«Քրիստափոր Միքայէլեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ clean up, replaced: մէջ: → մէջ։ using AWB
No edit summary
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Անձ}}
'''Քրիստափոր Միքայէլեան''' ([[1859]], [[Նախիջեւան]] - [[17 Մարտ]], 1905, [[Պուլկարիա]] (Վիտոշ լերան լանջին)), հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան հիմնադիր երրորդութեան երիցագոյնն ու կեդրոնական դէմքը, որ մեր ժողովուրդի նորագոյն շրջանի պատմութեան մէջ անկրկնելի բարձունք մը նուաճած է իբրեւ հայու յեղափոխական կամքին ու յանդգնութեան, այլեւ մարտունակ ուժին եւ կազմակերպական տաղանդին մարդակերտ դարբինը:
 
== Կենսագրութիւն ==
[[Պատկեր:Քրիստափոր Միքայելյանի կիսանդրին Գյումրիում 01.jpg|մինի|Քրիստափոր Միքայէլեանի կիսանդրին՝ Գիւմրիի մէջ]]
Քրիստափոր Միքայէլեան ծնած է 18 Հոկտեմբեր, [[1859]]-ին, Նախիջեւանի [[Գողթն|Գողթն գաւառ]]<nowiki/>ի վերին Ագուլիս գիւղը։ 4 տարեկանին կորսնցուցած է մայրը, իսկ 10 տարեկանինտարեկան` հայրը: Նախնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրին ծխական դպրոցը։ [[1876]]-ին, ընդունուած է [[Թիֆլիս]]<nowiki/>ի ուսուցչական հիմնարկը, որու ընթացքը աւարտած է [[1880]]-ին։ 1880-1884-ին ուսուցչական պաշտօն վարած է ծննդավայրին Վերին [[Ագուլիս]]<nowiki/>ի մէջ։ Ուսուցչական այդ տարիները Քրիստափորի մէջ արմատաւորած են յեղափոխական ու ընկերվարական խոր համոզումներու տէր գործիչը, մանաւանդ երբ տեսած է ցարական բռնատիրութեան գործած աւերը ընդհանրապէս գիւղական աշխարհին եւ յատկապէս հայ գիւղացիութեան մէջ: Ճիգ չէ խնայած ծառանալու այն բոլոր անարդարութեանց եւ անիրաւութեանց դէմ, որոնց կ՛ենթարկուէր հայ ժողովուրդը ցարական պաշտօնէութեան կողմէ պարզապէս այն պատճառով, որ հայ էր…: Ռուսական «Նարոտնայա վոլեա» («Ժողովրդային կամք») յեղափոխական կազմակերպութեան վերելքի ժամանակաշրջանին, երբ կովկասահայ երիտասարդութիւնը մեծ ոգեւորութեամբ փարած էր անոր տարածած ընկերվարական գաղափարներուն, Քրիստափոր եւս անմիջապէս միացած է անոնց, ռուս յեղափոխականներու հետ սերտ կապեր հաստատելով եւ հետագայ տարիներուն այդ կապերը ամրապնդելով: Ամառնային իր արձակուրդները Թիֆլիս անցընելով` Քրիստափոր մօտէն շփում հաստատած է հայ իրականութեան մէջ երեւան եկած ազգային-ազատագրական շարժման խմորումներուն հետ` յատկապէս Գրիգոր Արծրունիի հրատարակած «Մշակ»-ին շուրջ խմբուած մտաւորականութեան ծանօթանալով: Այդ շրջանին է, որ Քրիստափորի մէջ սկսած է ձեւաւորուելու ազգային հողի վրայ յեղափոխական շարժում յառաջացնելու գաղափարը: Եւ երբ 1885-ին ցարական կառավարութիւնը որոշած է փակել 400 հայ դպրոցներ` անոնց 20 հազար աշակերտութիւնը եւ 3 հազար ուսուցիչները փողոց ձգելով, Քրիստափոր իր ընկերներով ձեռնարկած է ժողովուրդին մէջ թռուցիկներ բաժնելու եւ բողոքի ալիք բարձրացնելու շարժումին: 1885-1887 թուականներուն իբրեւ ազատ ուկնդիր ուսանած է Մոսկուայի համալսարանը։ 1887-ին, իր նախաձեռնութեամբ ստեղծած է «[[Երիտասարդ Հայաստան]]» կազմակերպութիւնը։
 
