւանագէտներու, հրաշքով փրկուած հայերու պատմածները։ ԱՄՆ-ի դեսպան Հենրի Մորգենթաուն, համոզուելով, որ հայերու կոտորածները եւ աքսորը նպատակ ունին գլխովին ոչնչացնել հայերուն, ապարդիւն փորձած է համոզել Թալեաթին եւ Էնվերին՝ դադարեցնելու հայերուն բնաջնջումը։ 1915 թուականի վերջին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե. Սուրենեանցը օգնութեան խնդրանքով դիմած է ԱՄՆ-ի նախագահ Ուուտրո Ուիլսոնին, սակայն դիմումը անպատասխան մնացած է։ Ամերիկեան հասարակայնութիւնը զայրույթովզայրոյթով արձագանքեցարձագանգեց [[1915]] թ-.ի Մեծ Եղեռնին։ Այդ բռնութիւններէն ցնցուած՝ ԱՄՆ-ի այն ժամանակվաժամանակուան նախագահ [[Ուուտրո Ուիլսոն]]ը [[1920]] թ-.ին նույնիսկնոյնիսկ փորձ ըրաւ ստանձնելու Հայաստանի մանդատը, այսինքն հայ ժողովուրդի հովանաւորութիւնը։ Սեւրի պայմանագրի համաձայն՝ կազմուեցաւ Հայաստանի քարտեզը՝քարտէսը՝ ըստ Ուուտրո Ուիլսոնի, որ Արեւմտեան Հայաստանի տարածքի մէջ կը նախատեսէր հայկական ինքնավարութիւն՝ դէպի Սեւ ծով ելքով։ Սակայն Եւրոպայի մեծ տերութիւններուտէրութիւններու եւ ԱՄՆ-ի միջեւ ծագած ներհակութիւններուներհակութիւնները խանգարեցին այդ ծրագրի իրականացմանը։ ԱՄՆ-ը սահմանափակեց Թուրքիայէն փախած հայ գաղթականներուն սոսկ նիւթական օգնութիւն ցուցաբերելով, որ շարունակուեցաւ մինչեւ 1930-ական թուականները։ Այդպիսի բարեգործական կազմակերպութիւններէն էր Ամերկոմը (Ամերիկեան օգնութեան կոմիտէ), որ բազմաթիվբազմաթիւ որբանոցներ կը պահէր Հայաստանի եւ հարակիցյարակից երկիրներուն մէջ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն երիտթուրքականերիտթրքական սահմանադրութեամբ վերացուած գաղթի արգելքի վերականգնման պայմաններուն մէջ նուազ թիւով հայերուհայեր յաջողած էեն արտագաղթել։ Եթէ միայն 1914 թուականին ԱՄՆ գաղթած էր 77857.785 հայ, ապա հետագայ տարիներուն անոնց կտրուկ նուազած է՝ 1915-1919 թուականներուն կազմելով ընդամենըընդամէնը 36203.620 մարդ։ 1919-1920 թուականներուն ԱՄՆ-ի մէջ կար շուրջ 78 .000 հայ։ Ամերիկեան Քոնկրեսը այժմ պարբերաբար կը քննարկէ 1915 թ-.ի Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը։ ԱՄՆ-ը շոշափելիշօշափելի օգնութիւն ցուցաբերեց նաեւ Սպիտակի [[1988]] թ-.ի Դեկտեմբերեան երկրաշարժի աղետեալներուն։աղիտեալներուն։