«Երեւան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ →Երեւանը՝ Վարչաքաղաքական Կեդրոն: clean up, replaced: էր: → էր։ using AWB |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}
'''Երեւան''', Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք։ Կը գտնուի Արարատեան դաշտին մէջ՝ [[Հրազդան գետ]]<nowiki/>ի ափին՝ իր մէջ պարփակելով գետը։ Մշտական բնակչութեան քանակով, որ 2014 թուականի Յունուար մէկի դրութեամբ կը կազմէ աւելի քան 1 միլիոն 68 հազար մարդ
Երեւանը հիմնադրած է Վանի թագաւորութեան արքայ՝ Արգիշտի Ա.-ը մ.թ.ա. 8-րդ դարուն<ref>[http://www.erebuni.am/index.php?option=com_content&view=article&id=1231&Itemid=682&lang=hy Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան. Էրեբունի քաղաքատեղի:]</ref><ref>[http://armenianhouse.org/avetisyan/yerevan.html Երեւանը
== Բնակչութիւն ==
Տող 11.
[[Պատկեր:Erevan - La forteresse d'Erébouni 04.JPG|մինի|[[Խալդի]] աստուածի պատկեր, Էրեբունի ամրոց, վերակառուցում]]
[[Պատկեր:Urartian Tablet03.jpg|մինի|Էրեբունի ամրոցի հիմնադրման մասին արձանագրութեան սեպագիրի պատճէն]]
[[Պատկեր:Teishebaini Reconstruction 01.jpg|մինի|[[Թեյշեբաինի]] բերդը.
Երեւանը աշխարհի ամենահին քաղաքներէն է։ Հնագիտական պեղումներով պարզուած է, որ մարդը այստեղ բնակած է տասնեակ հազարաւոր տարիներ առաջ։ Քաղաքի տարածքին մէջ տարբեր ժամանակաշրջաններուն յառաջացած եւ զանազան պատճառներով կործանած են բազմաթիւ բնակավայրեր։ Ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքին ամենահին բնակավայրը Երեւանեան կամ [[Հրազդանեան քարայր]]<nowiki/>ն է ([[Երեւանեան լիճ]]<nowiki/>ին մօտ՝ [[Հրազդան գետ]]<nowiki/>ի ձախ ափին), որուն հնագոյն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) կը թուագրուի մուսդերեան շրջանով (10-3,5 հազարամեակ առաջ): Իբրեւ հին բնակավայր յայտնի է նաեւ [[Շէնգաւիթ]]<nowiki/>ը. այստեղ մարդիկ բնակութիւն հաստատած են 5-6 հազար տարի առաջ<ref name="ՀՀ" />:
Հայ [[մատենագիր]]<nowiki/>ները Երեւանի անուան ծագումը երկար ժամանակ կապած են [[Նոյեան տապան]]<nowiki/>ի աստուածաշնչական [[Աւանդութիւն|աւանդութեան]] հետ. իբր, երբ Նոյի տապանը կանգ առաւ [[Արարատ]]<nowiki/>ի գագաթին, Նոյը, [[ջրհեղեղ]]<nowiki/>էն ետք տեսնելով առաջին ցամաքը, որ ապագայ Երեւանի կառուցման վայրն էր, գոչած է՝ երեւա՜ց (այստեղէն ալ՝ «Երեւան» անուանումը):