Ռուսական «Նարոտնայա վոլեա» («Ժողովրդային կամք») յեղափոխական կազմակերպութեան վերելքի ժամանակաշրջանին, երբ կովկասահայ երիտասարդութիւնը մեծ ոգեւորութեամբ փարած էր անոր տարածած ընկերվարական գաղափարներուն, Քրիստափոր եւս անմիջապէս միացած է անոնց, ռուս յեղափոխականներու հետ սերտ կապեր հաստատելով եւ հետագայ տարիներուն այդ կապերը ամրապնդելով:
== «Հայ Յեղափոխականների դաշնակցութիւն» կուսակցութեան հիմնում ==
 
Ամառնային իր արձակուրդները Թիֆլիս անցընելով` Քրիստափոր մօտէն շփում հաստատած է հայ իրականութեան մէջ երեւան եկած ազգային-ազատագրական շարժման խմորումներուն հետ` յատկապէս Գրիգոր Արծրունիի հրատարակած «Մշակ»ին շուրջ խմբուած մտաւորականութեան ծանօթանալով: Այդ շրջանին է, որ Քրիստափորի մէջ սկսած է ձեւաւորուիլ ազգային հողի վրայ յեղափոխական շարժում յառաջացնելու գաղափարը: Եւ երբ 1885-ին ցարական կառավարութիւնը որոշած է փակել 400 հայ դպրոցներ` անոնց 20 հազար աշակերտութիւնը եւ 3 հազար ուսուցիչները փողոց ձգելով, Քրիստափոր իր ընկերներով ձեռնարկած է ժողովուրդին մէջ թռուցիկներ բաժնելու եւ բողոքի ալիք բարձրացնելու շարժումին: 1885-1887 թուականներուն իբրեւ ազատ ուկնդիր ուսանած է Մոսկուայի համալսարանը։ 1887-ին, իր նախաձեռնութեամբ ստեղծած է «[[Երիտասարդ Հայաստան]]» կազմակերպութիւնը։
 
== «Հայ ՅեղափոխականներիՅեղափոխականներու դաշնակցութիւն» կուսակցութեան հիմնում ==
[[Պատկեր:Founders of the Armenian Revolutionary Federation Stepan Zorian, Christapor Mikaelian, Simon Zavarian.jpg|մինի|Հ.Յ.Դ.-ի հիմնադիրներ՝ Ռոստոմ (Ստեփան Զօրեան), Քրիստափոր Միքայէլեան եւ Սիմոն Վրացեան]]
Արմէնական եւ Հնչակեան կուսակցութիւնները արդէն կեանքի կոչուած էին, բայց տակաւին մեծ էր թիւը այն խմբակներուն, որոնք Կարինէն մինչեւ Թիֆլիս եւ Մոսկուա յեղափոխական բուռն խմորումներու մէջ էին, բայց միաւորուած չէին եւ ցիրուցան վիճակ մը կը պարզէին: Քրիստափոր կը ձեռնարկէ ե՛ւ նորաստեղծ զոյգ կուսակցութիւնները, ե՛ւ անջատաբար պայքարի լծուած խմբակները իրարու մօտ բերելու եւ միացնելու աշխատանքին: Թէեւ Հնչակեան կուսակցութեան կողմէ Ռուբէն Խանազատ համաձայնութիւն կը յայտնէ Դաշնակցութեան մը մէջ բոլոր յեղափոխականները ի մի բերելու գաղափարին, բայց Հնչակեան կեդրոնը հետագային կը մերժէ միանալ նորակազմ հոսանքին եւ այդպէ՛ս, [[1890]]-ի ամրան, [[Թիֆլիս]]ի մէջ, [[Սիմոն Զաւարեան]]<nowiki/>ի եւ [[Ստեփան Զօրեան]]<nowiki/>ի (Ռոստոմ) հետ կը հիմնէ «[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն Կուսակցութիւնը|Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն Կուսակցութիւն]]»<nowiki/>ը (Հայ յեղափոխականներիյեղափոխականներու դաշնակցութիւնըդաշնակցութիւն)ը եւ կը դառնայ՝ Կեդրոնական վարչութեան անդամը եւ ղեկավարող դէմքը։ [[1891]]-ին ձերբակալուելով կ'աքսորուի Պեսարապիա՝ Քիշնեւ։ Սակայն այնտեղ հանգիստ չի մնար։ 1891-ին գաղտնի կ'անցնի Ռումանիա եւ կը կազմակերպէ Հ.Յ. Դաշնակցութեան պաշտօնաթերթ՝ «Դրօշակ»-ի հրատարակութիւնը։ [[1892]]-ի ամրան կը վերադառնայ Թիֆլիս եւ կը մասնակցի Հ.Յ.Դ. առաջին ընդհանուր ժողովին։ Այդ ժողովին կը հաստատուի Հ.Յ.Դ ծրագիրը, որու հեղինակներէն մէկն էր Քրիստափոր։ Քրիստափոր կը յաջողի ստեղծել գաղափարական, կազմակերպական եւ գործնական այն համախմբող աւազանը, ուր իրարու կը կապուին անխտիր բոլորը: Այնուհետեւ կը սկսի նորաստեղծ կուսակցութիւնը գաղափարական եւ կազմակերպական, քաղաքական եւ մարտական ինքնահաստատման հունի մէջ մտցնելու դժուարին աշխատանքը: Զաւարեանի եւ Ռոստոմի հետ գործակցաբար` Քրիստափոր ամուր հիմերու վրայ կը դնէ Հ.Յ.Դ.-ի պաշտօնաթերթ՝ «Դրօշակ»-ը, որուն էջերուն մէջ լոյս կը տեսնեն Դաշնակցութեան ծրագիրն ու քաղաքական առաջադրանքները հիմնաւորող Քրիստափորի առաջնորդող յօդուածները: Ժողովը կ'ընտրէ Հ.Յ.Դ անդրանիկ Բիւրոն, որու անդամ էր նաեւ Քրիստափոր։

[[1895]] Հոկտեմբերին ան դարձեալ կը ձերբակալուի մինչեւ 23 Մարտ, [[1896]] Պաքուի բանտին մէջ։ Քրիստափոր ազատ կ'արձակուի միայն 2000 ռուբլիով եւ Թիֆլիսէն չհեռանալու պայմանով։ Այնուհետեւ Քրիստափոր իր ուժերը կը կենդրոնացնէ Խանասորի արշաւանքի կազմակերպման ուղղութեամբ, որու նպատակն էր պատժել հայութեան համար պատուհաս դարձած կրթական Մազրիկ ցեղը։

[[1898]]-ին կայացած [[Հ.Յ.Դ.]] երկրորդ ընդհանուր ժողովի որոշմամբ Քրիստափոր կը մեկնի [[Ժընեւ]], ուր կը զբաղի «[[Դրօշակ]]» թերթի խմբագրման եւ քարոզչական գործունէութեամբ։ Այս ընթացքին ան կը գրէ իր «Ամբոխային տրամաբանութիւնը» (հրտ. [[1909]]), «[[Կովկասահայ Տագնապը]]» (հրտ. [[1903]]), գործերը, ուր պաշտպանած է ցոյցեր, արշաւանքներ, ահաբեկչական գործողութիւններու միջոցով Արեւմտեան Հայաստանն ազատագրելու Հ.Յ. Դաշնակցութեան ծրագիրը։ Իր նախաձեռնութեամբ Նոյեմբեր [[1900]]-ին [[ժընեւ]]<nowiki/>ի մէջ կը հրատարակուի ֆրանսալեզու, «Փրօ Արմենիա» թերթը, որու կը թղթակցին ժամանակի ֆրանսական շատ յատնի հայագէտներ եւ քաղաքական գործիչներ/. [[Անատոլ]] Ֆրանս, Ժան Ժորես, Թոնի Կոշէն, Ժորժ Քլեմանսօ եւ այլն։