Առաւել տարածուած է այն տեսակէտը, որ «Երեւան» անունը կապուած է [[Էրեբունի]] բերդաքաղաքի անուան հետ։ Սակայն կան նաեւ այլ տեսակէտներ. անոնցմէ մէկուն համաձայն՝ հիմնադրուած նոր բնակավայրի անուանակոչման համար [[Արգիշտի Ա.]]-ը կամ օգտագործած է տարածքին մէջ եղած ու իրեն յայտնի հնագոյն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչած է «երի» կամ «[[արի]]» ցեղի (երկրի) անունով։ [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]էն ու շրջակայ տարածքներէն հեռացած [[հնդեւրոպացիներ]]<nowiki/>ու նախնիները՝ [[արիական ցեղ]]<nowiki/>երը, կը յիշեն իրենց՝ արի ցեղին պատկանելու փաստը եւ գրաւոր աղբիւրներու մէջ կը նշեն այդ մասին (հնդկական [[վետա]]<nowiki/>ներ, իրանական «[[Աւեստա]]», պարսիկներու շահ [[Դարեհ Ա.]] Աքեմենեանի [[Պեհիսթուն]]<nowiki/>ի արձանագրութիւն): Երեւանը կոչուած է նաեւ Այրիւան, Էրիւան, Րեւան եւ այլ անուններով<ref name="Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան" />:
Երեւանը կը յիշատակուի 3-րդ դարու սոտտիական-մանիքէական գրաւոր արձանագրութեան մէջ, ուր կը նշուի, որ քրիստոնէական համայնքի կողքին [[Մանի]]<nowiki/>ի (պարսիկ նկարիչ, մանիքէութեան հիմնադիրը) աշակերտներէն մէկը Երեւանի մէջ հիմնած է մանիքէական համայնք<ref name="ՀՀ" />:
Վանի թագաւորութեան անկումէն ետք Երեւանի շուրջ 1000-ամեայ պատմութեան մասին հայ մատենագրական աղբիւրները կը լռեն։ Երեւանը կրկին կը յիշատակուի 7-րդ դարուն՝ «[[Գիրք թղթոց|Գիրք թղթոց»]]
=== Հիմնադրութիւն ===
[[Վանի թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] քաղաք Էրեբունին, հիմնադրուած է [[մ.թ.ա. 782]] թուականին։ Ըստ, [[Վան]]<nowiki/>ի մէջ գտնուած սեպագիր տարեգրութեան՝ Վանի թագաւորութեան արքայ [[Արգիշտի Ա․]]-ն իր ղեկավարման 5-րդ տարին կառուցեց Էրեբունի քաղաքը։ [[1950]] թուականին [[Արին Բերդ]] բլուրին վրայ գտած սալաքարի մը վրայ գրուած գրութիւնը կ՛արտօնէ նոյնականացնել Էրեբունի եւ Երեւան քաղաքները։ Սալաքարի վրայ գրուած է.
{{քաղվածք|Խալդի աստուծոյ զօրութեամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց եւ անուանեց Էրեբունի՝ ի հզօրութիւն Բիայնիլի երկրի եւ ի սարսափ թշնամի երկիրներու։ Հողը ամայի էր, ձեռնարկեցի այստեղ հզօր գործեր...|<ref>[http://www.armenianmonuments.org/hy/monument/Erebuniexcavation/1148 Էրեբունու պեղումները]</ref>}}
Արգիշտին այստեղ կը բնակեցնէ 6600 հայ զինուորներ իրենց ընտանիքներով։ Մէկ դար անց Ռուսա Բ. արքան [[Հրազդան գետ]]ի ափին՝ Երեւանի հարաւային մասին մէջ, կը հիմնադրէ նոր բերդաքաղաք մը, որ Վանի թագաւորութեան Թէյշեբա աստուծոյ անունով կոչուեցաւ Թէյշեբաինի։ Այն նշանաւոր ռազմական կեդրոն էր տէրութեան հիւսիսային հատուածին մէջ, ունէր միջնաբերդ, քաղաքային թաղամասեր։ Բերդէն դէպի հարաւ ուղղութեամբ տնկուած էին խաղողի այգիներ։ Թէյշեբաինին սկիւթներու կողմէն [[Վանի թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] կործանման տարիներուն՝ Ք.