Քրիստափոր կը վերադառնայ Կովկաս եւ Իրիր նախաձեռնութեամբ կը ստեղծուի եւ գործունէութիւնը կը ծաւալէ նաեւ Հ.Յ.Դ. յայտնի «[[Փոթորիկ]]» խումբը, որ իր գործունէութիւնը սկսած է [[1901]]-ին՝ 1890-ականներու վերջերուն։ Յեղափոխական բուռն կռիւը զէնքի եւ զինամթերքի յարաճուն աղբիւրներու անհրաժեշտութիւնը շեշտած էր, իսկ հայ պահպանողականութիւնը՝ յեղափոխականներու անյաջողութիւնը պատրուակ գործածելով, ընդհանրապէս վարկաբեկել կը փորձէր հայոց ազգային-ազատագրական պայքարը։ Ան հայ ունեւոր խաւը կը դնէ յեղափոխական գործին նիւթապէս զօրավիգ կանգնելու պարտաւորութեան տակ, ի հարկին ծանրագոյն պատիժի ենթարկելով Ժամհարեանի օրինակով այն մեծահարուստները, որոնք ցարական իշխանութեանց հովանաւորութիւնը խնդրած էին ընդդէմ հայ յեղափոխականներուն։ Վրայ կը հասնին պատմական տարողութեամբ մեծակշիռ զարգացումներ՝ հայոց եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման ցարական հրամանագիրն ու անոր դէմ ծաւալած համաժողովրդական ըմբոստացումը, Սասնոյ երկրորդ ապստամբութիւնն ու համիտեան նոր ջարդեր։

Քրիստափոր իր տարերքին մէջ էր՝ բոլոր ճակատներուն վրայ յեղափոխական կռիւի վճռականութեան թափ տալով, հայ ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան գործը ամուր հիմերու վրայ դնելով, Եւրոպայի տարածքին ի նպաստ հայութեան ազդու շարժում առաջացնելով։ Ահա այդ մթնոլորտին մէջ, Քրիստափոր Հ.Յ.Դ. Երրորդ Ընդհանուր Ժողովին կը ներկայացնէ Կարմիր Սուլթանը ահաբեկելու ծրագիրը, կը ստանայ Դաշնակցութեան Կամքը ներկայացնող ժողովին համաձայնութիւնը եւ անձամբ կը լծուի ծրագիրի գործադրութեան։ Բայց ճակատագիրը ուրիշ եւ դառնագոյն վախճան վերապահած էր Հայու յեղափոխական յանդգնութեան անկրկնելի ռահվիրային։ Վիտոշ լերան լանջին, Պուլկարիոյ մէջ, Վռամշապուհ Քենտիրեանի հետ այդ մահափորձի պատրաստութիւններուն ընթացքին, ռումբի փորձարկման պահուն, Մեծ Յեղափոխականը իր ընկերոջ հետ զոհ կ'երթայ ռումբի ապաժամ պայթումին... Քրիստափոր կը նահատակուի 5 Մարտ, 1905-ին։ Իր շիրիմը կը գտնուի [[Պուլկարիա|Պուլկարիոյ]] մայրաքաղաք [[Սոֆիա]]յի հանրային գերեզմանատան մէջ<ref>[http://www.aztagdaily.com/archives/215231 ՔրիստսփորՔրիստափոր Միքայէլեանի Մասին Արա Գրիգորեանի Գիրքին Ներկայացումը Շաւիլի Մէջ]</ref>:
 
== Քրիստափոր՝ Մարդը ==
Քրիստափոր անհունօրէն բարի եւ միեւնոյն ատեն բարկացող եղած է։ Իր ընկերներուն հանդէպ ներողամիտ, բայց անգութ՝ կեղծիքի, սուտի, անազնուութեան եւ խարդախութեան դիմաց։ Այդպիսի պարագաներուն ոչո՛չ մոռնալ գիտցած է եւ ոչ ներել։ Քրիստափոր ունեցած է ազնուական բնաւորութիւն։ Անոր իւրաքանչիւր խօսքէն, վերաբերումէն կամ նամակէն միշտ բխած է գաղափարական ընկերայնութեան ոգին, որ այնքան ջերմութիւն հաղորդած է դաշնակցական մթնոլորտին։ Ամէն տեսակ զրկանք կրած է իր ընկերներու սիրոյն։ «Սիրեցէ՛ք միմեանց» ըսած է յաճախ ընկերներուն։ Քրիստափոր ապրած է ծայրայեղօրէն համեստ պայմաններու տակ։ Հակառակ տիկնոջ խելացի խնայողութեան, նիւթական եկամուտը չէ բաւած «Դրօշակ»ի խմբագրութիւնը վարած օրերուն։ Քրիստափորի մտերիմ ընկերներէն մէկը անոր յանձնած է շատ նեղ շրջանակի մէջ հաւաքուած գումար մը, յատկապէս Քրիստափորի անհատական ծախսերուն համար։ Քրիստափոր, ժպտալով, ստացած գումարը արձանագրած է խմբագրութեան հաշուեմատեանին մուտքերու բաժնին մէջ։ Ընկերը բացատրած է, թէ գումարը յատկապէս իրեն համար էր. ««Դրօշակ»ին աւելի պէտք է» եղած է պատասխանը։ Քրիստափոր միշտ պատրաստ եղած է զոհաբերութեան՝ ծանօթ կամ անծանօթ կարօտեալներուն համար։ Բայց մեծագոյն սէրն ու զոհը պահած է մանաւանդ իր պաշտած Հայաստանին։ Անոր հոգին նոյնացած է Հայաստանի հետ։ Հայրենիքի տառապանքը իր հոգիին ամէնօրեայ տառապանքը եղած է։ Այդպէս է, որ կ'երթայ մարդասպանին դէմ՝ արդար պատիժ տալու։ Իր յղացած ձեռնարկը ինք պէտք է իրագործէր։ Այդ սուրբ արարքով, Քրիստափոր գործի վերածած է իր գաղափարները։
 
== Գրականութիւն ==
* Քրիստափոր Միքայէլեանի նամակները, խմբ. Հր. Տասնապետեան, [[Պէյրութ]], [[1993]], 414 էջ։
* Յուշապատում ՀՅՀ.Յ. Դաշնակցութեան (1890-1950), խմբ. [[Սիմոն Վրացյան|Սիմոն Վրացեան]], Պոսթըն, [[1950]], 636 էջ։
* [[Միքայել Վարանդյան|Վարանդեան Միքայէլ]], Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երեւան, [[1992]], 536 էջ, - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/116/Dashnak1.pdf
* [[Գևորգ Խուդինյան|Խուդինեան ԳևորգԳէորգ,]] [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան]] ծնունդը, Երեւան, [[2000]]:
* [[Գևորգ Խուդինյան|ԽուդինյանԽուդինեան ԳևորգԳէորգ]], ՀՅՀ.Յ. Դաշնակցութեան քննական պատմութիւն (ակունքներից մինչեւ [[1895 թվական|1895 թուական]]ի վերջը), [[Երեւան]], [[Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա|ՀՀ ԳԱԱ]], [[2006]], 440 էջ, - http://www.arfd.info/hy/docs/G%20Khutinian%20-%20HHD%20Qnnakan%20Patmutyun.pdf
* [[Աշոտ Ներսիսյան (պատմաբան)|Աշոտ Ներսիսեան]], [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ. Յ. Դաշնակցութեան]] պատմութիւն, հատ. Բ. ([[1898]]-[[1908]] թուականներ), Պէյրութ, [[2008]], 400 էջ։
* [[Հովիկ Գրիգորյան|ԳրիգորյանԳրիգորեան Հովիկ]], Հայոց ազատամարտի զինման եւ ֆինանսաւորման խնդիրը (1890-1908 թթ.), [[Երեւան]], [[2004]], 112 էջ։
* [[Ավետիս Ահարոնյան|Ահարոնեան Աւետիս]], Քրիստափոր Միքայէլեան, [[Պոսթըն]], [[1926|1926:]]
* [[Տասնապետյան Հրաչ|Տասնապետեան Հրաչ]], ՀՅՀ.Յ. Դաշնակցութիւնը իր կազմութենէն մինչեւ Ժ. ընդհանուր ժողովը ([[1890]]-[[1924]] թթ.), [[Աթէնք]], [[1988]]:
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
Տող 28 ⟶ 40՝
 
== Արտաքին յղումներ ==
# [https://www.youtube.com/watch?v=zQiOcbwz9wQ Առաջին այրեր. Քրիստափոր ՄիքայելյանՄիքայէլեան]
# [http://www.ayf.am/images/qristapor_1.pdf Քրիստափոր /կենսագրութիւն/]
{{Արտաքին յղումներ}}