=== Աքեմենեան Շրջան ===
[[Պատկեր:Hay pers.jpg|մինի|Փերսեփոլիսի բարձրաքանդակներ. հայու պատկերը|աջէն]]
[[Աքեմենեան Թագաւորութիւն|Աքեմենեան]]<nowiki/>ներու (հին պարսկ.՝
Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր իբրեւ 13-րդ սատրապութիւն։
=== Հայոց Թագաւորութեան Շրջան ===
[[Պատկեր:Avan 1.JPG|մինի|աջից|[[Սուրբ Կաթողիկ1 Ծիրանաւոր Եկեղեցի|Աւանի տաճար]]ի աւերակները, 5-րդ դար]]
Մ.թ.ա. 330 թուականին կը վերականգնուի հայոց անկախ պետականութիւնը։ Դեռ 6-րդ դարուն հիմնուած [[Երուանդունիներ]]<nowiki/>ու թագաւորական տոհմը (մ.թ.ա. 580 - 201) վերստին կը նստի հայոց գահին։ Անոնց փոխարինելու կու գան [[Արտաշէսեաններ]]<nowiki/>ու հարստութիւնը (մ.թ.ա. 190 - 1)։ Հայ թագաւորները կը հրաժարին պարսկական նախկին վարչական կեդրոններէն՝ Վան եւ [[Էրեբունի]]։ Հայոց պետութեան կեդրոնը կը տեղափոխուի Արարատեան դաշտ։ Էրեբունիէն ոչ հեռու կը կառուցուին մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]]<nowiki/>ը, [[Երուանդաշատ]]<nowiki/>ը, [[Արտաշատ]]<nowiki/>ը, իսկ Արշակունիներու հարստութեան (66 - 428) ժամանակ՝ [[Վաղարշապատ]]<nowiki/>ն ու [[Դուին]]<nowiki/>ը։ Էրեբունին վերջնականապէս կը զրկուի վարչաքաղաքական կեդրոնի կարգավիճակէն։
Հայոց թագաւորութեան շրջանին Երեւանի մասին յիշատակութիւն եղած է 3-րդ դարու Մանիքէական (Manichean) բնագիրին մէջ, որմէ պարզ կը դառնայ, որ Մանի մարգարէի աշակերտներէն մէկը [[քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] համայնքի հարեւանութեամբ հիմնադրած է մանիքէական համայնք։ Ըստ արձանագրութեան՝ Երեւանը կը կառավարէր
=== Արաբական Շրջան ===
[[Պատկեր:Saint Peter and Paul Church, Yerevan.jpg|մինի|աջէն|[[Սուրբ Պօղոս-Պետրոս Եկեղեցի (Երեւան)|Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին]], 5-րդ դար]]
7-րդ դարուն [[Արաբական թերակղզիի|Արաբական թերակղզի]]
=== Թրքական Ցեղերու Շրջան ===
[[Պատկեր:Die Gartenlaube (1861) b 101.jpg|մինի|[[Երեւանի բերդ]]]]
11-րդ դարուն Մերձաւոր Արեւելք կը թափանցեն թրքական զանազան ցեղեր՝ [[սելճուքներ]]<nowiki/>ը, [[մոնկոլներ]]<nowiki/>ը, [[թաթարներ]]<nowiki/>ը, աւելի ուշ՝ թուրքմենները եւ օղուզները։ [[Զաքարեաններ|Զաքարեան]] իշխանները Վրաց թագաւորութեան շնորհիւ ժամանակաւորապէս կ'ազատագրեն Արեւելեան [[Հայաստան]]<nowiki/>ը, բայց թրքական ցեղերը անջնջելի հետք կը ձգեն իրենց ետին. Հայաստանի խոշոր քաղաքները կ'ամայանան կամ կը կործանուին։
Թուրքմենական գարա-գոյունլու ցեղերը միաւորուած էին Ամիր-Սաատի իշխանութեան տակ։ Անոնք իրենց ցեղապետի անունով յետոյ կոչուեցան սաատլուներ։ 14-րդ դարու վերջերուն անոնք հիմնեցին Երեւանի կուսակալութիւնը, որ Ամիր-Սաատի անունով հայերը կոչեցին Սաատի փոս կամ Սահաթափոս, իսկ օտարները՝ Չուխուր-Սաատ կամ Չուղուր-Սաատ<ref>Հ. Գ.
== Երեւանը՝ Վարչաքաղաքական Կեդրոն ==
[[Պատկեր:05 Chardin Yerevan1672.gif|մինի|աջից|Ժան Շարտեն, Երեւանը 1672 թուականին]]
Հայ ժողովուրդը՝ 15-րդ դարէն սկսեալ, [[Մեծ Հայք]]<nowiki/>ի տարածքին վրայ թագաւորութենէ զուրկ էր։ [[1375]] թուականին կործանուած էր հայկական վերջին թագաւորութիւնը՝ [[Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն]]<nowiki/>ը<ref name="e">[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2510.htm Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում]</ref>: Անկում ապրած էին [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական
== Ծանօթագրութիւններ ==
|